برج طغرل در شرق آرامگاه ابن بابویه در شهر ری واقع شده‌است و از آثار به جا مانده از دورهٔ سلجوقیان می‌باشد. ارتفاع برج حدود ۲۰ متر می‌باشد (بدون احتساب گنبد مخروطی شکلی که امروزه اثری از آن نمانده) به عقیدهٔ برخی از کارشناسان این برج شبیه عقربه‌های ساعت بوده و می‌توان از روی تابش آفتاب بر روی کنگره‌های آن زمان را تشخیص داد.
سرزمین ایران اقلیمی کهن با سابقه شگرف علمی همواره در صحنه تمدن بشری درخششی خیره کننده دارد و فرزانگان و اندیشمندان این مرز و بوم مهم بسزائی در گسترش اندیشه بشری و تبلوری از خلاقیتها و نمودی از شاهکارهای فکری اعصار را در منظر جهانیان به نمایش در آورده‌اند آثاری که هر کدام در جای خود حکایت از فرهنگی غنی و پشتوانه‌ای علمی بس محکم و اندیشه‌ای پویاست. آری ایران سرزمین تمدن و شاهراه تفکر انسانی، که این عبارت را در خور مدح خود کرده «هنر نزد ایرانیان است و بس» و یا در طنین وحی الهی از زبان پیام آور بزرگ دادار یکتا چنین حکایت شده «اگر دانش در ثریا مسکن گزیند مردانی بلند همت از دیار ایران به آن دست خواهد یافت» و این منت خداوند و تاج زرین الهی بر بلندای سرزمین ایران است و این زمزمه شکوه اندیشه ایرانی در برابر جهانیان است.
که ایران نباشد تن من مباد. روز تاریخ سرزمین کهن ایران را از اعمال اعصار می‌پیماید و از ادوار متعهد یادگارانی را به همراه می‌آورد از سرزمین مغان و سروده‌های زردشت مگذر، دیار شاهان و سلسله‌های مختلف را می‌پیماید و با عنای و صفای مردمان عجین می‌شود، تا به دوران سلجوقیان می‌رسد. همواره در قرون مختلف پیران طریقت علم و اندیشه یاد سرداران و سلاطین زمان را با پدید آوردن آثاری جاودانه ، به تاریخ می‌سپارند. و فرزندان آینده را به پدران گذشته پیوند ناگسستنی می‌دهند. اگر طریقتگران بنیان آفرین دوران هخامنش نبودند و زیبائیهای شهر پارسه را نمی‌آفریدند چه پیوندی بین ما فرزندان این عصر با نیاکانمان در آن عصر بود. اگر شاهکارهای هنرمندان دوران و فرزانگان عهد صفوی نبود چه حلقه‌ای و چه افتخاری و چه فرهنگی قابل مباحات باقی مانده بود که حکایت از تمدن ایران زمین کند.
یکی از شاهکارهای دوران و زیبائیهای بر جای مانده در زمان در حاشیه شهر تهران در منطقه ابن بابویه شهر کهن ری در میان انبوهی از سازه‌های زمان سر به فلک کشیده شکوه خود را پس از 700 اندی سال که از قدمت آن گذشته حفظ نموده است ، برجی به بلندای تاریخ ، و شکوه و تمدن ایران زمین. آری، این برج، برج طغرل نام دارد. یادواره سردار دلاور و بنیانگذار سلسله مقتدر و با عظمت سلجوقیان «طغرل بیک سلجوقی» می‌باشد که بنا به گفته پیر کاوشگر ری باستان مرحوم دکتر حسین کریمان که روحش شاد باد. آرامگاه وی و مادرش و بنا به حکایت مورخ دوران و فرزانه فرهیخته زمان مرحوم محمد محیط طباطبائی زواره‌ای که مرقد وی در زوایه شمالی این برج حقایقی را فریاد می‌کند «نه تنها آرامگاه طغرل سلجوقی و مادرش می‌باشد بلکه مرقد بسیاری از فرزانگان و دانشمندان عصر سلجوقی نیز می‌باشد که این بقعه به پاسداشت عظمت آنها بنا شده بوده است» (کیهان فرهنگی…) که مرحوم محیط برای فراموش نشدن این مهم وصیت بر تدفین خود در جنب این برج با شکوه نموده است که یادش گرامی و روانش شاد باد. این بنا با مساحتی بالغ بر 48 متر مربع و ارتفاعی در حدود 20 متر و با اسکلتی خشتی و آجری به صورت استوانه‌ای افراشته خودنمائی می‌کند که نمای داخلی آن به صورت استوانه گون و نمای بیرونی آن بصورت مشلع تزئین یافته است که از 24 کنگره با زوایه‌های حاده تشکیل شده است. در ضلع شمالی و جنوبی برج دو سر در با معماری طرح رازی ساخته شده است و تقریباً تا ارتفاع چهارمتری برج دیوارها به صورت توپ تا قطر دیوارهای حدود 5/1 متر تشکیل شده و دیوارهای بالای ارتفاع چهارمتر به صورت تو خالی طراحی شده و وسط آن پلیکانی وجود دارد که درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خودنمائی می‌کندکه رابطی بین قسمتهای تحتانی و فوقانی برج می‌باشد دربها و قوسهای رازی که فشار فوق‌العاده‌ای را تحمل می‌کند و تو خالی بودن دیوارهای فوقانی به استحکام بنا کمک کرده و جنس خشت به کار رفته در برج که از زاج و خاک و سفیده تخم مرغ است بر استحکام آن می‌افزاید.
قدمت برج و پا برجا بودن آن در طی 700 سال که از ساخت آن می‌گذرد با توجه به وقوع زلزله‌های سهمگین در ناحیه نشان از پی مستحکم و عمیق این بنا دارد. پی سازنده این برج در کف آن در کناره‌های دیوارها کانالهای گذر هوا را تعبیه کرده که این کانالها مانع از رطوبت دیوارها و از بین بردن خرابیهای ناشی از آن می‌شود و دیاوراهای برج طوری طراحی شده که موجب طنین صدا در درون بنا می‌شود. و اگر واعظی یا خواننده‌ای در وسط برج خطبه‌ای ایراد کند و یا تصنیفی را بسراید صدای آن در همه برج طنین انداز می‌شودو به صورت اکو وار به سمع همه می‌رسد. که البته وجود سقفی مخروطی که بر فراز دیوارهای برج قرار داشته که هم اکنون اثری از آن بر جای نیست شاید به این فناوری اکستیکی جلوه‌ای دیگر می‌داده است. این برج علاوه بر آنکه با داور فرزانگان و دلاوران عصر خود می‌باشد استاد سازنده آن کاربردهای دیگری را در جاودانه ساختن آن بکار برده و معماری پنهانی را برای پی بردن به اسراری با آن عجین کرده است. از جمله کاربرد این برج استفاده در شبهای تار با استفاده از روشن کردن آتش بر باروی بلند آن برای راهنمای مسافران جاده ابریشم که از جانب خراسان به جانب ری می‌آمدند بوده و در روز احتیاجات گاهشماری مردم را مرتفع نموده است. بنا به گفته فرزانه اندیشمند استاد منوچهر آرین پژوهشگر خراسانی عرصه تاریخ علم کشور در مقاله نگاه دیگری به برجها اطلاق واژه برج به این بنا و بناهای مشابه از آنجا که برج به منازل عبور حرکت سالانه خورشید در دائره‌البروج گفته می‌شود حکایت از این مطلب دارد که گذشتگان از این روی سایه‌های این ابنیه و دریچه‌های گذر نور خورشید که در روی آنها تعبیه شده پی به برجی که خورشید در آن غوطه ور می‌باشد می‌بردند زیرا که در هر برجی خورشید ارتفاع خاصی در آسمان نسبت به افق و میل خاصی نسبت به جهات جغرافیایی مناطق داردلاجرم سایه‌ها و طرز تابش آن متفاوت خواهد بود که از این تغییرات می‌توان در تعیین روزها و برجها بهره برد و این فناوری به کار رفته در این ساختمانهاست که کلمه برج را زیبنده نام آن کرده است. برج طغرل علاوه بر این ویژگی فوق‌العاده، ویژگی منحصر به فرد دیگری در خود نهفته دارد که سرود زیبای اندیشه استاد سازنده خود را جلوه‌گر می‌کند. و آن ساعت آفتابی منحصر به فردی است که در دل کنگره‌های آن پنهان دارد. که شاید مورد مشابه آن در تاریخ علم کمتر یافت می‌شود. همان طور که ذکر شد حول این برحج از نمای بیرونی 24 کنگره با زاویه حاده جلوه‌گر شده که اگر در روبروی درگاه آن بایستید گویی شیری با دهانی باز به شما می‌نگرد. در دقت در این بنا از آنجا که این کنگره‌ها درو تا دور این اثر را فرا گرفته به گونه‌ای خاص طراحی شده که اگر چنانچه طلوع آفتاب اتفاق بیافتد در جانب شرق بنا کم‌کم یکی از کنگره‌ها روشن می‌شود و آفتاب درون آن می‌تابد، اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد.
نصف کنگره روشن می‌شود اگر یک ساعت از طلوع خورشید بگذرد یک کنگره به طور کامل روشن می‌شود و اگر چنانچه دو ساعت بگذرد و کنگره روشن می‌شود، همین طور اگر سه ساعت بگذرد سه کنگره تا هنگامی که به لحظه‌ای می‌رسیم که خورشید روی نصف النهار منطقه قرار می‌گیرد. یعنی بیشترین ارتفاع خود را از افق دارد، در این هنگام خورشید درست در بالای سر در جنوبی برج قرار می‌گیرد چرا که دربهای برج کاملاً شمالی جنوبی بوده و روی نصف النهار واقع است در این هنگام سایه تیغه‌ای که بالای سر سردرب ورودی است درست در بالای تبری ضربی گونه سر در قرار گرفته و حکایت از لحظه اذان ظهر می‌کند و در زمستان که ارتفاع خورشید پایین‌تر است در لحظه ظهر خورشید از درب جنوبی درست وسط برج می‌تابد. اگر چنانچه خورشید از لحظه ظهر زوال پذیر و به جانب غرب گرایش یابد حال کنگره‌های جانب غرب شروع به روشن شدن می‌کند. اگر نیم ساعت از لحظه ظهر بگذرد نیمی از کنگره از جانب غرب روشن می‌شود اگر یک ساعت بگذرد یکی از کنگره‌ها و اگر دو ساعت از ظهر بگذرد نیمی از کنگره‌ها روشن می‌شود و همین گونه تا خورشید غروب کند. پس از روی کنگره‌های این برج و روشن شدن آن توسط خورشید می‌توان مقدار گذشت زمان را از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر ، و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را محاسبه و تعیین نمود.
لوحه سنگ مرمر در بالای سردر برج طغرل
بسال فرخنده فالی که نوبتی دولت و اقبال سی و شش نوبت در آستان خسرو صاحبقران السطان بن السطان و الخاقان بن الخاقان شاهنشاه خدای پرست رعیب نواز ناصر الدین شاه قاجار خلدالله ملکه و سلطانه نواخت عزم ملوکانه را بتلثیم عتبه عرش مرتبه رضویه علیه و علی آبائه آلاف التحیه و تفقد حال اهالی مملکت خراسان تصمیم داد و در آن سفر میمنت اثر رأی مملکت آرایش چنین اقتضا فرمود که قبور بالیه سلاطین سلف را مشید تر از قصور عالیه خواقین خلف فرماید افتتاح اینقصد سعدش را در مقبره طغرل بیک ابن سلجوق که نخستین ملوک آل سلجوق و در ویران‌‌های شهر ری مدفونست لایق شمردند بجناب جلالتماب امین السطان ابن امین السلطان که وزارت دربار اعظم و ابنیه دولت و گمرک‌خانها و خزانه نقدی و جنسی و کلیه مهام دولت برای صوابنمای او موکول است مقرر شد تا مقرب الخاقان حاجی ابوالحسن معمارباشی دیوان اعلی را بانجام این امر ملوکانه گماشت مشارالیه جهدی مستطیع در ایامی معدود مبذول داشت این بنای رفیع را عمارت کرد جناب معزی الیه بستانی وسیع بر این بنا حائط نموده مسماه بطغرلیه فرمود ابتدای این توجه شهر صفر المظفر مطابق با قوی‌ئیل ترکی و اختتام آن مقروناً بالسعاده شهر رجب المرجب این عام سعادت فرجام شد سنه 1301 ارتفاع و دوره برج مقبره ارتفاع بیست ذرع دوره برج پنجاه ذرع و نیم قطر دیوار سه ذرع و یک گره عرض درگاههائیکه داخل برج می شود دو ذرع و پنج گره پهنای ترکهای دیوار برج که همه به یک اندازه است یک ذرع و شش گره. "
یادداشت‌ها
1 – طغرل به سال 454 عمیدالملک کندری وزیر خویش را فرستاد تا دختر قائم خلیفه سیده خاتون را جهت وی به زنی خواستگار گردد؛ خلیفه که در آغاز بدین امر راضی نمی‌شد، سرانجام صلاح وقت را تن در داد، و مهر را چهارصد درم نقره و یک دینار زر سرخ… معلوم کردند؛ و قاضی بغداد که تا تبریز به همراه سیده بود، در این شهر به روز پنجشنبه 13 شعبان 454 هجری قمری صیغه ی عقد بخواند. سلطان خواست تا زفاف به دارالملک یعنی ری باشد. عزم آنجا کرد، اما هوا سخت گرم بود؛ از این رو مصمم شد به کاخ ییلاقی خویش در تجریش برود. قضا را در آنجا به رُعاف ( خون دماغ ) مبتلا شد، و به هیچ روی علاج نپذیرفت، تا در هشتم رمضان سال 455 هجری در آن ده درگذشت و دختر خلیفه به مهر خویش به بغداد بازگشت.
… تابوت طغرل را از تجریش به شهر ری بردند، و در آنجا گورخانه‌ای مجلل با چندین زینت و آلت جهت وی پی افکندند که ظاهراً برج طغرل فعلی قسمتی از بقایای آن بنا است و … تنش بن الب ارسلان سلجوقی و طغرل بن ارسلان یا طغرل سوم نیز در این برج به خاک سپرده شده‌اند.
منابع: سلجوق‌نامه‌ی ظهیری، راحه الصدور، ابن اثیر، تاریخ گزیده، حبیب السیر ری باستان / دکتر حسین کریمان / مجلد دوم – بخش اول – انتشارات دانشگاه شهید بهشتی – 1371 – ص 181 و 182.