1) شهرستان تربت حیدریه . در شمال قسمت مرکزی استان خراسان واقع است . از شمال به شهرستانهای مشهد و نیشابور، از مشرق به شهرستان تربت جام ، از جنوب به شهرستانهای خواف و گناباد و از مغرب به شهرستانهای کاشمر و گناباد محدود می شود. شش بخش به نامهای مرکزی ، بایْک / بایگ ، فیض آباد، کَدْکَن ، جلگه رخ و جلگه زاوه ، شانزده دهستان و پنج شهر دارد.
شمال و مرکز این شهرستان کوهستانی و جنوب آن هموار است . در شمال آن رشته کوههایی با جهت غربی ـ شرقی به نامهای سبزآباد، شاهرود، شصت دره و سلیمانی امتداد دارد که بلندیِ مرتفعترین قله آن ، چهل تن ، حدود 013 ، 3 متر است . رشته کوههای مرکزی از کوههای شمالی کم ارتفاعتر است . دشت زاوه در مشرق و جلگه رخ در شمال شهرستان واقع است . زمینهای کشاورزی آن با آب رودخانه ، قنات ، چشمه ، چاههای عمیق و نیمه عمیق آبیاری می شود. برخی از رودهای این شهرستان عبارت اند از: سالار که از کوه سبزآباد (حدود 25 کیلومتری شمال شهر تربت حیدریه ) سرچشمه می گیرد و با جهت شمالی ـ جنوبی ، پس از آبیاری زمینهای کشاورزی قسمت مرکزی شهرستان ، در شمال گناباد به رود کال شور می ریزد؛
رود شصت دره که از کوه شصت دره (در حدود سی کیلومتری شمال غربی شهر تربت حیدریه ) سرچشمه می گیرد و با جهت شمالی ـ جنوبی ، پس از آبیاری زمینهای مزروعی غربی و جنوبی شهرستان ، در شمال گناباد به رود کال شور می ریزد؛ و رودهای فصلی کال عُریان و کال باغ (آب فیض آباد).
شهرستان تربت حیدریه از گیاه بنه، خاکشیر،کاکوتی، گون کتیرا، روناس و رستنیهایی برای چرای دام دارد. درخت توت دربرخی از نواحی، برای استفاده از برگ آندر پرورش کرم ابریشم،غرس شده است.از زیا دارای قوچ، میش، بزکوهی، آهو، گرگ، روباه شغال خرگوش و پرندگانی چون کبک، تیهو، هوبره و سینه سیاه است.
محصولات عمده این شهرستان گندم، جو،چغندر قند، تره بار، زعفران، و زیره سبز است و از محصولات باغی انگور،آلو سیب و بادام دارد.به لحاظ داشتن چراگاهای طبیعی در دشتها و دامنه کوهها، گوسفند و بز و گاو و شتر در آنجا پرورش داده می شود.تولید ابریشم در آن از دیرباز متداول بوده است، به طوری که سالانه حدود پنجاه تن تولید ابریشم دارد.ابریشمو پشم و گوشت آن صادر می شود (جغرافیای آبادیها،ج 43، ص 41-42).صنایع دستی آن قالی و قالیچه است و سالانه حدود چهل هزار تخته قالی آن صادر می شود. کارگاههای پشم ریسی، نمد مالی، ابریشم کشی و ابریشم تابی در آن احداث شده است (همان ، ج 43، ص 42؛ خسروی ، ص 302). معدن سنگ ساختمانی در پیشکوه (در حدود سه کیلومتری مغرب شهر تربت حیدریه ) و معادن کرومیت در کدکن و نوبهار و سنگ آهک در اِسفیوخ دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 43، ص 41). منطقه ای زلزله خیز است . راههای اصلی تربت حیدریه ـ مشهد، تربت حیدریه ـ کاشمر، تربت حیدریه ـ گناباد و تربت حیدریه ـ خواف از آن می گذرد.
در 1316 ش طبق قانون تقسیمات کشور، شهرستان تربت حیدریه در استان نهم (خراسان ) تشکیل شد و بخشهای آن تربت حیدریه (بخش مرکزی یا حومه )، فیض آباد، رشتخوار و خواف ـ کدکن تعیین شد.
2) شهر تربت حیدریه ، مرکز شهرستان تربت حیدریه (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش 647 ، 94 تن ). در
ارتفاع حدود 350 ، 1 متری ، در ولایت قدیمِ زاوه ، در حدود165 کیلومتری جنوب شهر مشهد واقع است . فاصله آن با شهر کاشمر در مغرب حدود 76 کیلومتر، با شهر گناباد در جنوب غربی حدود 125 کیلومتر، و با شهر باخرز در مشرق حدود 115 کیلومتر است . از طریق سنگان ــ که در حدود 210 کیلومتری مشرق آن است ــ به شهر تایباد متصل می شود.
بیشترین دمای این شهر در تابستانها حدود °40، کمترین آن در زمستانها حدود °10- و میانگین بارش سالانه آن حدود 250 میلیمتر است . رود شصت دره ، از مغرب شهر می گذرد. چشمه آب قنداب در شمال شهر معروف است . گردنه شُترگَردَن در حدود هجده کیلومتری شمال شهر واقع است . در مرکز شهر بر روی تپه ای به ارتفاع حدود یازده متر پارکی احداث شده است . شهر بازار سرپوشیده دارد (خسروی ، ص 299،301). شهرک جدیدالاحداث ولیّعصر در شمال شهر قرار دارد و طرح یک شهرک صنعتی در جنوب شرقی شهر در دست اجراست (همان ، ص 305). ساکنان شهر شیعه دوازده امامی اند و به فارسی با گویش تربتی سخن می گویند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 43، ص 43).
برخی از آثار مهم و تاریخی شهر تربت حیدریه عبارت اند از: مزار قطب الدین حیدر * که به دستور قاضی محمود تربتی در 1023 بنا شده است ؛ مسجدجامع قدیم متعلق به دوره صفوی که در 1040 به اهتمام شخصی به نام خواجه عبداللّه ساخته شده و ایوان اصلی متصل به شبستان آن هنوز باقی است ؛
مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی در حدود سه کیلومتری جنوب شهر؛ کاروانسرایی در نزدیکی مزار قطب الدین حیدر؛ رباطی در بازارچه شهر در محله معروف به میدان ؛ مسجد جامع جدید، که ظاهراً در دوره احمدشاه (1327ـ1342) در میدان مرکزی شهر در جای مسجدی قدیمی بنا شده است (خسروی ، ص 380، 397).
پیشینه . نام تربت حیدری یا تربت حیدریه ، نخستین بار در نیمه اول قرن نهم با عنوان «قریه تربت مقدسه مزار شیخ قطب الدین حیدر» در ولایت زاوه و مَحوِلات (امروزه «مَه وِلات » که دهستانی است در بخش فیض آباد) ضبط شده است (حافظ ابرو، ج 2، ص 41). اما ظاهراً از اوایل قرن هفتم اهمیت یافته ، یعنی از زمانی که قطب الدین حیدر در آنجا به خاک سپرده شده است . در آن زمان تربت (مزار) شیخ در حدود سی کیلومتری مغرب شهر قدیمی زاوه قرار داشته ( رجوع کنید به خسروی ، ص 322) و احتمالاً خانقاه او بوده و بتدریج در پیرامون آن بازار و مسجد و رباطهایی احداث شده است . خواندمیر (ح 880 ـ 942) تربت را یکی از چند «محال » ولایت زاوه ، و قصبه ضبط کرده است (ج 2، ص 332). از دوره صفویه تربت با نامهای «حصار» و «قلعه » و «تربت » در کتابها آمده است . در 905 مظفرحسین میرزا، حاکم سبزوار، در جنگ با محمدحسین میرزای بایسنقر، حاکم استرآباد، شکست خورد و به قصبه تربت رفت (همان ، ج 4، ص 251). در دوره شاه اسماعیل اول صفوی (907 ـ 930) تربت به صوفیان خلیفه واگذار شد ( جهانگشای خاقان ، ص 595). در 974، هنگامی که شاهزاده محمدمیرزا عازم خراسان شد، در نزدیکی تربت ، عبداللّه خان ازبک ، حاکم ماوراءالنهر، با چهل هزار قشون راه را بست ؛ وی نیز به قلعه ویرانِ تربت پناه برد (روملو، ج 12، توضیحات نوائی ، ص 701ـ702). در 985 سلطان محمد خدابنده در جنگ با ازبکان ــ که با سی هزار سوار به خراسان یورش آورده بودند ــ به قلعه تربت رفت و سرانجام ازبکان ناکام ماندند (روملو، ج 12، ص 650). در دوره صفوی ، تربت به لحاظ دارا بودن رودهای پرآب و چراگاهها و دشتها، که برای سواران و چهارپایان بویژه اسب مناسب بود، و نیز به لحاظ قرار گرفتن در مسیر جاده هرات ــ که اغلب ازبکان از آنجا به ایران حمله می کردند ــ اهمیت سوق الجیشی یافت ، به طوری که اسکندربیک ترکمان (ج 1، ص 284) در باره قلعه هرات و قلعه تربت نوشته است که هرگاه قلعه تربت در شش ماه گشوده نشود، تسخیر قلعه هرات «که از قلاع مشهوره آفاق است » در عرض یک سال میسر نخواهد بود.
در اوایل دوره قاجار، اسحاق خان قرایی (متوفی 1231) در تربت حیدریه حکومت می کرد. وی دورتادور آن را حصار کشید و به ساختن کاروانسرایی پرداخت که بعداً تبدیل به قلعه ای مربع شکل شد. در آن زمان تربت حیدریه دهکده ای بیش نبود (شیروانی ، ص 189؛ اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 670ـ671). ظاهراً بنای شهر جدید را در اواخر قرن دوازدهم اسحاق خان گذاشته و به گفته محمدرضا خسروی ــ که کتابش در 1366 ش به چاپ رسیده ــ تا این اواخر، شهر را به نام سازنده آن «تربت اسحاق خان » می خواندند (ص 71). ظاهراً پس از کشته شدن اسحاق خان در دوره فتحعلی شاه ، جمعیت شهر کاهش یافته ، به طوری که در اواخر دوره ناصرالدین شاه (1264ـ1313) به بیش از دو هزار تن نمی رسیده است (اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 669). در دوره ناصرالدین شاه ، کلنل ییت از تربت حیدریه دیدن کرده و جمعیت آن را پانصد خانوار ضبط کرده و نوشته است : تربت دارای ارگی ویران با کاروانسرایی در جنوب غربی آن و بازاری به طول حدود 135 متر است ، روزگاری شهرت شهر به سبب تولید ابریشم بود که بر اثر پیدا شدن آفت کرم ابریشم تولید آن آسیب فراوان دید، اما تجارت پشم و برگه هلو و زردآلو رونق داشت و از هند چای و نیل و قلع و ورقه های مسی به آن وارد می شد (ص 54 ـ 56). در 1320 ش ، در شورش صولت السلطنه هزاره در خراسان ، تربت حیدریه مدتی به دست شورشیان افتاد (بیات ، ص 52).
نظرات بسته شده است.