کمیته میراث جهانی در سی و چهارمین نشست خود خانقاه شیخ صفی الدین اردییلی و مجموعه آثار پیرامون آن را در استان اردبیل در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کرد.
شیخ صفی الدین اردبیلی از اجداد خاندان سلسله ایرانی و شیعه مذهب صفوی بود که درسال 650 هجری قمری متولد شده است. شیخ صفی به دین داری و پاک دامنی معروف بوده به طوری که مخالفان خاندان صفی هم وی را با این ویژگی می شناختند. شیخ صفی الدین اردبیلی، نیای بزرگ صفویان؛ هشتمین نسل از تبار فیروزشاه زرینکلاه بود. فیروزشاه از بومیان ایرانی و کردتبار بود که در منطقه مغان نشیمن گرفته بود. زبان مادری شیخ صفی الدین، تاتی بود و اشعار تاتی او امروزه در دست است. تاتی یکی از زبان های ایرانی و زبان بومی آذربایجان بوده است.
شیخ صفی در سال 735 هجری قمری، فوت شده و آرامگاهش در نزدیکی خانقاه و محل سکونت وی است. بناهای این مجموعه، از زیباترین آثار تاریخی اسلامی ایران در عصر صفوی بوده و یکی از آثار باستانی مهم کشور به شمار می رود. این بنا در سال 735 هجری قمری توسط شیخ صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی بنا شده و در طول زمان و به ویژه در دوران حکومت صفوی مورد احترام شاهان صفوی بوده است.
پس از دفن شاه اسماعیل، در طول سالهای بعد شماری از مشایخ و محارم خاندان صفوی و گروهی از قربانیان جنگ‌های شیروان و چالدران در جوار مرقد شیخ دفن شدند. مدفن شیخ صفی‌الدین اردبیلی جدای از آن محل نشر تفکر سیاسی مذهبی صفوی و جایگاه حضور بزرگان این سلسله و کنترل حکومت شد و از زمان شاه طهماسب اول، ساختمان بقعه توسعه یافت و محل امن و بست نیز به حساب آمد که برای ورود به آن، مراحل و مراتب هفتگانه طریقتی درنظر گرفته شد.
کلن مجموعه شامل بخش های اصلی زیر است؛ مقبره شیخ صفی (گنبد الله الله)، آرامگاه شاه اسماعیل اول، عمارت چینی خانه، مسجد جنت سرا، تالار دارالحفاظ، دارالحدیث، صحن اصلی، محوطه شهیدگاه، خانقاه یا چله خانه و حیاط باغ.
اجزای مهم مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین عبارت‌اند از سردر ورودی که در زمان خود در جبهه غربی میدان عالی‌قاپو قرار داشته و هم اینک در انبار بقعه نگهداری می‌شود و به استناد کتیبه‌ی معرق‌اش در زمان شاه‌عباس دوم ساخته شده است. پس از آن حیاط بزرگ مشجر مستطیل شکل مجموعه در مدخل غربی است که حائل ورودی و هسته مرکزی محسوب می‌شود و دیوارهای آجری آن دارای طاقچه و طاق‌نماهایی است.
پس از این حیاط بزرگ، یک راهرو میانی یا صحن کوچک وجود دارد که رواق‌ها و طاق‌نماهای آن با گچبری‌های زیبایی قاب‌بندی شده و لچکی‌های آن نیز با کاشیهای معرق پوشیده شده است. در جنوبی این راهرو به "چله‌خانه جدید" یا "قربانگاه" باز می‌شود. این بنا که احتمالاً قدیمی‌ترین عنصر مجموعه است و بیشتر از دیگر بخش‌ها آسیب دیده. با توجه به نام و ترکیب ظاهری این بنا می‌توان آن را بخشی از خانقاه خود شیخ صفی دانست. اطلاق نام قربانگاه به این مکان نیز از آنجاست که این محل بعد از دوره‌ی صفویه و پس از ویرانی به صورت قربانگاه در آمد.
جزء بعدی صحن اصلی یا حیاط داخلی است که به نام حیاط قندیل‌خانه نیز شناخته می‌شود، محوطه‌ای است مستطیل شکل که با تخته سنگهای صاف و صیقلی مفروش است و در مرکز آن یک حوض سنگی کم عمق گلبرگی شکل با دوازده تَرک تعبیه شده است. ضلع غربی حیاط که سردر عباسی در آن قرار دارد، یک دیوار سراسری و طاقنمادار آجری است که با کاشیهای معرّق تزیین شده است . این دیوار در قسمت شمالی به حجرات کوچک دو طبقه با سقف کوتاه ختم می‌شود که احتمالاً محل چلّه‌خانه قدیم بوده است.
در ضلع شمالی صحن اصلی، ایوانی با در بزرگ چوبی ارسی مشبّک قرار دارد. در شمال این ایوان، که به مثابه‌ی شاه‌نشین است، درِ ارسی دیگری تعبیه شده که به ساختمانی گنبددار و هشت ضلعی موسوم به "جنت‌سرا" باز می‌شود. بر دیواره های شمالی و غربی جنت‌سرا درهایی برای راهیابی به اتاق‌های مجاور نصب کرده‌اند.
دارالحدیث یا طاق متولی در ضلع جنوبی صحن اصلی، قرینه و روبه‌روی جنت‌سرا، واقع شده و مشتمل است بر درِ ارسی مشبک بزرگ، ایوانی با طاق ضربی، و دو اتاق کوچک در دو سوی ایوان. مقابر برخی از بزرگان صفوی نیز در دو سوی این بنا به چشم می‌خورد. نمای بیرونی دارالحدیث با کاشی معرق تزیین شده و در پیشانی بنا احادیثی از پیامبر اکرم (ص) به خط نسخ نقش بسته است.
قندیل‌خانه، در جبهه‌ی شرقی صحن اصلی، بنایی الحاقی است که بعد از ایجاد آرامگاه‌ها و چینی‌خانه و جنت‌سرا و به احتمال زیاد، در زمان شاه طهماسب اول برای اتصال بناهای منفرد به یکدیگر ساخته شده است.
در جبهه‌ی شمالی نمای قندیل‌خانه، طاق و سردر ورودی قندیل‌خانه واقع شده است. نمای این طاقِ بلند و جناغی تماماً با کاشی معرق و کتیبه‌های مختلف تزیین شده است. قوس طاق از نوع قوس‌های چهار مرکزی است و به دو ستون باریک مرمرین سفید با سرستون‌های مقرنس‌دار تکیه دارد. پیرامون درگاه با کاشی معرق و کتیبه‌هایی با خط ثلث زینت یافته است. اطلاق نام قندیل‌خانه نیز به دلیل قندیل‌های نورانی آنجا بوده که روشنایی آستانه را تأمین می‌کرده است .
چینی‌خانه از بناهای اولیه‌ی مجموعه شیخ صفی است که احتمالاً قبل از احداث جنت‌سرا و قندیل‌خانه، و حتی شاید هم‌زمان با گنبد اللّه‌اللّه ساخته شده باشد. این محل که به طور کاملاً نامتقارن به قندیل‌خانه راه پیدا می‌کند، در ابتدا محل اجتماع درویشان یا تالار مراسم (جمع‌خانه) بوده است. در دوران شاه عباس اول با ایجاد تغییراتی در داخل آن، محل نگهداری کتب نفیس و اشیای قیمتی و چینی‌های سلطنتی شد.
آرامگاه شاه اسماعیل که از شاه‌نشین قندیل‌خانه به آن راه می‌یابند، اتاق کوچکی است با پوشش گنبدی آجری مستقر بر روی چهار پیل‌پوش (سه کنج) و چهار قوس متقاطع. قسمت بالای دیوارها و سقف به شیوه‌ی ماهرانه‌ای با گل و بته نقاشی و روی آنها با رنگ‌های مختلف و آب طلا تزیین شده است. دیوارها تا ارتفاع 69/1 متر از کف آرامگاه با کاشیهای خشتی آبی لاجوردی که بر روی آنها با آب طلا نقش اندازی شده پوشش داده شده است.
صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبت بر قبر شاه اسماعیل نهاده‌اند که گویا هدیه‌ی همایون شاه گورکانی است. تمام صندوق با یک غلاف درهم بافته پیچ در پیچ از شکل‌های هندسی گره‌سازی شده است . سطوح جانبی آن با زه‌هایی از چوب آبنوس به اشکال مختلف هندسی و ستاره‌های ده پر و نیم ستاره تقسیم‌بندی شده و متن ستاره‌ها با عاج مشبک زینت یافته است.
گنبد اللّه‌اللّه که بر فراز آرامگاه برجی شیخ صفی قرار گرفته و در واقع هسته‌ی مرکزی مجموعه به شمار می‌رود، به دست صدرالدین موسی ساخته شده است. نمای بیرونی آن برج آجری استوانه‌ای شکلی است که بر روی قاعده‌ی سنگی هشت ضلعی قرار گرفته و به گنبدی کم خیز و عرق چینی شکل در بالا ختم می شود. بر روی بدنه‌ی برج با کاشی معقلی فیروزه‌ای رنگ کلمه‌ی جلاله اللّه تکرار شده و بدین سبب آن را گنبد الله‌الله نامیده‌اند. قبر شیخ در وسط محوطه‌ی هشت‌ضلعی، درون آرامگاه، با صندوق چوبی منبت و خاتم‌کاری نفیسی پوشیده شده که در گذشته مرصع به جواهرات بوده است.
حرم خانه در ضلع شرقی شاه نشین قندیل خانه ، یک در نقره ای به راهروی با سقف کوتاه باز می شود که کف آن با کاشیهای خشتی دوره صفوی فرش شده است . در طرفین راهرو دو قبر با سنگ مرمر وجود دارد. این راهرو از سمت شرقی به اتاقی مربع شکل با طاقی کوتاه می رسد که کاربرد آن مشخص نیست و قبری نیز در آنجا به چشم نمی خورد. در ضلع جنوبی این اتاق دری نسبتاً کوتاه از چوب گردو که به شیوه لاکی با گل و پیچک و آب طلا تزیین شده به راهروی کوتاه باز می شود و راه به حرم خانه می برد.
حرم‌خانه فضایی است مربع شکل به اضلاع ده متر که یک گنبد ساده‌ی آجری نیم‌کره آن را پوشش داده است . این گنبد در 1336 ش بر جای گنبد اصلی و به تقلید از آن ساخته شده است . نام حرم‌خانه شاید به آن دلیل باشد که نخست همسر شیخ صفی در آنجا دفن شده است؛ گرچه بعدها تعدادی از مردان خاندان صفوی نیز در مجاورت وی مدفون گردیده‌اند. در حال حاضر تعداد ده قبر در حرم‌خانه موجود است که به محارم و بزرگان خاندان صفوی تعلق دارد.
محوطه‌ای که امروزه در مشرق و شمال بنای چینی‌خانه واقع شده به حیاط و گورستان شهیدگاه معروف است. شهیدگاه در زمان صفویه فضای وسیع‌تری داشته است، ولی در حال حاضر قسمتی از آن زیر خانه‌ها و مدرسه‌ی جدیدالاحداث شمال جنت‌سرا رفته است. شهیدگاه در اصل گورستان عمومی مجاور آستانه بوده اما در 915، پس از غلبه‌ی شاه اسماعیل اول بر فرخ یسار شیروان شاه، اجساد سرداران شیخ حیدر که در جنگ‌های شیروان کشته شده بودند به این مکان منتقل و مدفون شد.
وضعیت کنونی بقعه
سردر اصلی و کاشی کاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشیهای معرق آن فعلا در انبار بقعه نگهداری می‌شوند. سردر مذکور در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ به اتمام رسید. در حال حاضر هیچگونه آثاری از این سردر مشهود نیست. امروزه از ضلع شرقی میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه به ابعاد ۹۲*۵/۲۶ متر می‌شویم. دور تا دور این حیاط با دیوارهای آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت تاقنما ساخته شده محصور گشته است. ضلع شرقی حیاط مذکور با دری به ابعاد 1450*570 سانتی متر غیر مسقف باز می‌شود. این راهرو بینابین حیاط بزرگ مشجر و صحن اصلی قرار دارد. راهروی مذکور با دری در ضلع شمالی به محوطه شهیدگاه و در ضلع جنوبی به محوطه‌ای معروف به «چله خانه» یا قربانگاه مرتبط می‌شود که در سالهای اخیر در مشرف به شهیدگاه مسدود شده است. دیوارهای جانبی این راهرو دارای تاقنمای کاشی کاری بوده که به مرور ایم ریخته و اکنون قسمتی از آ« بازسازی شده است. راهرو مذکور با گذشتن از محوطه کوچک درگاه سنگی به صحن اصلی متصل می‌شود. صحن اصلی حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد ۴۰/۳۰*۱۰/۱۶ متر مفروش با تخته سنگهای صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد. درگذشته در وسط این حوض چاه آبی بوده است که با استفاده از سطل و طناب برای وضو گرفتن از آن استفاده می‌شده است. این چاه در حال حاضر مسدود شده است.
مسجد جنت سرا
در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفته. جنت سرا به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا «میدان داشی» آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین موجود است. مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فرو ریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده است. مسجد جنت سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در جناحین آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته است.
قندیل خانه
این بخش در حقیقت قسمت اصلی بناست و دقیقا رو به روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی را قندیل خانه بخشیده است.
چینی خانه
چینی خانه در قسمت شرقی قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد. ساختمان چینی خانه دارای جهار شاه نشین و دارای تاقنماهای فوق العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده است. هماهنگی و توازن رنگها با سطوح مقرنس از اسلیمها و گلهای مختلف منظره‌ای شگفت انگیز را ایجاد کرده است. این مکان در دوره صفویه محل نگهداری نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده است.
بخش های مختلف مجموعه بقعه شیخ صفی الدین
آنگونه که بیوک جامعی (۱۳۷۹) به نقل از کتاب «صریح الملک» عنوان کرده است، بخش های مختف بقعه شیخ صفی الدین عبارت‌اند از:
۱ . حرم و دارالحفاظ
۲ . مقبره شاهزادگان در جانب شرقی دارالحفاظ
۳ . ایوان بزرگ رو به قبله دارالحدیث که از آثار دوران شاه اسماعیل اول بوده و در دو جانب غربی و شرقی آ« مقبره های مسقفی از اولاد و مشایخ صوفیه قرار داشته است.
۴. چله خانه های قدیم و جدید و محل جلوس شیخ صفی الدین بوده است.
۵ . مقبره مادر شاه طهماسب
۶ . مقصوره‌ای در برابر ایوان دارالحدیث
۷. محوطه شهیدگاه در شمال گنبد دارالحدیث
۸ . محل جلوس شیخ صدرالدین موسی
۹. حجره ها که از چهل عدد بیشتر بوده
۱۰ . صفه مزارهای برخی از امیران و سران خاندان صفوی
۱۱. نانوا خانه یا آشپزخانه
۱۲. آشپزخانه و دیگ خانه و حجره های متعلق به آن و ایاغ خانه
۱۳. حجره رو به مزار شیخ صفی الدین که آرامگاه مشایخ صوفیه بوده است.
۱۴ . شربت خانه در کنار چشمه آبی مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شیرنی ها
۱۵. خونچه خانه و انبار با حجره های فوقانی و تحتانی
۱۶. دفترخانه شامل دهلیز و خانه و محوطه‌ای میان شربت خانه و خونچه خانه
۱۷. نقاره خانه که زیر سقف آن سقاخانه بوده و در پشت آن حمام و برخی خانه های متعلقه قرار دارد.
۱۸ . هیمه خانه و زمینی در اطراف آن
۱۹. فضای بیرون در آستانه که در مقابل آن کوچه و دکانها قرار داشت.
نظرات بسته شده است.