درباره مار جعفری بیشتر بدانیم

بیشتر دشت‌ها و دامنه‌های گرم و بیابانی مناطق مرکزی و جنوبی ایران خالی از سکنه و غیر قابل سکونت است و نیز بی آبی و آب و هوای نامساعد باعث فقیر بودن پوشش گیاهی و تنوع اندک جانوران شده است اما موجوداتی هم هستند که در این نواحی خشن بسر می‌برند. مار جعفری از ساکنین همیشگی این نواحی بشمار می‌رود و از گذشته‌های دور تاکنون هر کویری را با مار جعفری می‌شناختند. هر مسافری به کویر سفر می‌کند، ترس از مار جعفری را فراموش نمی‌کند در حالی که هیچ گاه متوجه این موضوع نیست که این مار جعفری است که از مسافران کویر می‌ترسد.

مار جعفری با نام علمی ‏Echis carinatus‏ در رده خزندگان (‏Reptilia‏)، زیر راسته مارها (‏Serpentes‏) و خانواده افعی‌ها (‏Viperidae‏) طبقه‌بندی می‌شود. ماری به نسبت کوچک است و 35 تا 90 سانتی متر طول دارد و همچون دیگر افعی‌ها دارای سر و گردنی مشخص است زیرا در بیشتر مارهای دیگر گردن به طور کامل از سر و بدن مشخص نیست. همچنین مانند دیگر افعی‌ها مردمک چشم نیز عمودی، پوزه کوتاه و سر پوشیده از فلس‌های کوچک ولی تیغه ‌دار است. رنگ ‌آمیزی متنوعی دارد و نمونه‌های ایرانی آن به رنگ‌های قهوه‌ای مایل به خاکستری، زیتونی، خاکستری مایل به زرد با نوارهای زیگزاگ روشن هستند. مار جعفری به راحتی از دیگر مارها شناخته می‌شود زیرا ویژگی بارز این گونه، وجود یک علامت به شکل صلیب روی سر است. ناحیه شکمی به رنگ سفید یا سفید مایل به زرد است.‏

در نواحی بیابانی یا نیمه ‌بیابانی گرم و خشک یا مرطوب در دشت‌ها، تپه‌های رسی یا ماسه ‌ای، دامنه‌ها و کوهپایه‌‌ها با پوشش گیاهی اندک بوته‌ای یا درختچه‌ای و نیز دهانه چاه‌‌ها، باغ‌ها، خرابه‌ها، گورستان‌ها، حاشیه مزارع و روستاها دیده می‌شود. روزها در زیر سنگ‌ها و درون حفره‌های زمینی، لانه جوندگان، شکاف سنگ‌‌ها و زیر بوته‌ها پنهان می‌‌شود. به ندرت در نواحی مسکونی یا محل‌های پر رفت و آمد انسان‌ها دیده می‌شود. در نواحی ماسه‌ای مانند رمل‌ها یا تپه‌های ماسه بادی در زیر ماسه‌ها پنهان می‌شود و مانند افعی شاخدار عربی شب‌ها در حالی که سر را از زیر ماسه بیرون نگه می‌دارد به انتظار طعمه خود می‌ماند. حرکت مار جعفری به روشی خاص صورت می‌گیرد، به این ترتیب که ترکیبی از حرکت از پهلو و زیگزاگ است. ابتدا سر را پرتاب می‌کند سپس بدن را به همان قسمت می‌کشد. روی ماسه‌های داغ فقط دو نقطه از بدن مار جعفری با سطح زمین تماس دارد.‏

‏ از هنگام غروب تا طلوع آفتاب فعالیت می‌کند. گاهی نیز در روز دیده می‌شود. برای شکار از بوته‌‌ها یا درختچه‌‌ها بالا می‌‌رود یا روی سنگ‌ها، زیر بوته‌‌ها و لبه چشمه‌‌ها بدون حرکت به کمین می‌نشیند و انواع جوندگان کوچک، مارمولک‌‌ها، وزغ‌‌ها و بندپایان بزرگ مانند عقرب‌ها، رتیل‌‌ها و دیگر حشرات را شکار می‌‌کند. بیشتر جوندگان کوچک را ترجیح می‌دهد و برای همین در تاریکی شب در محل رفت و آمد جوندگان بی حرکت می‌ماند و به محض عبور یک جونده به سرعت حمله می‌کند و با گزش مرگبار خود آن را شکار می‌کند. مارهای جعفری کوچک معمولاً از بچه موش‌ها و نوزادان از مارمولک یا حشرات تغذیه می‌کنند. مار جعفری در شکار کردن حریص نیست. پس از شکار و یک غذای حسابی تمامی طول شب را روی سنگ‌ها یا زمین‌هایی که از آفتاب روز گرم مانده‌اند به حالت چنبره استراحت می‌کنند و این کار را تا چندین شب تکرار می‌کند.

این مار بسیار تنبل و کم تحرک است و به آرامی و بدون سر و صدا حرکت می‌کند. هنگام خطر به دور خود می‌پیچد و سر را در میان بدن پنهان می‌کند و با حرکات مارپیچ به صورت عدد هشت لاتین و مالیدن فلس‌‌های کناری بدن، صدای مخصوصی تولید می‌‌کند و گهگاه با حمله‌های ناگهانی سعی در دور کردن دشمن می‌کند. از پهلو حرکت می‌کند. در مواقعی که باران‌های سیل آسا می‌بارد و حفره‌های مار جعفری پر از آب می‌شود از پناهگاه خود خارج می‌شود و اغلب از بوته‌ها و درختچه‌ها و نیز دیوارها و صخره‌ها بالا می‌رود. در این مواقع است که می‌توان چندین مار جعفری را روی یک بوته یا درختچه مشاهده کرد.

تخم ـ بچه‌ زا است یعنی نوزادها در بدن مادر از تخم خارج و زنده متولد می‌شوند. ماده‌ها در فصل تابستان معمولاً 3 و گاهی تا 20 نوزاد به دنیا می‌‌آورند. نوزادها هنگام تولد حدود 15 سانتیمتر طول دارند و پس از نخستین پوست اندازی که حدود یک هفته طول می‌کشد، قادر به گزیدن و تزریق سم هستند. اغلب نوزادهای یک هفته‌ای دارای سمی با غلظت بالا و کشنده هستند.‏

مار جعفری از خطرناک‌‌ترین مارهای ایران است و گزش آن در برخی مواقع منجر به مرگ انسان می‌‌شود. سم این مار بیشتر بر دستگاه گردش خون اثر می‌گذارد و موجب پارگی رگ‌ها و خونریزی داخلی و حتی خونریزی مغزی می‌شود زیرا سم این مار دارای آثار هموستاتیک است و قادر است فعالیت پلاکت‌های خون را مهار کند. فردی که توسط مار جعفری گزیده می‌شود، ابتدا احساس درد و تورم در ناحیه گزش می‌کند سپس علامت شروع به پیشرفت کرده و تمامی عضو گزیده شده مثلاً دست را تحت تأثیر قرار می‌دهد. پس از چند دقیقه تا نیم ساعت، غدد لنفاوی سفت و دردناک می‌شوند به طوری که بزرگ شده و قابل لمس می‌شوند. نشانه‌های بالینی ناشی از گزش اغلب پس از حدود 1 تا 2 ساعت پس از گزش ظهور می‌کنند. خونریزی حدود 10 ساعت پس از گزش رخ می‌دهد که ابتدا از لثه‌ها شروع می‌شود و کم کم در دستگاه گوارش و نیز دستگاه تناسلی و ادراری ادامه پیدا می‌کند. در مراحل بعدی با خونریزی‌های شدید گوارشی، مخاطی، زیرپوستی، دستگاه ادراری و تناسلی ادامه می‌یابد. معمولاً خون فرد مصدوم غیرقابل انعقاد می‌شود. تشنج، اختلال در تکلم و ادراک، خواب آلودگی و در بعضی مواقع امکان شوک و مرگ به دلیل خونریزی مغزی وجود دارد. در برخی مواقع پس از 24 تا 48 ساعت فرد گزیده شده می‌میرد.

با این حال خوشبختانه این مار از انسان‌ها فراری است و دور از انسان زندگی می‌‌کند. اگر مار جعفری با انسان روبرو شود هیچ گاه در مرحله اول اقدام به گزش نمی‌کند. به این ترتیب که اگر در حال حرکت باشد و متوجه حضور انسان شود پیش از هر کاری به دنبال یک مخفی گاه می‌گردد یا این که اگر راه فرار نداشته باشد در جای خود بی حرکت می‌ماند و پس از آن که از کنارش دور شدیم به آرامی آن محل را ترک می‌کند. اگر در حال چنبره و استراحت باشد و از کنارش عبور کنیم با صدایی که از خود تولید می‌کند به ما می‌گوید که «مبادا به من نزدیک شوید یا پای خود را روی من بگذارید چرا که من خطرناک هستم». با این وجود اگر به طرفش برویم به سرعت فرار می‌کند یا در ابتدا به هم مالیدن فلس‌ها و فش و فش کردن و پرتاب سر سعی می‌کند اول هشدار بدهد سپس در نخستین فرصت فرار کند. زمانی که بخواهیم آن را صید کنیم در آن وقت است که با هدف گزیدن به ما حمله می‌کند. پس بهتر است از قلمرو آن دور شویم و خطری متوجه ما نشود. این مار آن چنان از انسان دوری می‌کند که اگر در یک اتاق با یک مار جعفری چند روز را سپری کنیم، به هیچ وجه به ما نزدیک نمی‌شود و برای ما خطری به وجود نمی‌آورد مگر این ما بخواهیم به او آسیبی برسانیم.‏

مار جعفری در زبان انگلیسی و فرانسوی «افعی فلس اره ای» و در زبان پشتو «فیسی» می‌گویند، در عراق به «حیه سید دخیل» معروف است. از ایران به سمت جنوب شرقی آسیا تا بنگلادش و به سمت شمال شرقی تا ازبکستان و از شرق تا افغانستان و هند و به طرف جنوب غربی تا عراق و عربستان پراکنده است. در ایران تاکنون از بیشتر استان‌‌های مرکزی و جنوبی شامل سمنان، قم، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان، یزد، اصفهان، بوشهر، فارس، کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و ایلام گزارش شده ‌است. جمعیت آنها در ایران در حد مطلوب بوده و از جمعیت بالایی برخوردار است و فقط تخریب زیستگاه آنها را تهدید می‌کند. در سال‌های اخیر به سبب صید بی ‌رویه توسط مارگیرها برای مراکز سرم‌ سازی، کشتن آنها به دلیل ترس و نفرت مردم از این مار، تخریب زیستگاه توسط چرای دام‌ها، شهرسازی و جاده ‌سازی جمعیت آنها رو به کاهش است. این که چرا به این مار «جعفری» می‌گویند هنوز علت این نامگذاری به درستی مشخص نیست.

5 زیرگونه از این گونه تاکنون معرفی و طبقه بندی شده است که در ایران دارای 2 زیرگونه است. زیرگونه ‏Echis carinatus multisquamatus Cherlin, 1981‎‏ از نواحی شرقی و شمال شرقی ایران گزارش شده و زیرگونه ‏Echis carinatus sochureki Stemmler, 1969‎‏ که از نواحی مرکزی و جنوبی ایران گزارش شده است.‏

گونه مار جعفری برای نخستین بار توسط یک طبیعت شناس آلمانی به نام ‏Johann Gottlob Schneider‏ در سال 1801 شناسایی و نامگذاری شد.

مار جعفری جزیی از زیست بوم یک منطقه است و کشتن آن نه فقط از روی نادانی است بلکه یک ضربه آسیب پذیر به طبیعت محسوب می‌شود. دیدن این افعی زیبا در طبیعت بسیار هیجان انگیز و لذت بخش است به شرطی که مزاحم آن نشویم. این خزنده زیبا به شدت از انسان می‌ترسد و هر جا که رفت و آمد انسان کمتر است زندگی می‌کند.

*مرتضی جوهری