جمعه 27 بهمن ماه به همراه یکی از دوستداران طبیعت در نقش لیدر یک تور، گروهی را به یکی از مناطق تقریبا نزدیک پایتخت بردیم. من برای نخستین بار بود که با این موسسه طبیعت گردی که نزدیک به یک سال از تاسیسش می گذشت همکاری می کردم. ما منطقه ای را انتخاب کردیم که شاید تا کنون به اندازه انگشتان یک دست برایش توری برگزار نشده است و در ادامه شرکت کنندگان در تور را به جایی بردیم که صد در صد مطمئنیم تا به حال توری به آن جا نرفته است! منطقه اول دریاچه حوض سلطان و منطقه دوم منطقه تاریخی قمرود است.
در ابتدا یکسری اطلاعات کتابخانه ای می دهم درباره دریاچه نمک حوض سلطان:
دریاچه نمک حوض سلطان در 4۰ کیلومتری شمال شهرستان قم و 85 کیلومتری جنوب تهران و در حاشیه بزرگراه تهران قم قرار دارد . این دریاچه که به دریاچه ساوه قم ودریاچه شاهی هم معروف است به مساحت تقریبی 240 تا 1200 کیلومتر مربع و 10500 هکتار درشمال شرق شهرستان قم واقع شده است ورشته کوههای البرز درشمال ان قرار دارد وسعت وشکل دریاچه متناسب باورود آب ومیزان بارندگی آن درفصول مختلف سال متفاوت است . درمواقع بارندگی وذوب برف های ارتفاعات اطراف چون برمیزان آب ورودی افزوده می شود ، وسعت آن زیاد ودرغیرازاین ایام وسعت آن کاهش می یابد . بدین ترتیب سطح آب دریاچه پیوسته درنوسان است.
درموقع پرآبی سطح دریاچه گسترش می یابد وآب آن اراضی پست وشوره زار باتلاقی پیرامون را می پوشاند ودریاچه بزرگی به طول 80 وعرض 60 کیلومتر تشکیل می دهد که به نام دریاچه حوض سلطان یا کویرنمک مشهور است. رودهای متعددی به این دریاچه وارد می شوند که عموما" از اراضی شوره زار ونمکی اطراف عبور می کنند.
حوض سلطان در سال 1883 میلادی و بر اثر ساخت جاده شوسه تهران قم تشکیل شد. این دریاچه شامل دو چاله جدا از هم یکی به نام «حوضسلطان» و دیگری به نام «حوضمره» است که با آبراهه باریکی به هم وصل میشوند. حوضه باختری (حوضسلطان) دارای بلندی 806 متر از سطح دریا است که به طور معمول از روانآبهای سطحی تغذیه میشود. حوضه خاوری (حوضمره)، افزون بر روانآبها، از رودهایی مانند رودشور و قرهچای نیز بهره میگیرد. مطالعات مستوفی (1350) نشان میدهد که آب ابتدا وارد حوضمره شده و پس از پر شدن آن، از مسیل دو حوض گذشته وارد حوضسلطان میشود و هنگامی که آب در حوضسلطان چند متر بالاتر آمد، به طرف حوضمره بازمیگردد و سرریز این دو حوض، به دریاچه نمک تخلیه میشود. مشاهدات صحرایی کرینسلی (1970)، نشان میدهد که از مرکز دریاچه به خارج دو پهنه جداگانه قابل شناسایی است. یکی مرکز دریاچه که حدود 24 درصد از مساحت آن را زیر پوشش دارد و با پوسته نمکی پوشیده شده است. دوم، زون مرطوب که 76 درصد بقیه را تشکیل میدهد که به زون گیاهان ریشه بلند به پهنای 20 متر میرسد. پوسته نمکی با 5 سانتیمتر ضخامت، شامل نوارهای هممرکز سفید و خاکستری است و در زیر آن سیلتهای رسی و خاکستری رنگ مرطوب قرار دارد. این زون (پوسته نمکی) به طور فصلی با آب پوشیده میشود، ولی مناطق مرکزی آن ممکن است در تمام سال، آبدار باشد. مطالعات انجام شده در زون مرطوب نشان داده که میزان رس موجود در نمونهها، 35 تا 45 درصد است که 10 تا 90 درصد کانیها، کائولینیت است. در پشتههای شن و ماسهای زون گیاهان با ریشه بلند، چند خط داغ آب وجود دارد که به سمت سراشیبی تا ارتفاع 826 متر ادامه دارد. اختلاف ارتفاع بین پستترین و بلندترین خط داغ آب 20 متر است. پیشروی وسیع مخروطافکنهها در پهنای زون مرطوب و روی پوسته نمکی نشانگر آن است که روانآب سطحی بیش از گذشته است و تغییر آب و هوایی به سوی دوره مرطوبتر از گذشته، پیش میرود.
رسوبات حوضسلطان بیشتر از نوع گچ و نمک، مارن و رس است. بررسیهای لرزهنگاری و حفاری نیز نشان داده که نمک تا عمق 46 متر وجود دارد. این نمک، به صورت 5 لایه جدا از هم با ضخامت کل تا 20 متر است که با رسهای قهوهای تا خاکستری از یکدیگر جدا میشوند. دورنمای دریاچه حوض سلطان در تابستان سفید مایل به قهوه ای و کویر کامل است در زمستان و بهار به صورت دریاچه ای ظاهر میشود . رودخانه قره سو (زرینه رود) که در منطقه شمالی شهرستان قم واقع است به دریاچه حوض سلطان میریزد.
دریاچه حوض سلطان و دریاچه نمک دریاچه‌هایی هستند که در تاریخ ایران نقش عجیبی داشته‌اند. رمان حوض سلطون نوشته محسن مخملباف به برخی افسانه‌ها در مورد این دریاچه‌ها اشاره دارد، که معروف بوده در رژیم سابق ایران برخی زندانیان سیاسی را به دریاچه‌های نمک می‌انداختند(شنیده ام تائید نمی‌کنم). البته همه می دانیم که جسد در محلی که نمک فراوان دارد نمی گندد.
جانداران:
یکی دو سال پیش یک گله هفت تایی از گورخر ایرانی که تعداد آن در ایران خیلی هم نیست در کنار دریاچه حوض سلطان مشاهده شده است. مار، روباه، خرگوش، غاز، اردک وپرندگان مهاجر از جمله دیگر جانداران این منطقه هستند که هر کدام در فصولی از سال قابل مشاهده هستند. ظاهرا آهو نیز در برخی از مناطق شمال شرقی این دریاچه وجود دارد. البته پرندگان بسیاری در حول دریاچه حوض سلطان دیده می شوند که توضیح درباره آن از حوصله این جمع خارج است.
کانیها:
کانیهای تبخیری از جمله کانیهای مهم دریاچه حوض سلطان هستند. از آن جمله می توان به کلرورها، سولفات ها و کربنات ها اشاره کرد. در ایران کانیهای تبخیری به جز در دریاچه حوض سلطان در دریاچه ارومیه و مهارلو فارس قابل وجود دارند.
در دریاچه حوض سلطان یک آبزی نیز زندگی می کند. شاید برایتان کمی عجیب باشد، اما آرتمیا که میگوی آب های شور است تنها آبزی این منطقه است که از لحاظ اقتصادی به شدت قابل توجه است. این جانور از شاخه بند پایان و رده سخت پوستان است و به جهت حفظ بقای نسل خود به زندگی در آب های شور سازش پیدا کرده است. ما در سفری که به حوض سلطان داشتیم این میگوی آب های شور را ندیدیم اما بطور حتم با کمی جستجو و پرس و جو از کارکنان معادن دریاچه شاید بتوان آن ها را مشاهده کرد. گفته می شود که سیست و بیوماس این جانور در سال 1375 توسط کارشناسان مرکز تحقیقات منابع طبیعی و دام استان قم در دریاچه و حوضچه های اطراف آن یافت گردیده است. سیست این میگو در پروش میگو به ویژه در مرحله لاروی آن به شدت مورد نیاز است. همچنین از ناپلیوس میگوی آرتمیا در پرورش ماهیان به خصوص انواع ماهی قزل آلا و سفید استفاده می گردد. البته بنده اصلا با این معانی که مربوط به رشته شیلات است آشنایی ندارم و تنها نقل قول می کنم از مقاله ای که در فصلنامه محیط زیست در این باره به چاپ رسیده است.
گیاهانی که در 76 درصد بخش دریاچه در زیر پوسته نازک نمک قرار دارند به خوبی در هنگام پیاده روی در روی دریاچه قابل مشاهده اند که حتی برخی کاملا از نمک بیرون زده اند و کریستال های نمک بر روی آن ها به سختی چسبیده است. اما از ویژگی های گیاهی و جانوری و زمین شناسی دریاچه که بگذریم بایستی به آثار تاریخی محدوده دریاچه اشاره کنیم.
در شمال غربی دریاچه حوض سلطان روستای کوچک علی آباد قرار دارد که در آن کاروانسرای سنگی علی آباد و در بالای کوه کم ارتفاعی که در مقابلش قرار دارد میل سنگی علی آباد قرار دارد. این بناها درگردنه علی آباد که جاده قدیم تهران- قم از آن می گذرد قرار دارد. هر دو این آثار مربوط به دوران سلجوقیان هستند که خوشبختانه در قهرست آثار ملی تاریخی ایران به ثبت رسیده اند. البته اگر به آن جا بروید خواهید دید که زیاد وضع درستی ندارند. به بازدید میل سنگی نمی توان رفت چون در منطقه مانور نظامی قرار دارد!
در دشت شمالی دریاچه حوض سلطان و در جنوب کوه مره که روز گاری انتهای محدوده منطقه حفاظت شده کویر بوده است دو بنای تاریخی قرار دارد:
1- کاروانسرا یا رباط حوض سلطان
2- کاروانسرای دیگر که شاید به همین نام مشهور بوده در جنب آن
کاروانسرای اولی مربوط است به دوران قاجاریه و دومی به دوران صفویه. در این زمینه اطلاعات بیشتری نمی دهم چون که نمی توانید به دیدن آن ها بروید فقط این نکته را متذکر می شود که از این دو بنا هم تنها خرابه ای باقی مانده است و علت عدم توجه به آن نیز کاملا معلوم است!( به همان دلیل میل سنگی)
برداشت از نمک و دیگر کانی های دریاچه حوض سلطان از سوی دولت به پیمانکار واگذار می شود. هم اکنون نیز سال ها است که معادن نمک این دریاچه به معادن نمک نوری معروف است که گویا نام صاحب شرکتی است که پیمانکار این دریاچه است. در جنوب شرقی دریاچه امین آباد است که البته روستایی نیست بلکه تنها یک نام جغرافیایی است که در آن جا چند مرغ داری وجود دارد. در جنوب دریاچه رشته کوتاه کم ارتفاعی وجود دارد که در زمین های کوهپایه آن یکی دو کارخانه و پادگان نیروی زمینی ارتش قرار دارد. ظاهرا این پادگان چند دهه ای است که در حال فعالیت است و ساخت آن مربوط به سال های جدید نیست. البته من شنیده بودم که در این جا مکانی بنام اصطبل ارتشی نیز است شاید این اصطبل ارتشی همان پادگان نیروی زمینی باشد و یا در جای دیگر در جنوب دریاچه قرار داشته باشد. پیشنهاد می کنم به آن قسمت ها اصلا نزدیک نشوید. کارخانه آسفالت قدس هم در در همان حوالی در نزدیکی جاده قم- تهران است.
از امین آباد تا صدرآباد که در جنوب غربی دریاچه حوض سلطان است 22 کیلومتر راه است که به دلیل شنی بودن راه و رفت و آمد کم از آن، مسیر تقریبا دشواری است. این مسیر در حدود 45 دقیقه راه است. صدرآباد جای خاصی نیست و نشان آن کاروانسرای صفوی صدرآباد است که به شماره 2668 در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی نیز قرار دارد اما ما با کاروانسرای بسیار بزرگی روبرو شدیم که کف زمین آن فرشی از پِهِن بود! تعدادی از خانزاده ها و پولداران منطقه قمرود این کاروانسرای تاریخی را در دست خود دارند. در گوشه و کنار این بنا می توان گله بزرگی از گوسفندان را دید که در حال چرا هستند. آن ها برای پرورش گوسفند همه چیز را مهیا کرده بودند. چاه آب و مخازن علوفه و …. البته این افرادی که ما دیدیم بسیار خطرناک بودند و ظاهرا حال و روز مناسبی هم نداشتند. قابل توجه میراث فرهنگی قم که یکی از بناهای ثبت شده ملی در حوزه مدیریت آن ها به چنین روزی در آمده است. در صورت مدیرت صحیح میراث فرهنگی می توان این بنا و منطقه حول آن را هم چون قصر بهرام دارای توریست کرد. البته اگر به این بنا رسیدگی شود شاید بتواند رصدگاه مناسبی نیز برای رصدگران تهرانی و قمی باشد.
از صدر آباد که به سمت روستای محمد آباد یا کاج محمد آباد که می روید چیزی دیده نمی شود انگار که در میان کویر لوت هستید منتها کمی سرسبزتر. نشان رسیدن به روستای محمد آباد خط راه آهن تهران – جنوب است که در این منطقه به سمت قم می رود. در نزدیکی ریل راه آهن و در کنار روستا دو، سه بنای عظیم تاریخی قرار دارد که سابق هزار و چند صد ساله دارند.
کاروانسرای محمد آباد قلعه سنگی به شماره 2138 و قلعه کاج محمد آباد که شماره ثبتش پاک شده دو بنایی هستند که بنای قسمت اصلی آن ها به دوران ساسانیان و حتی اشکانیان می رسد و در دوره های بعدی توسط سلسله های دیگر مرمت و مورد استفاده قرار گرفته اند تا دوران صفویان که مرمت اساسی شدند و سپس مسکوت و مخروبه ماندند. بی شک آثار تاریخی بسیاری از این دو بنا و بنای مخروبه دیگری که در شمال این ها قرار دارد در طول سالیان گذشته غارت شده اند و هم اکنون تکه های سفال بسیاری در آن جا دیده می شود. کاروانسرای عظیم محمد آباد قلعه سنگی مدتی است که صاحب در بزرگ آهنی شده است تا کسی داخل آن نشود.(اما ما از دیواره های خراب آن داخل شدیم و عظمت بیشتر این بنا را دیدیم) وضعیت قلعه کاج محمد آباد هم بسیار ناگوار است. خاکش سست و در حال فروریختن است و متاسفانه چندین دالان افق و عمودی خطرناک هم دارد که روی بیشتر آن ها پوشیده شده است. اگر به دیدن این بنا رفتید احتیاط لازم را به جا آورید.
از این روستا دو مسیر است که یکی به سمت شمال به کاروانسرای دیر کاج گچین و دیگری به سمت جنوب به دهستان قمرود می رسد. مسیر شمالی جاده ای است که ابتدایش آسفالته و سپس شنی و بعد خاکی است. هرگز توصیه نمی کنیم که این راه را در شب بروید در روز هم اگر می روید گروهی و بطور حتم با وسیله نقلیه این مسیر را طی کنید و از پیاده روی بپرهیزید. این را بدین دلیل گفتم که ظاهرا این جاده زیاد امنیت مناسبی ندارد.
از روستای محمد آباد به سمت جنوب از کنار کوه سفید که تمام سنگ هایش سفید است می گذرید. کوه سفید بیشتر شبیه به یک سنگ بزرگ سفید است و ارتفاعش بیشتر از صد متر و یا بیشتر نیست. از ظاهر آن هم معلوم است که مدام در حال کنده کاری و برداشت است.
در طول مسیر تا دهستان قمرود که بزرگ ترین ناحیه مسکونی این منطقه است دو، سه کاروانسرا در طول راه دیده می شوند که نشان دهنده همان راه باستانی کاشان به ری است که از پشت دریاچه حوض سلطان کنونی می گذرد.
ما در دهستان قمرود توقف نداشتیم اما سرسبزی این منطقه این ناحیه را تبدیل به دشتی زیبا کرده است که گویی دری در بیابان است. آن جا بانک دارد و خانه بهداشت و کلانتری و خلاصه نشانه هایی از تمدن کنونی شهری هر چند که هنوز شهر نشده اما با این پیشرفت هایی که دیده می شود تا پایان این دهه این جا نیز به جمع شهرهای ایران می پیوندد. قمرود دارای تمدنی باستانی است که در چند قسمت آن حفاری های جدی از سوی میراث فرهنگی در طول دو سه سال اخیرصورت گرفته است اما هنوز برای گردشگری عمومی مهیا نیست و برای دستیابی به اطلاعات درباره تمدن قمرود بایستی به کتب تاریخی مراجعه کرد. ذکر دو نکته لازم است: یک این که از قمرود مستقیما به سمت غرب راه خاکی به سیف آباد و سپس البرز است که به کیلومتر 10، 12 بزرگراه تهران – قم می رسد که ما این راه را برای مینی بوس و اتوبوس پیشنهاد نمی کنیم. اما نکته دوم این که در راه قمرود به قم انبوهی از ذباله های تاسیساتی ساختمان سازی هم چون گچ و آهک در سوی جاده دیده می شود که اصلا منظره مناسبی برای پایان یک سفر طبیعت گردی نیست!
