ذخیره گاه زیست کره توران

نام انگلیسی:  Touran Biosphere reserve     نام فارسی :  ذخیره گاه زیست کره توران

شرایط توپوگرافی : این ذخیره گاه که در جنوب البرز و شمال کویر نمک قرار دارد منطقه ای وسیع و بیابانی بوده که هسته اصلی آن را تپه های ماسه ای و دشتهای رسی تشکیل می دهد . راه اصلی دسترسی به این ذخیره گاه ، جاده تهران سمنان- مشهد بوده که پس از گذشتن از شهرشاهرود و بعد از 12 کیلومتر از روستای میامی ، جاده بیارجمند به سمت جنوب قرار دارد که طولی حدود 40 کیلومتر داشته و دستزسی به غرب ذخیره گاه را ممکن می سازد . پس از آن جاده های خاکی به طرف شرق، دسترسی به هسته را امکان پذیر می کند . هسته اصلی این ذخیره گاه در منطقه ای پست (Low land) و در محل اتصال کال شور سبزه وار و کال شور جاجرم ( دو مسیر کویری و شور ) واقع شده که بخش وسیعی از دامنه های جنوب شرقی البرز را زهکشی کرده و وارد کویر نمک می شوند و اطراف آن را کوههای مرتفعی احاطه کرده اند . شرایط ویژه توپوگرافی باعث شده که این ذخیره گاه محیط مناسبی برای حیاط وحش ایجاد کرده به نحوی که مناطق کوهستانی با شیب زیاد، تپه ماهورها، تپه های ماسه ای و کفه های رسی در منطقه مرکزی و اطراف آن وجود دارند . حداقل ارتفاع در دشتهای رسی پست، 800 متر و حداکثر ارتفاع کوه پیغمبر در جنوب ،2265 متر و قله اله کوم در غرب منطقه، برابر با 1425 متر است .

هوا و اقلیم : در این ذخیره گاه، بارش متوسط سالیانه در هسته مرکزی بین 100 میلیمتردر جنوب تا 150 میلیمتر در شمال آن متغیر است و در ارتفاعات کوهستانی آن بارش به بیش از 400 میلیمتر در سال می رسد . بیشترین مقدار بارش در ماههای فوریه تا مه می بارد و در بعضی سالها بارش سالانه به نصف مقدار متوسط آن کاهش می یابد . در ایستگاه مزنیان که در شمالCore قرار دارد ( ایستگاه تبخیر سنجی در طول جغرافیایی شرقی  ′48 ˚56 و عرض جغرافیایی ′19  ˚36 شمالی و ارتفاع 820 متر ) میانگین دمای سالانه 6/17 درجه سانتیگراد بوده و میانگین دما در گرمترین ماه سال یعنی ماه اوت 3/31 و در سردترین ماه سال یعنی ژانویه، 4/4درجه سانتیگراد می باشد . حداکثر و حداقل مطلق دما 47 درجه سانتیگراد در ماه اوت و 5/12- درجه سانتیگراد در ماه ژانویه است . میانگین رطوبت نسبی سالانه در منطقه مرکزی  (core)، حدود 50 درصد می باشد و ارتفاع تبخیر از تشتک کلاس A بیش از 3250 میلی متر در سال است . در تمامی ماههای سال وزش باد وجود داشته و حداکثر سرعت اندازه گیری شده باد در این منطقه، 30 متر بر ثانیه ( 108 کیلومتر بر ساعت) می باشد . میزان تابش مستقیم آفتاب ، حدود 3000 ساعت در سال بوده و حداکثر آن در ماه جولای می باشد که بیش از 350 ساعت است . فصل خشک برای گیاهان از ماه آوریل شروع شده و تا دسامبر هر سال ادامه می یابد . اقلیم منطقه(core) فرا خشک (super arid ) بوده و در ارتفاعات اطراف آن از نوع نیمه خشک (sami – arid ) می باشد .

زمین شناسی، ژئومورفولوژی و خاک : منطقه core از آبرفتهای دوران چهارم زمین شناسی (Qal) تشکیل شده و به طور عمده شامل رسوبات با بافت سنگین و دارای املاح گچ و نمک بوده که در مناطقی وسیع، پوشیده از ماسه های روان (Sand dune ) می باشد که به دلیل پوشش گیاهی اندک و وزش بادهای شدید، تثبیت نشده اند . شکل تپه ها بسیار متنوع بوده ومی توان  انواع بارخان تپه های طولی و نبکا را در این ذخیره گاه مشاهده نمود . بر روی دشتهای سیلابی با بافت سنگین رسی و سیلتی، آبراهه های زیادی ناشی از گذر سیل وجود دارند که با زهکشی این دشتها، نمک زیادی را پس از خشک شدن آبها در بستر خود به جا می گذارند . تپه های کم ارتفاع مارنی با ارتفاع کم تا متوسط (5تا 100 متر ) و با شیب 15 تا 20 درصد در اطراف تپه های ماسه ای دیده می شوند و گاهی نیز ماسه های بادی روی این تپه ها را پوشانده است . مناطق کوهستانی دارای سنگهای مختلف بوده که بخشی از آنها را سنگهای آهکی تشکیل داده و مارن و شیل و سنگهای آذرین نیز به همراه ماسه سنگ و کنگلومرا در مناطق پایینتر مشاهده می شوند . کوه های هیزمی غریبه و کهنه کدو در جنوب منطقه مرکزی به صورت یک دیواره شرقی – غربی این منطقه را از کویر نمک جدا می کند . خاکهای منطقهcore  از نوع ماسه ای عمیق با درصد رس بسیار کم بوده و در کفه های رسی، خاکها بسیار دانه ریز و دارای املاح بوده و بر روی دامنه های کوهستانی، انواع خاکهای Regasols , Litosols دیده می شوند که دارای عمق کم تا متوسط می باشند .

منابع آب : این ذخیره گاه بسیار نزدیک به کویر نمک یا کویر بزرگ بوده و در انتهای دو مسیل بزرگ کال شور سبزوار و کال شور جاجرم قرار دارد که با بهم پیوستن آنها در شمال غرب منطقه، کال شور خار توران شکل می گیرد و با وارد شدن به کویر نمک ، پلایای وسیعی را ایجاد می کند . این مسیلها دارای عرض زیادی بوده که گاهی به بیش از یک کیلومتر می رسد و بر اثر جریان سیلابها، مسیر آنها در دشت رسی تغییر می یابد . هنگام جریان سیلابها، این مسیلها دارای آب فراوانی بوده که گاهی دبی آن چندین ده متر مکعب بر ثانیه می باشد ولی خیلی زود فرو کش کرده و تا مدتی، آبهای زهکشی که شدیدا شور و قلیا هستند در آنها جریان دارند . هدایت الکتریکی آبهای جاری در این مسیل ها بسیار زیاد بوده و برای دبی های کمتر اتز یک متر مکعب بر ثانیه، بین 10 تا 20 هزار میکرو موس می باشد که برای گیاهان و حیات وحش غیر قابل استفاده است . حداکثر جریان آبهای سطحی در فروردین ماه بوده و حداقل جریان در تابستان و حدود 100 لیتر بر ثانیه می باشد که گاهی نیز خشک می شود .عبور از بستر عریض این مسیلها به دلیل وجود رطوبت و املاح زیاد، اغلب اوقات به سختی صورت می گیرد . منابع آبهای زیر زمینی در منطقه به دلیل وجود رسوبات دانه ریز در دشتهای رسوبی و املاح زیاد بسیار فقیر بوده و کیفیت نامناسبی دارند . تنها در کوهستانهای آهکی اطراف هسته اصلی چشمه های کم آب با کیفیت خوب و به صورت پراکنده وجود دارند که مورد استفاده مردم و حیات وحش قرار دارد . در هسته اصلی نیز چاههای آب کم عمق چند متری وجود دارند که مجهز به تلمبه های بادی بوده و دارای آبشخوار نیز می باشند. در اطراف کوههای جنوبی منطقه چاههای عمیقی وجود دارند که هدایت الکتریکی آنها حدود 2000 میکروموس بر سانتیمتر بوده و به سمت شمال شوری آنها به سرعت افزایش می یابد .

ناحیه بندی ذخیره گاه زیستکره توران : اسامی نواحی مختلف هسته مرکزی : 1. کلاته ماجراد 2. دو شاخ 3. دق دشت بیارجمند 4. گرماب 5. احمد آباد

اسامی نواحی مختلف سپر های حفاظتی : 1.  کلاته دلبر 2. عباس آباد 3. زمان آباد 4. طرود  

نوع زیستگاه : 1. صخره ها و بیرون زدگیهای سنگی 2. دشتهای دامنه ای 3. بیابانهای سنگ ریزه ای 4. بیابانهای ماسه ای

گونه های غالب :

1. Astragalus verus 2. Halothamnus auriculus 3. Kraschennikoria ceratoides 4. Zygophyllum atriplicoides 5. Heliotropium aucheri 6. Artemisia sieberi 7. Pteropyrum aucheri 8. Salsola tomentosa 9. Anabasis aphylla 10. Anabasia haussknechtii 11. Atriplex griffithii 12. Alhagi pseudalhagi 13. Scariola orientalis 14. Launaea acanthodes 15. Ephedra strobilacea 16. Astragalus kavirensis

توصیف زیستگاهها : ذخیره گاه زیستکره توران دارای تنوعی اززیستگاههای بیابانی است به طوری که دراین ذخیره گاه رویشگاههای دارای خاک شور گچی ماسه ای و مناطق صخره ای و کوهستانی وجود دارد . این مکان با دارا بودن حدود 375 گونه غنای جالب توجهی از گیاهان سازگار با مناطق خشک و بیابانی را در بر می گیرد . گیاهان تروفیت و همی کریپتوفیت در میان سایر اشکال رویشی غالب هستند و برتری آنها بیانگر شرایط دشوار بیابانی و نیمه بیابانی در استقرار سایر اشکال رویشی مانند درختان و درختچه ها می باشد . اکثر گونه های گیاهی این منطقه در ناحیه رویشی ایران و تورانی و اروپا سیبری و … حضور دارند .

فهرست گیاهان در معرض تهدید :

1. Vulnerable (vu) Eminium lehmannii (Bge) kuntze Salsola abarghuensis assadi Isatis campylorarpa Boiss Astragalus catacamptus Bunge A . kavirensis nmaassoumi A . touranicus freitag  f  podl. Malacocarpus crithmifolius (Retz.)Fisch. F  C.A.Mey.

Carex physodes M.B  subsp . subphysodes  (M.Pop.ex  V. krecz . ) kukkonen

Artemisia sieberi subsp. Sieberiعلوفه ای و سوخت                                                          Zygophyllum atriplicoidesعلوفه ای و سوخت                                                                    Ziziphora tenuiorدارویی                                                                                          Pistacia khinjukسوخت                                                                                           Haloxylon aphyllum سوخت                                                                                  H . persicumسوخت                                                                                                 Calligonum comosumسوخت                                                                                 Amygdalus lycioidesتغذیه ای و سوخت                                                                            Ferula assa – foetidaتغذیه ای و دارویی                                                                               F . gumosaدارویی و صنعتی                                                                                                

عمده ترین زیستگاههای موجود در ذخیره گاه زیستکره توران شامل زیستگاههای کویری دشتی بیابانی و نیمه بیابانی کوهستانی و تپه ماهوری شنزارهای بدون پوشش گیاهی دشتهای سیلابی با پوشش نی .

عمده ترین جانوران ذخیره گاه شامل :

پستانداران : 1. Gazella  subgutturosaآهو 2. Gazella  bennettiiجبیر 3. Acinonyx  jubatusیوزپلنگ 4. Capra aegagrusکل و بز 5. Ovis orientalis  arkalقوچ و میش 6. Canis lupusگرگ 7. Equus  hemionusگورخر 8. Felis margaritaگربه شنی 9. Hyaena hyaenaکفتار 10. Felis caracalکاراکل 11. Panthera  pardusپلنگ

پرندگان : 1. Chlamydotis umdulataهوبره 2. Aquila heliacaعقاب شاهی 3. Aquila chrysaetosعقاب طلایی 4. Buteo buteoسارگپه 5. Circus eyaneusسنقر خاکستری 6. Aegypius monachusدال سیاه (کرکس سیاه ) 7. Accipiter nisusقرقی 8. Falco pelegrinoidesبحری 9. Falco peregrinusشاهین 10. Gyps fulvusکرکس 11. Alectoris chukarکبک 12. Amoperdik griseogularisتیهو 13. Coturnix coturnixبلدرچین 14. Corsorius cursorدودوک 15. Pterocles coronatusکوکر گندمی 16. Podoces pleskeiزاغ بور 17. Pterocles exustusباقرقره شکم بلوطی

خزندگان : 1. Spalerosophis cliffordiمارشتری 2. Coluber rhodorhachisمار قیطانی 3. Echis carinatusمار جعفری 4. Vipera lebetinaگرزه مار 5. Cerastes cerastesافعی شاخدار 6. Walterinnesia aegyptiaمار کبری 7. Boiga trigonatumآلوسر

عمده ترین زیستگاههای منطقه شامل : زیستگاه منطقه دو شاخ منطقه دق دشت بیارجمند ، منطقه لبگاه کویر،  منطقه کوهستانی ماجراد ، منطقه ابوالیحیی، نیزارها و تپه ماهور های گرماب و شنزارهای احمد آباد .

گونه های در خطر انقراض :

1. Acinonyx jubatus VuA1d+2d, c1 یوز پلنگ 2. Capra aegagrus VuA2cde کل و بز 3. Egus hemionus  Vua2c گورخر 4. Gazella dorcas LR/cd جبیر 5. Gazella subgutturosa LR/ nt آهو 6. Hyaena hyaena LR/nt کفتار 7. Ovis orientalis arkal VuA2cde قوچ و میش 8. Pantera pardus Enc2a پلنگ 9. Aegypius mohachus LR/ nt کرکس سیاه 10. Aquila heliaca Vuc1 شاهباز ( عقاب شاهی ) 11. Chlamydotis undulata LR/nt هوبره

کلیه گونه های جانوری موجود در ذخیره گاه زیستکره توران حفاظت می شوند و هیچگونه بهره برداری از آنها صورت نمی گیرد . امادر داخل منطقه زمینهای کشاورزی وجود دارد که کشت محصولات مختلف کشاورزی در آن رواج دارد .

آمارهای مربوط به جمعیت و اشتغال و رابطه مردم با ذخیره گاهها: در محدوده B.Z ,T.Z  توران مجموعا 64 آبادی با مجموع مساحت 10700 نفر زندگی می کنند . جاده ترانزیت تهران-  مشهد از شمال ذخیره گاه می گذرد .

اشتغال مردم : دائمی / فصلی

هسته مرکزی :  / تعدادی شتر دار به صورت فصلی و محدود سپر حفاظتی : 5100 نفر / تعدادی شتر دار عشایر با جمعیت محدود          منطقه بینابینی :  5600 نفر / تعدادی شتر دار عشایر با جمعیت محدود در منطقه ذخیره گاه توران مجموعا 64 آبادی دارای سکنه وجود دارد که مشخصات و امکانات آنها در جدول (1) خلاصه شده است . مشخصه های فرهنگی ، تاریخی و معیشتی بومیان توران به تفکیک دهستانها و در مجموع ذخیره گاه در جدول (2) مشخص شده است . ذخیره گاه توران درفاصله 30 کیلومتری شهر شاهرود و در فاصله 110 کیلومتری شهر سمنان ( مرکز استان ) واقع است . بومیان توران از نژاد آریایی و فارسی زبان هستند و از دین اسلام و مذهب شیعه تبعیت می کنند . خشکی و گرمای حاکم بر منطقه باعث شده که بومیان منطقه به شیوه های ابتکاری برای حفظ آب و رطوبت خاک دست یابند و معماری خاص کویری را بنا گذارند . این عملکرد در طول سالیان دراز ریشه در فرهنگ و آداب و سنن ایشان پیدا کرده است .

استفاده از منابع توسط افراد محلی : هسته مرکزی : شترداری به صورت محدود و فصلی سپر حفاظتی : عمدتا کشاورزی، دامداری، باغداری، فرشبافی و کارگری منطقه بینابینی : عمدتا کشاورزی، دامداری، باغداری، فرشبافی و کارگری اثرات نا سازگار عمده چرای بی رویه دام، به ویژه شتر بوته کنی برای مصرف علوفه دام و سوخت و شکار غیر مجاز است . فعالیتهای چاره جویانه شامل اجرای دقیق مقررات کنترل چرای دام و خروج دام مازاد ، جلوگیری از شکار غیر مجاز، تامین سوخت برای بومیان جلوگیری از بوته کنی فعالیتهای آموزشی ترویجی برای روستاییان جهت آگاهی از ارزشهای ذخیره گاه و جلب مشارکت بومیان در مدیریت پایدار این منطقه به ویژه فرشبافی به منظور افزایش در آمد خانواده و جلوگیری از فشار بر منابع طبیعی تامین آبشخور برای حیات وحش به منظور جلوگیری از روی آوردن آنها به سمت روستاها در فصول خشک .

درآمد و سود مردم محلی : بهره مندی بومیان از ذخیره گاه در حد استفاده از پوشش گیاهی برای علوفه دام سوخت و استفاده های دارویی و مصرف در صنایع کوچک مثل رنگرزی و… می باشد . همچنین در بخشهایی از ذخیره گاه از منابع آب و خاک جهت امور کشت و زرع استفاده می کنند .شکارچیان وحش نیز بخشی از غذای بومیان را تامین می کند . در توران 25 آبادی با مجموع جمعیت 5100 نفر در سپر حفاظتی و 39 آبادی با مجموع جمعیت 5600 نفر در منطقه بینابینی وجود دارد . مشارکت بومیان در نحوه بهره برداری از منابع طبیعی در گذشته نسق و عرف رایج و بسیار محکمی داشته و جالب اینکه بسیار منطبق با اصول توسعه پایدار بوده است  به طوریکه نظارت کافی بر نحوه بهره برداری از منابع ذخیره گاه توسط رهبران محلی و مکانیسمهای تعریف شده آنها صورت گرفته است . متاسفانه با تغییر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی دردهه های گذشته این مشارکت بسیار کمرنگ شد .ولی اخیرا تقویت مشارکت مردم در تصمیم گیریها در الویتهای اساسی برنامه های دولت قرار گرفته و شوراهای مردمی در سالهلی اخیر شکل گرفته اند . فعلا از 64 روستای منطقه در 56%دارای شورای روستا هستند . هر چند هنوز حدود اختیارات و نقش عملی آنها به عنوان پل ارتباطی بین مردم و دولت کاملا مشخص نشده است .ولی آلتر ناتیو بسیار مناسبی برای مشارکت رهبران محلی و مردم در مدیریت ذخیره گاه در آینده نزدیک هستند . وضعیت فعلی مشارکت بومیان در مدریت ذخیره گاه رضایت بخش نیست ولی به علت شکل گیری گروههای مردمی تصمیم گیر و با جایگاه قانونی تعریف شده امید می رود روند مشارکت سیر مثبت به خود بگیرد .

توریستها برای انجام مطالعات و پژوهشهای علمی، تفریح و تفرج، فیلمبرداری و همچنین گردشگری برای مشاهده مستقیم حیات وحش وارد ذخیره گاه زیستکره توران می شوند . ذخیره گاه دارای یک ساختمان مهمانسرا جهت اسکان توریستها و باز دید کنندگان می باشد . همچنین محیط بانی ها و سر محیط بانی های منطقه دارای مهمانسراهایی می باشند که می توانند توریتها را در خود اسکان داده و امکاناتی از قبیل خودرو را جهت باز دید از منطقه در اختیار آنها قرار دهند . ذخیره گاه فاقد هر گونه امکانات تفرج متمرکز بوده و تفرج در منطقه به صورت گسترده صورت می گیرد.