ذخیره گاه زیست کره حرا

نام انگلیسی:  Hara Biosphere reserve     نام فارسی :  ذخیره گاه زیست کره حرا

موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی
ذخیره گاه حرا تنها منطقه حفاظت شده از جنگلهای مانگرو در حاشیه شمالی خلیج فارس و دریای عمان بوده که بیشترین تراکم پوشش را نیز در همین منطقه دارد . این ذخیره گاه بین طول جغرافیایی 55 درجه و  21 دقیقه تا  55 درجه و 50 دقیقه شرقی و  26 درجه و 41 دقیقه تا  26 درجه و  59 دقیقه عرض شمالی و در فاصله بین جزیره قشم ، بزرگترین ایران در خلیج فارس و ساحل سرزمینی ایران قرار دارد و جرء محدوده استان هرمزگان می باشد .

دسترسی به این ذخیره گاه از بندر عباس، مرکز استان هرمزگان امکان پذیر است . یکی از راههای دسترسی، طی مسیر راه شرقی –  غربی جاده بندر عباس – بندر خمیر با مسافتی حدود 125 کیلومتر می باشد . از این مسیر می توان به روستاهای پیر حریره، لشتقان، کوشک، سایه خوش رسید که در شمال و غرب منطقه قرار دارند. مسیر دیگر، عزیمت به جزیره قشم با قایق و از بندر عباس بوده و با رسیدن به بندر لافت در شرق محدوده ذخیره گاه می توان به روستای گورزین در شرق منطقه عزیمت نمود و سپس در جهت غرب، روستاهای خورخوران، تیل، دورینی، گوران، چاهو، بندر دولاب و کنار سیاه، مرکز جنوبی ذخیره گاه را تشکیل داده اند . از این روستاها ، دسترسی به ذخیره گاه با قایق میسر است . مردم این روستاها اغلب به فعالیتهای تجاری مشغول بوده و به جز نخلستانهای محدود، فعالیت کشاورزی عمده ای ندارند . دامداری محدود همراه با صید ماهی در آبهای ساحلی از دیگر فعالیتهای آنهاست .
هسته مرکزی ذخیره گاه بستر کم عمق بین نوار ساحلی سر زمینی و جزیره قشم قرار داشته و رسوبگذاری رود خانه ها دردلتای خود باعث شده تا محیطی کم عمق در دریاچه بوجود آمده و باعث استقرار مانگرو شود که با جذر و مد روزانه آب در خلیج فارس سازگار شده اند.
طول ذخیره گاه حدود 150 کیلومتر بوده و مسافتی بیش از 85000 هکتار دارد که بیش از 6300 هکتار آن را جنگلهای حرا تشکیل می دهد . نزدیکترین نقطه جزیره قشم یعنی بندر لافت تا ساحل بندر خمیر در شمال غرب ذخیره گاه حدود یک کیلومتر است که تنگه خوران را بوجود آورده است .

آب و هوا و اقلیم
نزدیکترین ایستگاه سینوپتیکی به ذخیره گاه حرا، ایستگاه بندر عباس است که از نظر ارتفاعی نیز با ذخیره گاه تفاوت نداشته و در ساحل خلیج فارس قرار دارد .
ذخیره گاه حرا دارای آب و هوای گرم و مرطوب بوده و در طبقه بندی آمبرژه در طبقه بیابانی گرم شدید قرار دارد . میانگین طولانی مدت بارش سالانه در بندر عباس 146 میلیمتر بوده و دمای متوسط سالانه آن 2/27 درجه سانتیگراد می باشد . بیشترین مقدار بارش در ماههای ژانویه و فوریه می بارد . تابستان فصلی خشک است . گرم ترین ماه سال ژوئیه با دمای متوسط 5/34 درجه سانتیگراد و سرد ترین ماه سال، ژانویه با دمای متوسط 1/18 درجه سانتیگراد می باشد . حداکثر و حداقل مطلق دما نیز به ترتیب برابر 48 و 5/7 درجه سانتیگراد به ثبت رسیده است .

دراین ذخیره گاه، رطوبت نسبی هوا زیاد بوده به طوری که متوسط سالانه آن بیش از 65 در صد می باشد که بین 60 تا 68 درصد در ماههای مختلف سال نوسان دارد .
جریان بادهای منطقه به طور عمده دارای جهت شمال غربی – جنوب شرقی داشته و فصل وزش آنها، زمستان است و بادهای محلی نیز با شدت کمتر وجود دارند .

زمین شناسی، ژئو مورفولوژی و خاک
ذخیره گاه حرا در فاصله بین جزیره قشم و ساحل سر زمینی ایران از نظر زمین شناسی در ادامه کوهستانهای زاگرس قرار گرفته است . در شمال منطقه کوههای بلند با ارتفاع حداکثر 2347 متر در کوه گنو به دشت های ساحلی متصل شده اند که در این فاصله گسلهای متعددی وجود داشته و باعث شده اند تا گنبدهای نمکی متعددی در پلیوستوسن بیرون زدگی یابند . این گنبدهای نمکی در مسیر جریان آبهای سطحی کیفیت آنها را به شدت نا مناسب می سازند .

اراضی ساحلی هنگامی که از دریا دور هستند شرایط مناسبی برای کشت دارند ولی فاقد آب بوده و ارضی با پوشش گیاهی تنک را تشکیل می دهند . اراضی نزدیک به دریا دارای خاکهای شور و قلیا بوده و آب زیر زمینی در آنها نزدیک به سطح زمین می باشد.
جزیره قشم یکی از تپه ماهورهای دامنه ای زاگرس بوده که از آب بیرون مانده است و حداکثر ارتفاع در آن 31 متر است .
رسوبات آماری که به ویژه در دلتای رودخانه مهران رسوب می کنند و عمق کم این خلیج در این ذخیره گاه که بین یک تا دو متر است جزایر کوچک متعددی را به وجود آورده که هنگام جذر دریا نمایان می شوند و در بعضی از این پشته ها جنگلهای حرا استقرار یافته اند و در بعضی دیگر از آنها به دلیل شوری بسیار زیاد خاک جنگلهای حرا دیگر مشاهده نمی شوند .

آزمایش های انجام شده بر روی خاک های این ذخیره گاه نتایج زیر را داشته است :
– هدایت الکتریکی 36 موس بر سانتی متر
– PH بین 6/7 تا 2/8
– ماسه حدود 10 درصد
– سیلیس حدود 60 درصد
– رس حدود 30 درصد

منابع آب
خلیج فارس به دلیل آنکه آبهای ورودی به آن از ساحل کمتر از تبخیر آن می باشد دارای شوری بیشتری نسبت به آب دریاهای آزاد بوده و غلظت املاح آن در بیشتر نقاط بین 36 تا 40 در هزار است ولی در بعضی مناطق که دارای عمق کمی بوده و تبخیر شدیدی دارند گاهی به بیش از 60 در هزار می رسد . آبهای زیر زمینی نواحی ساحلی نیز شوری زیادی داشته و قابل شرب نمی باشند و برای باز دید کنندگان از ذخیره گاه به همراه داشتن بطری های آب الزامی است . دمای آب دریا در زمستان حدود 20 درجه سانتیگراد بوده و در تابستان به 36 درجه سانتیگراد می رسد . یک جریان سطحی و در خلاف جهت عقربه های ساعت چرخه ای از آب اقیانوسی را در سواحل ایران ایجاد کرده و در تغییرات دما و غلظت شوری و مواد غذایی آبها اثر می گذارد .

جریانهای جزر و مدی نقش مهمی در جابجایی مواد رسوبی و مواد غذایی داشته و به همراه امواج ناشی از بادهای شمال غربی که در زمستان شدت می یابند در پخش یکنواخت رسوبات ورودی از ساحل در داخل دریا می نمایند .
بلندی جذر و مد بین یک تا پنج متر متغیر بوده و سرعت جریان آنها حدود50 سانتیمتر بر ثانیه می باشد .

منطقه حفاظت شده حرا
جنگلهای مانگرو اکوسیستم های کاملا ویژه ای هستند و اجتماعات گیاهی و جانوری آنها در ارتبتط با شرایط خاصی می تواند شکل بگیرد .
از نظر پوشش گیاهی منطقه حفاظت شده حرا شامل دو فرم است .
– جوامع گیاهی هالوفیت یا شور پسند که متعلق به تیره Chenopodiaceae    بوده و در نواحی ساحلی گسترش دارند و بعضا با بوته های گز همراه هستند .
– گونه حرا با نام علمی Avicennia marina   که بوجود آورنده جنگلهای انبوه است .
گونه های هالوفیت منطقه حفاظت شده حرا عبارتند از :
1. Arthrocnemum  macrostachyum
2. Bienertia cycloptra
3. Halocnemum strobilaceum
4. Suaeda fruticosa
5. Suaedea vermiculata
6. Salicornia europaea

کار بری های درخت حرا :
1. تامین غذا و علوفه دام
2. تولید چوب
3. تولید ذغال
4. تهیه خمیر کاغذ
5. تولید عسل
6. تولید ابریشم مصنوعی
7. تولید الکل و شکر
8. مصارف پزشکی
9. صنایع کبریت سازی

ناحیه بندی ذخیره گاه زیستکره حرا
اسامی نواحی مختلف که به عنوان هسته مرکزی انتخاب گردیده اند :
1. ترعه خوران
2. بندر گوران

اسامی نواحی که به عنوان سپر حفاظتی انتخاب شده اند :
1. لشتگان پایین
2. رودخانه مهران
3. لافت کهنه
4. بندر لافت

شکل فضایی نواحی مختلف :
وسعت خشکی هسته مرکزی : 60338 هکتار
وسعت خشکی سپر حفاظتی :25452 هکتار
وسعت آبی سپر حفاظتی : –
وسعت خشکی نواحی بینابینی :255327 هکتار

توجیه علل ناحیه بندی
دلیل انتخاب هسته مرکزی حفاظت از جنگلهای حرا می باشد که به عنوان جنگلهای ساحلی حساس و شکننده نقش ارزنده ای در حفظ تنوع زیستی منطقه دارا می باشد و همچنین حفاظت از گونه های خاص حرا و چندل که آخرین حد پراکنش آن در شمال شرقی ذخیره گاه می باشد . نواحی منتخب سپر حفاظتی عمدتا اطراف سکونت گاههای انسانی انتخاب گردیده است .

آمارهای مربوط به جمعیت و اشتغال و رابطه مردم با ذخیره گاهها
در محدوده سپر حفاظتی و منطقه بینابینی حرا مجموعا 52 آبادی با جمعیت 30500 نفر وجود دارد . منطقه آزاد قشم در جوار ذخیره گاه ایجاد شده و حدودا 15 کارگاه لنج سازی و چند کارگاه صنعتی وجود دارد .

بومیان اقوامی از نژاد آریایی و فارسی زبان هستند که با گویش بندری تکلم می کنند . دین این اقوام اسلام و مذهب آنها شیعه و سنی است مشخصه های فرهنگی تاریخی و معیشتی این اقوام در جدول ( 2) به تفکیک دهستانها و در مجموع ذخیره گاه نشان داده شده است.

ذخیره گاه حرا در 25 کیلومتری بندر قشم و در 15 کیلومتری بندر عباس ( مرکز استان هرمزگان ) قرار دارد . ویژگی بارز فرهنگی و تاریخی بومیان این ذخیره گاه وابستگی اغلب ویژگیهای فرهنگی اجتماعی اقتصادی آنها به دریا و منابع آبی است به طوریکه سالیان سال است که با ماهیگیری و زندگی روی آب امرار معاش می کنند . ایشان سازندگان قایق و کشتی ماهری هستند و با چوبهای مخصوص لنجهایی به طول 40 متر می سازند . مشخصه دیگر فرهنگی این اقوام تاثیر متقابل ایشان با ساکنین جنوب خلیج فارس به ویژه در دبی می باشد که ناشی از داد و ستد فراوان بین این دو قسمت خلیج بوجود آمده است .

استفاده از منابع
هسته مرکزی : به صورت محدودی ماهیگیری و سر شاخه زنی مانگرو ها برای تامین علوفه
سپر مرکزی : عمدتا ماهیگیری، داد و ستد، کشاورزی، دامداری، لنج سازی، صنایع دستی
منطقه بینابینی : عمدتا ماهیگیری، داد و ستد، کشاورزی، دامداری، لنج سازی، صنایع دستی و صنایع کارگاهی
اثرات نا سازگار عمده توسعه بی رویه محدوده منطقه آزاد قشم و تغییر کاربری اراضی تالابی است . همچنین استفاده از سر شاخه مانگروها برای علوفه دام نیز زیاد است . شکار و صید غیر مجاز نیز وجود دارد . مزارع پرورش میگو از عوامل دیگر تهدید کننده تالاب حرا است.

فعالیتهای چاره جویانه شامل جلوگیری از توسعه بی رویه منطقه آزاد قشم به طرف ذخیره گاه جلوگیری از تغییر کار بری اراضی تالابی برای ایجاد مزارع میگو صنایع و سکونت کاهها فغالیتهای آموزشی و ترویجی برای شناساندن ارزشهای ذخیره گاه برای بومیان و تلاش در جهت ارتقاء مشارکت ایشان در مدیریت ذخیره گاه .

بهره مندی بومیان از منابع ذخیره گاه عمدتا شامل بهره برداری لز آبزیان جهت تامین بخشی از غذای خویش و استفاده از سر شاخه های درختان مانگرو برای تامین علوفه دام می باشد . همچنین در بخشهایی از ذخیره گاه اقدام به کشت و زرع می کنند .
در ذخیره گاه حرا 56 آبادی با مجموع 30500 نفر زندگی می کنند .
مشارکت بومیان در نحوه بهره برداری از منابع طبیعی در گذشته نسق و عرف رایج و بسیار محکمی داشته و جالب اینکه بسیار منطبق با اصول توسعه پایدار بوده است  به طوریکه نظارت کافی بر نحوه بهره برداری از منابع ذخیره گاه توسط رهبران محلی و مکانیسمهای تعریف شده آنها صورت گرفته است .

متاسفانه با تغییر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی دردهه های گذشته این مشارکت بسیار کمرنگ شد .خوشبختانه اخیرا مشارکت مردم در تصمیم گیریها در الویت سیاست دولت قرار گرفته و شوراهای مردمی در سالهلی اخیر شکل گرفته اند .این شوراها با انتخاب مردم از بین معتمدین محلی مشخص و مسئولیت هدایت بسیاری از امور جوامع محلی را به عهده دارند .
فعلا از 52 روستای منطقه در 62% شورای روستا تشکیل شده و این شورا ها هر چند فعلا مکانیسم مشخص و تعریف شده ای برای مدیریت منابع ذخیره گاه ندارند  ولی آلترناتیو بسیار مناسبی برای مشارکت رهبران محلی و مردم در مدیریت ذخیره گاه در آینده نزدیک هستند . وضعیت فعلی مشارکت بومیان در مدیریت ذخیره گاه رضایت بخش نیست ولی به علت شکل گیری گروههای مردمی تصمیم گیر و با جایگاه قانونی تعریف شده امید می رود روند مشارکت سیر مثبت به خود بگیرد.