ذخیره گاه زیست کره گلستان

نام انگلیسی:  Golestan Biosphere reserve     نام فارسی :  ذخیره گاه زیست کره گلستان

توپوگرافی
ذخیره گاه زیستکره گلستان در شمال ایران و جنوب شرقی دریای خزر قرار گرفته و مساحتی برابر با87241 هکتار دارد .محدوده جغرافیایی آن بین ″16 ′43 ˚55 تا ″31 ′15 ˚56 طول جغرافیایی و ″51 ′16 ˚37 تا ″27 ′32 ˚37  عرض جغرافیایی می باشد و با موقعیت ویژه ای که دارد برخوردار از اقلیمهای گوناگون و توپوگرافی متنوع است . ورودی به پارک از سمت غرب آن روستای تنگراه است که در 145 کیلومتری شمال شرقی گرگان بوده و در مسیر بزرگراه آسیایی تهران – مشهد قرار دارد . مهم ترین شهرهای اطراف آن گرگان و مینو دشت در غرب و بجنورد در شرق آن می باشند .

حداقل ارتفاع ذخیره گاه از سطح دریا در تنگراه450 مترو بیشترین ارتفاع در دیوار کجی برابر با 2411 متر می باشد . بنابراین نزدیک به 2000 متر اختلاف ارتفاع در این ذخیره گاه وجود دارد . قله های مرتفع دیگری نیز وجود دارند که ارتفاع آنها نیز از 2000 متر تجاوز می کند و شامل کوه قره گینه با 2179 متر کوه الوباغ با 2174 متر کوه ایلخی با 2142 متر کوه گرده تپه با 2087 متر کوه قارنی با 2019 متر و کوه آقا بابا با 2002 متر ارتفاع می باشند . شیب دامنه های کوهستانی پارک بسیار شدید بوده و اغلب به صورت صخره های سنگی همراه با پرتگاه های متعدد است و به تدریج به سمت شرق از شیب دامنه ها کاسته شده و دشت های ارتفاعی تشکیل شده اند و در شمال ذخیره گاه تپه ماهورهای کم ارتفاع قرار دارند.

 

 

هوا و اقلیم
قرار گرفتن ذخیره گاه گلستان در مرز بین اقلیم های نیمه مرطوب خزری و نیمه خشک و دارا بودن جهت های عمده گوناگون و پستی و بلندی شدیدباعث شده تا از اقلیم های متنوعی برخوردار باشد که ایجاد کننده جنگلهای پهن برگ در غرب ذخیره گاه     ( حد نهایی شرقی جنگلهای خزری ) ، جنگلهای سوزنی برگ در ارتفاعات و مراتع در تپه ماهورهای شرق و شمال آن است . آمار 20 ساله بارش نشان می دهد که در ایستگاه تنگراه واقع در پایینترین نقطه حوزه میانگین بارش سالانه 659 میلیمتر بوده و حداقل وحداکثر سالانه آن ،380 و 946 میلیمتر می باشد . 25 درصد از بارش در بهار،  8/11 در صد در تابستان 9/30 در صد در پاییز و 3/32 درصد در زمستان انجام می شود . این بارش در دامنه های رو به جنوب و رو به شرق شدیدا کاهش یافته به طوریکه میانگین سالانه آن در ایستگاه چشمه خان 241 متر و در رباط قره بیل در شرق ذخیره گاه به 209 میلیمتر می رسد .

 

دمای متوسط سالانه در ایستگاه تنگراه ( پایین ترین نقطه ذخیره گاه ) حدود 5/16 درجه سانتیگراد و در بلندترین نقطه آن  حدود 8/4 درجه سانتیگراد است . حداقل و حداکثر دمای ماهانه در پایین ترین نقطه ذخیره گاه 3/9 و 8/23 درجه سانتیگراد و در بالاترین نقطه ذخیره گاه 5 /1- و 1/11 درجه سانتیگراد است . میانگین رطوبت نسبی سالانه در غرب ذخیره گاه در تمامی ماهها بیش از 80 درصد بوده و در شرق ذخیره گاه بیش از 70 درصد است .ساعات تابش آفتاب سالانه در این ذخیره گاه بر اساس ایستگاه گرگان حدود 2000 ساعت می باشد .
اقلیم ذخیره گاه در سیستم طبقه بندی دومارتن ،  در غرب ذخیره گاه نیمه مرطوب معتدل، در جنوب و شرق آن مدیترانه ای سرد و در شمال آن نیمه خشک است .

 

زمین شناسی ژئومورفولوژی و خاک
ذخیره گاه زیستکره گلستان در مرز البرز شرقی و زون کپه داغ قرار داشته و دارای سازندهای متنوع است و سنگها ی رسوبی در آن بیشترین رخنمون را دارند که آنها را می توان به چهار گروه زیر تقسیم نمود :

1.  سنگهای رسوبی آهکی اغلب سخت و مقاوم در برابر فرسایش که ارتفاعات غربی و شمالی ذخیره گاه را تشکیل داده اند و صخره ها و پرتگاههای زیادی را بوجود آورده اند .
2. سنگهای مارنی شامل مارنهای خاکستری کرتاسه و شیل و مارن نئوژن است که بویژه در شرق و شمال شرقی ذخیره گاه رخنمون دارند و حساسیت آنها به فرسایش، زیاد است .
3. ماسه سنگهای پلیوسن و ماسه سنگ و شیل شمشک ( ژوراسیک )با میان لایه های مارن و آهک نازک لایه در بخش شرقی ذخیره گاه دیده می شوند .
4. رسوبهای آماری شامل رسوبات آبرفتی و نابرجا بوده و حساسیت زیادی به فرسایش دارند . از جمله این رسوبات می توان نهشته های لسی مخروط افکنه ای و رسوبات آبرفتی در بستر رودخانه مادر سو ( زهکش اصلی ذخیره گاه ) را نام برد .
سنگهای آذرین و دگرگونی نیز بخشهای محدودی از جنوب شرقی ذخیره گاه را در بر گرفته اند .
به دلیل قرار گرفتن این ذخیره گاه در محل تلاقی زون البرز شرقی و زون کپه داغ گسل های متعددی در آن وجود دارد که 8 گسل یا از درون پارک ملی عبور کرده و یا بخشی از مرز آن را تشکیل می دهند . مسیر رودخانه اصلی ذخیره گاه ( مادر    سو)  نیز یکی از این گسلها به طول 22 کیلومتر می باشد .

از نظر ژئو مورفولوژی بخش غربی از کوههای مرتفع و سنگلاخی با دره های عمیق تشکیل شده و در شرق ذخیره گاه از ارتفاع کوهها کم می شود و در جنوب شرقی مخروط افکنه های وسیع و تپه ماهور دیده می شوند . 51 درصد از سطح ذخیره گاه را مناطق کوهستانی 41 درصد آنرا تپه ماهورها و 2/5 در صد را فلاتها و تراس های فوقانی تشکیل می دهند . خاک مناطق کوهستانی اغلب کم عمق تا بسیار کم بوده و دارای سنگریزه فراوان است و دارای آهک فراوان می باشد . خاکهای تپه ماهورها نیز اغلب کم عمق بوده و نفوذ پذیری متوسطی دارند و مقدار آهک در آنها زیاد است . این خاکها دارای 15 تا 50 درصد سنگریزه می باشند . خاکهای واقع بر روی فلاتها نسبتا عمیق تا عمیق بوده و میزان سنگریزه کمتری دارند.

میزان آهک و ماده آلی در آنها به نسبت خوب بوده و دارای زهکشی مناسب می باشند . خاکهای واقع بر روی مخروط افکنه ها دارای عمق کم و سنگریزه فراوان بوده و حاصلخیزی کمی دارند . بر رویهم 3/57 درصد از کل منطقه را خاکهای مالی سول تشکیل می دهد که دارای ماده آلی زیادی بوده و جزخاکهای تحول یافته محسوب می شوند . حدود 40 درصد از منطقه را نیز خاکهای آنتی سول می پوشانند .که اکثرا بسیار کم عمق تا کم عمق بوده و جزء خاکهای تحول نیافته محسوب می گردند . 7/2 درصد از ذخیره گاه نیز دارای خاکهای Incoptisols   می باشند که دارای بافت لوم شنی تا رسی بوده و اکثرا دارای عمق بسیار کم می باشند .

منابع آ‎ب
منابع آب موجود دراین ذخیره گاه شامل آبهای سطحی و زیر زمینی می باشند . رودهای زیادی از این ذخیره گاه سر چشمه گرفته و یا عبور می کنند که مهمترین آنها رودخانه مادر سو یا دوغ از سر شاخه های گرگان رود می باشد . این رود خانه دارای حوزه آبخیزی به مساحت حدود 110 هزار هکتار پیش ورود به ذخیره گاه بوده و پس از آن از جنوب ذخیره گاه وارد آن شده و حدود 35 کیلومتر از مسیر خود را بیشتر در جهت شرقی – غربی طی کرده و در تنگراه از این ذخیره گاه خارج شده و به سرگلستان وارد می شود . دبی متوسط سالانه آن در ایستگاه تنگراه در مدت 27 سال 62/1 متر مکعب بر ثانیه بوده و یک رودخانه دائمی است .

حداکثر اوج دبی اندازه گیری شده 3/182 متر مکعب بر ثانیه بوده ولی دبی سیل ویرانگر مرداد 1380 حدود 2200 متر مکعب بر ثانیه بر آورد شده است . این سیل به طور عمده در حوزه سراب ذخیره گاه و قبل از ورود رودخانه به آن شکل گرفته و دبی ورودی به ذخیره گاه بیش از 1800 متر مکعب بر ثانیه بوده است . سیل مذکور خساراتی را در طول رودخانه مادرسو وارد نموده و باعث تخریب شدید در بسترآن گردید .
کیفیت آب رودخانه مادر سو از نظر فیزیکو شیمیایی در حد خوب تا متوسط بوده و برای استفاده حیات وحش هیچگونه محدودیتی ندارد .
از نظر آبهای زیر زمینی با توجه به سازندهای آهکی به صورت گسترده در منطقه و گسلها و شکستگی های فراوان چشمه های زیادی در این ذخیره گاه وجود دارند که 114 دهنه از آنهااندازه گیری شده و تقریبا در هر 800 هکتار از سطح ذخیره گاه یک چشمه وجود دارد . هر چند بسیاری از این چشمه ها دارای آبدهی محدودی می باشند ولی پراکنش مناسب آنها از نظر حیات وحش هیچگونه محدودیتی را برای دسترسی به آب بوجود نمی آورد .

از بین چشمه های منطقه چشمه کارستی زاد با دبی 1200 لیتر بر ثانیه در بهار و 600 لیتربر ثانیه در تابستان پرآب ترین چشمه می باشد. چشمه های خاندوشان و جمشیدآباد در غرب پارک هر کدام با دبی بیش از 70 لیتر بر ثانیه چشمه گلشن با دبی 50 لیتر برثانیه و چشمه گلستان با دبی 23 لیتر بر ثانیه از دیگر چشمه های پر آب می باشند . آب تمامی چشمه ها از نظر شرب انسان و حیات وحش بسیار مناسب بوده و هدایت الکتریکی و شوری آنها بسیارکم است .

 

پارک ملی گلستان
نوع زیستگاهها :
1. جنگلهای خزان کننده مناطق پست و بلند هیر کانی
2. بیشه های خزان کننده مناطق پست و بلند هیر کانی
3. جوامع مختلط جنگلهای خزان کننده و بیشه زارهای خزان کننده
4. جوامع مختلط پهن برگ و سوزنی برگ
5. جوامع مختلط درختچه ای و علفی
6. بیشه زارهای ارس
7. جوامع کوهسری
8. رویش گیاهان استپی و خشکی پسند
هم چنین ذخیره گاه زیستکره گلستان در محل تلاقی 3 بیوم زیر قرار دارد :
– Sub-tropical and temprate rain forest                                              جنگلهای بارانی معتدله ونیمه استوایی 
– Cold winter ( continental ) derserts and somidesert
بیابانهای زمستان سرد (قاره ای و نواحی غیر بیابانی )
–  Mixed mountain and high land system کوهستانی مختلط و  سیستمهای مرتفع   

 

گونه های غالب
1. Parrotia persica
2. Zelkova carpinifolia
3. Quercus castanifolia
4. Q . macranthera
5. Carpinus betulus
6. Fraxinus excelsior
7. Acer hyrcanum
8. Alnus glutinosa
9. Juniperus excelsa
10. J . communis
11. J . sabina
12. Sorbus torminalis
13. Onobrychis cornuta
14. Acantholimon raddeanum
15. Festuca valesiaca
16. Stipa lessingiana
17. Hordeum bulbosum
18. Anabasis aphylla
19. Phragmites australis
20. Suaeda physophora

 

توصیف زیستگاهها
پارک ملی گلستان در زون گذار ( transition )  بین جنگلهای هیرکانی، بیشه های ارس و کوهستان و استپ های درمنه قراردارد . از نظر منابع آبی دارای مناطق متفاوت و از نظر توپوگرافی حد ارتفاعی 450 تا 2411 متر و دشتهای مسطح تا پرتگاههای عمودی با خاکهای متنوع درآن دیده می شود . از اینرو به دلیل وجود رویشگاههای متنوع دارای تنوع گیاهی چشمگیری است به طوری که حدود 1300 گونه در این منطقه تا کنون شناسایی شده است . با وجود آنکه این منطقه از نظر مساحت تنها 6% از سطح ایران را می پوشاند ولی 19 درصد از کونه های گیاهان آوندی ایران را در بر می گیرد . حدود 40 درصد از کونه های گیاهی این منطقه به ناحیه رویشی ایران و تورانی و 15 درصد آن به ناحیه رویشی اروپا سیبری تعلق دارد. 5/.درصد از عناصر مدیترانه ای و کمتر از 1 درصد از عناصر صحارا – سندی به همراه عناصر ایران و تورانی نیز در این منطقه دیده می شود . سایر گیاهان به دو یا چند ناحیه رویشی تعلق دارند .

 

فهرست گیاهان در معرض تهدید
1.   Endangered  ( En )
Populus caspica Bornm.

2.     Vulnerable    ( Vu )
corcus almehensis Brickell f Mathew
Eremostachys boissieriana Regal
Astragalus memoriosus pakravan , Nasseh f Maassoumi
A .  retamocarpus Boiss . f Hohen . ex Boiss.
Johrenia golestanica Rech . f .
Viola jordanii

کار بری نام گونه
دارویی ( از میوه آن برای رفع دیسانتری استفاده می شود .) Sorbus torminalis
صنعتی Acanthophyllum microcephalum
تغذیه ای Achillea biebersteinii
تغذیه ای A . wilhelmsii
دارویی Ajuga gorganica
تغذیه ای Allium paradoxum
صنعتی Alnus subcordata
دارویی Althaea cannabina
دارویی Alyssum desertourum
دارویی A . sowitsianum
تغذیه ای – دارویی Anchusa italica
دارویی – صنعتی Anthemis tinctoria
دارویی Artemisia annua
دارویی A . vulgaris
دارویی Astragalus hamosus
دارویی Atropa acuminata
تغذیه ای Bunium persicum
دارویی – تغذیه ای Capparis spinosa
صنعتی Celtis caucasica
صنعتی C . australis
دارویی Cetarach officinarum
تغذیه ای – دارویی Cichorium intybus
دارویی Cotoneaster hissarica
تغذیه ای Crataegus microphylla
تغذیه ای C . pentagyna
تغذیه ای Daucus carota
دارویی Digitalis nervosa
دارویی Dorema hyrcanum
دارویی Echium amoneum
دارویی Ferula ovin
دارویی Glycyrrhiza glabra
تغذیه ای – دارویی Heracleum persicum
دارویی Marrubium vulgare
دارویی Melilotus officinalis
دارویی Melissa officinalis
تغذیه ای – دارویی Mentha aquatica
تغذیه ای Mespilus germanica
دارویی Origanum vulgare
دارویی Phyllitis scolopendrium
دارویی Polypodium interjectum
دارویی P . vulgare
تغذیه ای Pyrus boissieriana
صنعتی Quercus castanifolia
صنعتی Q . macranthera
تغذیه ای Rubus hyrcanus
دارویی Tercrium polium
دارویی Sorbus boissieri
دارویی Thymus transcaucasicus
صتعتی Tilia caucasica
تغذیه ای Urtica dioica
صنعتی Ulmus minor
صنعتی U . glabra
تغذیه ای – دارویی Ziziphora tenuior

پستانداران
60 گونه پستاندار متعلق به 43 جنس و 18 خانواده درمنطقه شناسایی شده است . عمده ترین آنها عبارتند از :

1. Sus scrofa
2. Capreolus capreolus
3. Cervus aegagrus aegagrus
4. Ovis orientalis arkal
5. Gazella subgutturosa
6. Ursus arctos
7. Panthera pardus saxicolor
8. Felis chaus
9. Felis silvestris
10. Meles meles
11. Martes martes
12. Martes foina
13. Martella nivalis
14. Canis lupus
15. Anis aureus
16. Vulpes vulpes
17. Hystrix indica

 

یوز پلنگ Acinonyx  jubatus  venaticea   تا سال 1362 به مقدار 2 تا 3 قلاده زیست می کرد و بنظر می رسد این پستاندار ارزشمند یا از بین رفته یا به مکان دیگری مهاجرت نموده است .

پرندگان
133 گونه پرنده از 78 جنس و 35 خانواده در منطقه مشاهده گردیده است که عمده ترین آنها عبارتند از :

1. Lanius schach
2. Sturnus roseus
3. Pyrrhocorax pyrrhocorax
4. Aquila heliaca
5. Aquila chrysaetos
6. Gypaetus barbatus
7. Falco subbuteo
8. Falco naummanni
9. Phasianus colchicus
10. Alectoris chukar
11.Coturnix coturnix

 

دوزیستان
در منطقه 3 گونه دوزیست از 2 جنس و 2 خانواده شناسایی شده است :
1. Bufo viridis
2. Rana ridibunda
3. R . macrocnamis pesudokalmatina

 

خزندگان
21 گونه خزنده از 16 جنس و 10 خانواده یافت می شود :
1. Testudo horsfieldii
2. Trapelus agilis
3. Ophysaurus apodus
4. Cyrtopodion caspius
5. Ablepharus pannonicus
6. Lacerta strigata
7. Coluber nagadum
8. Oligodon taeniolatus

ماهیان
11 گونه ماهی متعلق به 8 جنس و 5 خانواده در منطقه شناسایی شده است :‌
1. Barbus capito
2. Capoeta capoeta gracilis
3. Oncorhynchus mykiss
4. Leuciscus cephalus orientalis
5. Cobitis taenia
6. Neogobiusb fluviatilis pallasi

 

گونه های در معرض خطر
پستانداران
1. Panthera pardus saxicolor    (EN)
2. Rhinolophus hipposideros   (VuA2c)
3. Capra aegarus aegagrus   (VuA2cde)
4. Ovis orientalis arkal   (VuA2cde)
5. Rhinolophus ferrumequinum (lower Risk :  conservation  dependent )
6. Myoxus glis   ( lower Risk : near threatened )
7. Dryomys nitedula  ( lower Risk : near threatened )

 

پرندگان
1. Aquila heliaca (Vu)
2. Falco naumanni (Vu)
3. Falco tinnunculur (Vu Alace )
4. Crex crex  (VuAlac)
5. Aegypius monachus ( near threatened )
6. Circus macrourus (near threatened )
7. Tetrax tetrax ( near threatened )

 

خزندگان
1. Testudo horsfieldii ( Vu A2d)

 

ناحیه بندی ذخیره گاه زیستکره گلستان
اسامی نواحی مختلف :
اسامی نواحی که تحت عنوان هسته مرکزی انتخاب شده اند :
1. شارلق
2. سولگرد
3. لهندور
4. آلمه
5. تنگه راه
6. قوش چشمه
7. کندسکوه
8. دشت
9. بیدک
10. دیوار کجی

 

نواحی سپر حفاظتی
1. میرزا بایلو
2. زاو
3. دشت شاد

پارک ملی گلستان که ضوابط پارکهای ملی در آن اعمال می گردد دارای 1300 گونه گیاهی که در میان آن یک گونه در معرض خطر انقراض و 6 گونه نادر گیاهی و حدود 60 گونه در معرض خطر انقراض و نادر جانوری این پارک را یکی از مکانهای تجمع تنوع زیستی در منطقه نموده است . حدود 60 درصد از کل وسعت منطقه تحت عنوان هسته مرکزی مدیریت می گردد. سپر حفاظتی عمدتا در بخش شرقی منطقه که عنوان یکی از مناطق حفاظت شده تحت مدیریت سازمان را دارا می باشد انتخاب گردیده است . ( منطقه حفاظت شده قرخود )
کلا سه روستا در منطقه حفاظت شده قرخود و در پارک روستایی وجود ندارد .

در منطقه بینابینی 41 روستا وجود دارد . مهمترین عامل تهدید کننده جاده ترانزیت تهران   – مشهد که از غبر به شرق پارک عبور کرده و منطقه را به دو قسمت تقسیم نموده است . سیل اخیر گلستان آسیب فراوانی به این جاده وارد ساخته است . سازمان حفاظت محیط زیست مترصد خارج نمودن این جاده از داخل پارک می باشد .

آمارهای مربوط به جمعیت و اشتغال و رابطه مردم با ذخیره گاهها:
در محدوده سپر حفاظتی و منطقه بینابینی گلستان مجموعا 44 آبادی با جمعیت 26000 نفر زندگی می کنند . جاده ترانزیت تهران – مشهد از داخل ذخیره گاه می گذرد و چند تفرجگاه جنگل در داخل آن قرار دارد .

 

در این ذخیره گاه اقوام مختلفی از ترک تبارها، فارس تبارها و کرد تبارها  سکونت دارند که هر کدام از ادوار مختلفی از تاریخ به این منطقه مهاجرت نموده اند . توزیع جوامع محلی به گونه ای است که ترک تبارها بیشتر در شمال و شمال شرق و فارس تبارها در غرب و کرد تبارها در جنوب ساکن شده اند ( هر چند تفکیک مشخصی نمی توان صورت داد و این سه به واسطه تبادل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در هم آمیخته شده اند .)

همه اقوام از نژاد آریایی هستند و دین عموم مردم اسلام ولی در مذاهب شیعه و سنی هستند . اغلب ترک تبارها که از اقوام ترکمن می باشند و کردها سنی بوده و فارس تبارها شیعه هستند .ترکها و کردها بیشتر تمایل به دامداری و فارسها بیشتر به کشاورزی دارند .

 

استفاده از منابع توسط افراد محلی
هسته مرکزی :  تفرج
سپر حفاظتی :  عمدتا کشاورزی، دامداری، باغداری، کارگری، فرشبافی و پرورش کرم ابریشم
منطقه بینابینی :‌ عمدتا کشاورزی، دامداری، باغداری، کارگری، فرشبافی و پرورش کرم ابریشم
اثرات ناسازگار عمده ایجاد جاده ترانزیت تهران – مشهد در داخل ذخیره گاه که ضمن ایجاد مزاحمت به حیات وحش منطقه به علت ایجاد شدن در حریم رودخانه اصلی ذخیره گاه (‌رودخانه دوغ یا مادر سو)در خط تهدید سیل و ویرانی قرار دارد . فعالیتهای دیگر ناسازگار تبدیل اراضی جنگلی و مرتعی حاشیه ذخیره گاه به دیمزارها و مدیریت غلط این اراضی و چرای بی رویه دام در مراتع و چوب بری از جنگلهای حاشیه ذخیره گاه فعالیتهای چاره جویانه، جلوگیری از چرای بی رویه دام، انتقال جاده به خارج از ذخیره گاه جلوگیری از تغییر کار بری اراضی جنگل و مرتعی، آموزش بومیان نسبت به ارزشهای ذخیره گاه و ایجاد نظام مشارکتی برای مدیریت آن . بهره مندی از منابع گیاهی جهت تامین علوفه برای دام و گیاهان دارویی و غذایی است. همچنین از چوب درختان برای سوخت و ساخت مصنوعات چوبی استفاده می کنند .از برگ گیاهان نیز نوغانداری انجام می دهند. از منابع آب و خاک ذخیره گاه برای امور کشاورزی و باغداری استفاده می کنند .عده ای از بومیان نیز از خدمات رسانی به اکوتوریسم بهره مند می شوند .

در گلستان 3 آبادی با مجموع 1300 نفر در سپر حفاظتی و 41 آبادی با مجموع جمعیت 24700 نفر در منطقه بینابینی زندگی می کنند .
مشارکت بومیان در نحوه بهره برداری از منابع طبیعی در گذشته نسق و عرف رایج و بسیار محکمی داشته و جالب اینکه بسیار منطبق با اصول توسعه پایدار بوده است  به طوریکه نظارت کافی بر نحوه بهره برداری از منابع ذخیره گاه توسط رهبران محلی و مکانیسمهای تعریف شده آنها صورت گرفته است .

متاسفانه با تغییر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی دردهه های گذشته این مشارکت بسیار کمرنگ شد .خوشبختانه اخیرا مشارکت مردم در تصمیم گیریها در الویت سیاست دولت قرار گرفته و شوراهای مردمی در سالهلی اخیر شکل گرفته اند .این شوراها با انتخاب مردم از بین معتمدین محلی مشخص و مسئولیت هدایت بسیاری از امور جوامع محلی را به عهده دارند .

فعلا از44 روستای منطقه در89% شورای روستا تشکیل شده و این شورا ها هر چند فعلا مکانیسم مشخص و تعریف شده ای برای مدیریت منابع ذخیره گاه ندارند  ولی آلترناتیو بسیار مناسبی برای مشارکت رهبران محلی و مردم در مدیریت ذخیره گاه در آینده نزدیک هستند .
وضعیت فعلی مشارکت بومیان در مدریت ذخیره گاه رضایت بخش نیست ولی به علت شکل گیری گروههای مردمی تصمیم گیر و با جایگاه قانونی تعریف شده امید می رود روند مشارکت سیر مثبت به خود بگیرد .

با استفاده از پارامترهای شیب، جهت، ارتفاع، نقاط قابل توسعه برای اکوتوریسم مور ارزیابی قرار گرفتند . همچنین از فاکتورهای دما، میزان بارندگی و شدت تابش نور خورشید نیز جهت تعیین مکانهای مناسب توسعه استفاده گردیده است . پارامتر آب     ( شامل آبهای سطحی و زیر زمینی ) عامل مهم پراکنش مراکز توسعه در نظر گرفته شد که علاوه بر آب پارامتر خاک و پوشش گیاهی نیز در ارزیابی زیستگاههای حیات وحش به کار رفتند .

گونه های گیاهی و جانوری شناسایی شده به عنوان مهمترین پارامتر در ارزیابی توان اکولوژیکی ذخیره گاه جهت حفاظت مورد استفاده بودند که در این روند پارامترهایی چون : گونه های تهدید شده، گونه های نادر،گونه های آسیب پذیر، گونه های آندمیک گونه های رلیک،  گونه های با ارزش ژنتیکی و اکولوژیکی و … مبنای ارزیابی بودند و بر این مبنا به همراه شیبهای تند ( بالاتر از 65 % ) مناطق حفاظتی مشخص گردیدند و زونهای امن Restricted Naturre Reserve Zone  و زون حفاظتی Protected zone  با سطحی معادل 77000 هکتار از کل پارک ملی گلستان را به خود اختصاص دادند . میزان شدت تخریب به واسطه عوامل انسانی و طبیعی در نقاط مختلف ذخیره گاه متفاوت بوده است که بر این اساس برخی نقاط برای باز سازی در نظرگرفته شدند . پارامترهای اقتصادی – اجتماعی نیز همانند : روند استفاده از سرزمین وضعیت جاده ها تاسیسات و تسهیلات   و … در تعیین نقاط قابل توان برای تفرج نقش مهمی داشتند.

 

مدیریت طرحها و سیاستگذاری
ذخیره گاه زیستکره گلستان با مساحتی معادل 13910 هکتار در بر گیرنده دو منطقه ذیل است :
1. پارک ملی گلستان (‌ به مساحت 87241  هکتار )
2. منطقه حفاظت شده قرخود ( به مساحت 34000 هکتار )‌
پارک ملی گلستان نخستین پارکی است که در ایران عنوان پارک ملی را به خود اختصاص داده است . این پارک در 1336 به نام منطقه حفاظت شده آلمه و اشکی تحت حمایت کانون شکار قرار گرفت و تا سال 1350 همواره با تغییر عنوان روبرو بوده است تا اینکه در سال 1350 منطقه حفاظت شده ترخود واقع در شرق پارک به پارک ملی گلستان اضافه گردید و در سال 1355 هر دو منطقه در هم ادغام و بصورت منطقه ای واحد به نام پارک ملی تحت حفاظت قرار گرفت و در سال 1977 پارک ملی گلستان و و منطقه حفاظت شده ترخود به عنوان ذخیره گاه زیستکره انتخاب و به پروژه شماره 8 برنامه انسان و کره مسکون(MAB ) معرفی گردید.

در حال حاضر ذخیره گاه زیستکره گلستان فاقد طرح مدیریت می باشد ولی پارک ملی گلستان در حال حاضر واجد طرح مدیریت می باشد . هر چند که نخستین طرح مدیریت پارک ملی در ایران به نام" طرح جامع" در سال 1354 ابتدا برای پارک ملی گلستان تدوین گردید ولی این طرح اجرا نگردید. مجددا در سال 1376 و در  " برنامه بهسازی پارک ملی گلستان" براساس الگوی فائو طرح مدیریت برای آن تهیه گردید .

 

خصوصیات ذخیره گاه زیستکره گلستان
همانطوریکه اشاره گردید در ذخیره گاه زیستکره گلستان ،فقط پارک ملی گلستان دارای طرح مدیریت می باشد . در این طرح مدیریت به منظور مکانیابی و ساماندهی زونهای واجد توان (‌فرآیند زون بندی ) شناسایی منابع اکولوژیکی ( فیزیکی و بیولوژیکی )‌ و منابع اقتصادی اجنماعی به عنوان گام نخست زون بندی انجام شد . پارامترهای اکولوژیکی مورد شناسایی عبارتند از :

اقلیم، منابع آبی، زمین شناسی، خاک، فرسایش شکل زمین، پوشش گیاهی، حیات وحش و زیستگاهها و پارامترهای اقتصادی- اجتماعی به کار رفته عبارتند از : وضعیت روستاها، سیمای تفرجی پارک، تاسیسات و تسهیلات پارک، بررسی علل آتش سوزیهای پارک، جایگاه توریسم و مشارکتهای مردمی .

در گام دوم به منظور جمع آوری دامنه پراکندگی متغیرها به صورت همگن، تجزیه و تحلیل و جمع بندی داده ها شیوه سیستمی انجام شد.پس از تشکیل 775 اکوسیستم خرد ( نقشه یگانهای زیست محیطی )‌ به منظور تعیین توان اکولوژیکی واحدهای بدست آمده، از مقایسه ویژگیهای واحدهای زیست محیطی با مدلهای اکولوژیکی ویژه پارکداری فرآیند ارزیابی توان به شیوه چند عامله انجام گرفت و در مرحله پایانی مطالعه به منظور ساماندهی و الویت بندی زونها به کمک پارامترهای اقتصادی و اجتماعی و اهداف مدیریتی پارکهای ملی زون بندی انجام گرفت . نتیجه تصویری این مطالعه موزاییکی از زونهای همگن می باشد که این زونها پیش نیاز برنامه ریزی و لازمه اجرای برنامه های مدون برای استفاده های متناسب با اهداف پارکداری در پارک ملی گلستان محسوب می گردند .

 

انواع فعالیتهای توریستی
ذخیره گاه زیستکره گلستان به عنوان آخرین حد پراکنش جنگلهای هیرکانی در شرق از جایگاه ویژه ای در ارائه خدمات توریستی برخوردار است . این ذخیره گاه علاوه بر دارا بودن شرایط طبیعی از ویژگیهای منحصر به فرد تاریخی و باستانی نیز برخورداراست .عمده جذابیتهای توریستی این منطقه عبارتند از :
– وجود حیات وحش برجسته معرف فراوانی آن
– سیماهای طبیعی جالب
– چشماندازهای برجسته و متمایز
– اجتماعات نباتی متنوع
– پدیده های منحصر به فرد زنده و غیر زنده
– تنوع اکوسیستمهای طبیعی اعم از جنگلی مرتعی صخره ای آبی
– زیبایی طبیعی محیط پیرامونی
– وجود جاده های دسترس
– نزدیکی به کانونهای زیستی
– فراهم بودن امکانات اقامت شبانه روزی

آثار 33 گانه باستانی – تاریخی ذخیره گاه زیستکره گلستان از جمله مهمترین جاذبه های توریستی به شمار می آیند . این آثار عبارتند از:
1. زیارتگاه سلطان هوپی : واقع در مرکز ذخیره گاه گلستان در ارتفاعات بالای 2000 متر
2. زیارتگاه کوه دانیال نسبی :‌واقع در جنوب ذخیره گاه در کیلومتر 15 روستای دشت به سودا غنی
3. آثار باستانی تخت سلیمان : واقع در روستای تنگراه
4. آثار باستانی قزقلعه کندسکوه :‌واقع در جنوب غربی ذخیره گاه در ارتفاعات روبروی روستای کندسکوه
5. آثار باستانی قزقلعه بیدک : واقع در ضلع جنوبی ذخیره گاه در کیلومتر 6 روستای دشت به بیدک
6. آثار باستانی کومعلی :‌واقع در ضلع جنوبی ذخیره گاه در کیلومتر 3 روستای دشت به بیدک
7. آثار باستانی قبرستان خوجه نارنج : واقع در ضلع جنوبی ذخیره گاه در مجاورت روستای دشت
8. آثار باستانی شهر مدفون شده سولر آقا : واقع در ضلع جنوبی ارتفاعات قرغون
9. آثار باستانی قبرستان تختی کردها : واقع در تختی کردها داخل ذخیره گاه
10. آثار تاریخی قبرستان ارتفاعات آبشار :‌واقع در حد فاصل ارتفاعات آبشارو آق سو
11. آثار تاریخی قبرستان یورت :‌ واقع درتزتک جنگل
12. آثار تاریخی قبرستان خدا قلی و گلستان : واقع در جنگل گلستان
13. منطقه باستانی قرغون : واقع در شمال غربی ذخیره گاه
14. منطقه باستانی کریم ایلان : واقع در شمال غربی ذخیره گاه
15. منطقه باستانی کویلر:‌واقع در شمال ذخیره گاه
16. منطقه باستانی بی بی صنم و دخمه های آن : روبروی روستای چشمه خان
17. اثر باستانی غار سولگرد
18. اثر تاریخی قبرستان کهنه سولگرد
19. اثر تاریخی بش کندوک ( قبرستان )
20. اثر تاریخی سنگ اسیاب داش خرمن :‌ واقع در ضلع شمالی مرکز اداری ذخیره گاه
21. اثر تاریخی رباط شاه عباس واقع در روستای رباط قره بیل
22. اثر تاریخی و باستانی افرامی واقع در جنگل افرامی
23. منطقه باستانی ساری سید : جنوب روستای ترجلی
24. منطقه باستانی نعلین :‌ داخل جنگل نعلین در خط لوه به سمت دشت شاد
25. منطقه باستانی قلعه چه : داخل جنگل لوه
26. منطقه باستانی قوشه تپه : داخل جنگل لوه
27. منطقه باستانی شغال تپه : داخل روستای صادق آباد
28. منطقه باستانی خوجه صالح :‌ ضلع جنوب شرقی روستای خوجه صالح
29. اثر تاریخی غار سید رشید :‌ در منطقه سر حمام ضلع جنوبی ذخیره گاه
30. اثر تاریخی غار کیارام : در روستای کیارام ضلع جنوبی ذخیره گاه
31. اثر تاریخی غار پی اول: در روستای پی اول واقع در جنوب غربی ذخیره گاه
32. اثر تاریخی غار فرنگ :‌ واقع در روستای فرنگ واقع در جنوب غربی ذخیره گاه
33. اثر تاریخی آتشکده و کلیسای اسپاخو واقع در روستای اسپاخو

 

عمده فعالیتهای تفرجی در ذخیره گاه زیستکره گلستان را می توان در دو رده کلی جای داد :
1. تفرج متمرکز :
عمده ترین فعالیتهای این نوع تفرج در گلستان عبارتند از :
– خورگشت
– اردو زدن
– باز دید آثار باستانی –  فرهنگی
که عمده بازدیدکنندگان سرابی خورگشت کردن در طول یک روز به منطقه می آیند .
2. تفرج گسترده :‌
عمده فعالیتهای این نوع تفرج در گلستان عبارتند از :‌
– پیاده روی
– صحرا گردشی
– تماشای حیات وحش
– کوه نوردی
– شکار

 

بر مبنای بررسی پرسشنامه ای سال 1378 به منظور شناخت تقاضای تفرجگاهی استفاده کنندگان از پارک در محل تفرجگاهی آبشار و گلستان 320 پرسشنامه توزیع گردید . بر اساس نتایج حاصل از این تحقیق حد استفاده کنندگان از پارک که به صورت تیپیک تشریح شده است :‌ مذکر متاهلی است که از مشهد به این پارک سفرکرده در گروه سنی 25 تا 35 سال قرار دارد با وسیله شخصی به پارک آمده و مدت زمانی که طول کشیده تا به پارک برسد بیشتر از 3 ساعت است . اغلب به شکل گذری پنج شنبه ها و خانوادگی در فصل تابستان از پارک بازدید می کند . شغل او آزاد است و دارای تحصیلات متوسطه است در پارک محیط جنگلی رنگ سبز و جنگل گردشی را دوست دارد و امکانات پارک را ناکافی می داند .

تاسیسات و تسهیلات موجود برای فعالیتهای تفرجی ذخیره گاه عبارتند از :
1. اردوگاه گلزار
مساحت : 15 هکتار
شامل :
–   اطاقکهای اقامت شبانه    50 دستگاه 4×3 یا 4×4 متر مربع
–  ساختمان نگهبانی و موتور برق   یک دستگاه 87 متر مربع
–  ساختمان پخش فیلم و اسلایدآموزشی  یک دستگاه 106 متر مربع
–  ساختمان امکانات بهداشتی  یک دستگاه 136 متر مربع
–  ساختمان انبار  یک دستگاه 
–  محل اطلاعات ورودی یک دستگاه 51 متر مربع
–  سطل زباله اجاق شیر آب
–  وسایل بازی کودکان

2. موزه تاریخ طبیعی میرزا بایلو (مساحت 2 هکتار )
شامل :‌

– موزه تاریخ طبیعی    یک دستگاه 346 متر مربع
– موتور خانه برق و چاه آب   یک دستگاه 26 متر مربع
– اسطبل یک دستگاه 98 متر مربع
– سرویس بهداشتی  یک دستگاه 5/34 متر مربع
– اطاق فروش بلیط یک دستگاه 5/15 متر مربع
– وسایل بازی میز نیمکت
3. تفرجگاه گلشن :‌
واقع در ابتدای مرز غربی پارک در 2 کیلومتری روستای تنگراه
مساحت : 12 هکتار
شامل :

-ساختمان نگهبانی یک دستگاه 32 متر مربع
-سرویس بهداشتی دو دستگاه 91 متر مربع
-نمازخانه یک دستگاه 5/57 متر مربع
-مرکز باز دیدکنندگان (‌در حال احداث ) شامل :‌موزه آمفی تئاتر بخش اداری و سرویس بهداشتی
-وسایل بازی کودکان
شیر آب سطل زباله اجاق و نیمکت
4.تفرجگاه گلستان :
مساحت : 5/8 هکتار
شامل :

-ساختمان نگهبانی و سرویس بهداشتی  یک دستگاه 122 متر مربع
-نماز خانه یک دستگاه 5/13 متر مربع
-سرویس بهداشتی یک دستگاه 70 متر مربع
-اتاقک نگهبانی یک دستگاه 17 متر مربع
-شیر آب سطل زباله اجاق و نیمکت
5.تفرجگاه آبشار :
مساحت :‌10 هکتار
در حدود 20 کیلومتری روستای تنگراه واقع شده است .
شامل :

-ساختمان نگهبانی  یک دستگاه 32 متر مربع
-اطاقک در ورودی   یک دستگاه 16 متر مربع
-نمازخانه  یک دستگاه 48 متر مربع
-سرویس بهداشتی  دو دستگاه 101 متر مربع
-پارکینگ
-سطل زباله نیمکت شیرآب و اجاق
6.برخی مناطق تجهیز نشده نیز در پارک وجود دارند که به صورت سنتی مورد استفاده قرار می گیرند :
–  دره شارلق
–  دره زاولی
–  سرچشمه رودخانه دوغ
–  دره آبشار و آق سو
–   سرچشمه رودخانه زاو
–  دره شمالی
7.برخی مناطق تفرجگاهی برای شکار در ذخیره گاه زیستکره گلستان وجود دارد که عبارتند از :
1- شکارگاه دشت :
شامل ارتفاعات جنوبی و شرقی روستای ذشت واقع در جنوب ذخیره گاه .این شکارگاه زیستگاه قوچ و میش اوریال است .
2- شکارگاه تخته ایران :
این شکارگاه در شمال شرقی ذخیره گاه قرار داشته و زیستگاه قوچ و میش اوریال است .
3-شکارگاه لوه :‌
در جنوب غربی ذخیره گاه واقع شده است و زیستگاه مرال است . در این منطقه آبشار لوه قرار دارد که جهت گذراندن اوقات فراغت مورد استفاده بسیاری از مردم و خانواده ها قارا می گیرد .
4-منطقه حفاظت شده قرخود :‌
در شمال و شمال شرقی ذخیره گاه واقع شده و پوششی از درختان ارس دارد .این منطقه زیستگاه قوچ و میش اوریال است . در داخل منطقه کل و بز و کبک دری دیده می شود .