برای استفاده از مقالات پستانداران در وب سایت کویر ها و بیابان های ایران، داشتن اطلاعات اولیه در مورد گروه های مختلف پستانداران کافی است. مسلماً اکثر مردم با تفاوت هایی که بین راسته های مختلف پستانداران از قبیل راسته گوشت خواران، راسته خفاش ها، راسته زوج سمان، راسته نهنگ ها وجود دارد آشنا هستند. با همین مقدار آشنایی و کمک گرفتن از تصاویر مطالب این کتاب میتوان به آسانی اکثر گونه های پستانداران موجود در ایران را شناسایی کرد و با خصوصیات آنها آشنا شد.
در این وب سایت عناوین مطالب در نظر گرفته شده برای هر یک ازگونه ها، به ترتیب است :
1- اسم فارسی
در کشور ما به علت وجود اقوام گوناگون، زبان ها و گویش های مختلف، اکثر حیوانات به خصوص پستانداران بزرگ جثه و متوسط در نواحی مختلف کشور دارای اسامای متفاوتی هستند و برای مثال " کل و بز " در مناطق فارس به به نام" بزو پازن " در آذربایجان و ترکمن صحرا " تکه و گچی "، در کرمان " بزو نری "، در برخی از مناطق لرستان " ساورین "و در مناطق کردنشین خراسان شمالی " نی ری " نامیده می شوند.
علیرغم تنوعی که در اسامی پستانداران بزرگ جثه و متوسط وجود دارد، در مورد پستانداران کوچک نه تنها تنوع اسمی مشاهده نمی شود بلکه حتی در مواردی تعداد زیادی از افراد چند خانواده و یا چند راسته تحت یک اسم نامیده می شوند. برای مثال تمام حشره خورها، موش ها، ول ها، جردها، جربیل ها و حتی سنجاب ها و سنجابک ها در بسیاری از مناطق کشور بنام موش شهرت دارند.
برای نامگذاری گونه های پستانداران ایران تا حد امکان تلاش شده است علاوه بر استفاده از منابع موجود، رایج ترین و مانوس ترین اسامی ایرانی، انتخاب و در این وب سایت مورد استفاده قرار گیرد. از آنجایی که آشنایی با اسامی محلی هر یک از گونه ها می تواند کمک موثری به شناسایی پستانداران مختلف کشور بنماید، تا حد امکان تلاش شد اسامی محلی جمع آوری و در زیر نام اصلی حیوان درج شود. لازم به توضیح است که هر یک از اسامی مذکور ممکن است فقط در یک منطقه از استان رایج بوده و در همه جا عمومیت نداشته باشد.
2- اسم علمی
زیست شناسان، تمام جانوران را به دو شاخه ( Phylum ) مهره داران و بی مهرگان تقسیم کرده اند. مهره داران نیز به نوبه خود شامل پنج رده ( Class ) به اسامی پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و ماهیان هستند. هر رده نیز شامل چند راسته ( Oreder )، هر راسته شامل چند خانواده ( Family ) هر خانواده شامل چند جنس( Genus ) و هر جنس نیز شامل چند گونه ( Species) است. در این کتاب " گونه " اساس تقسیم بندی را تشکیل می دهد.
از ویژگی گونه این است که افراد آن در شرایط آزاد و طبیعی می توانند با هم جفت گیری کنند، بچه دار شوند و بچه ها نیز قادر به تولید مثل باشند. در مواردی افراد دو گونه مختلف ممکن است با هم جفت گیری نموده و بچه دار شوند ولی بچه ها معمولاً عقیم هستند.
اسم علمی هرگونه ازدو کلمه لاتین تشکیل شده است.کلمه اول که با حروف بزرگ شروع می شود و نام جنس و کلمه دوم نام گونه حیوان است. مثلاً نام علمی خرس قهوه ای ( Ursus arctos ) می باشد که Ursus نام جنس و arctos نامگونه است.
3- مشخصات
در این بخش، مشخصات ظاهری حیوان از قبیل اندازه، رنگ و برخی از ویژگی های آن توصیف شده است منظور از به کار بردن کلمات بزرگ، متوسط و کوچک به معنی اندازه های نسبی آن حیوان نسبت به افراد هم خانواده خود است. اندازه گیری کمک موثری به شناسایی حیوان می کند و در مواردی نیز تنها راه شناسایی بعضی از پستانداران کوچک است.
اندازه گیری اندام خارجی پستانداران معمولاًشامل موارد زیر است :
- طول سروتنه ( Head and Body ) : از نوک بینی تا محل اتصال دم به بدن ( بدن حیوان باید کاملاً شل و کشیده باشد ).
- طول دم ( Tail ) : ازنوک دم تا محل اتصال دم به بدن ( شامل موهای نوک دم نمی شوند ). در بعضی از جوندگان اندازه طول دم و مقایسه آن با اندازه طول بدن مهم ترین راه شناسایی حیوان است.
- طول کلی بدن ( Total lenght ) : از نوک بینی تا انتهای دم ( در آب بازان تا شکاف بین دو لبه دم )
- طول گوش ( Ear) : از قاعده گوش تا نوک آن ( موهای نوک گوش را شامل نمی شوند ).
- ارتفاع ( Shoulder height ) : از بالای شانه در امتداد دست تا انگشتان.
- طول پا ( Hind Foot ) : از پشت پاشنه وپا نوک بلند ترین انگشت ( ناخن ها شامل نمی شوند ).
پستانداران ازنظر شکل ظاهری ساختمان پاها به سه گروه تقسیم می شوند :
- کف رو ( Plantigrade ): این پستانداران در موقه راه رفتن تمام کف پا را بر روی زمین می گذارند. مانند انسان، خرس، رودک، حشره خور و خارپشت. پستانداران کف روپاهای نسبتا کوتاهی با پنج انگشت دارند که برای دویدن و جهیدن مناسب نمی باشند.
- پنجه رو ( Digitigrade ) : این پستانداران بر روی انگشتان راه می روند. در این پستانداران پاشنه پا در موقع راه رفتن با زمین تماس ندارد، مانند سگ سانان و گربه سانان.
- سم رو ( Unguligrade ) : این پستانداران بر روی سم که همان ناخن تغییر شکل یافته است راه می روند. برخی از آنها مانند اسب و گور فرد سم هستند یعنی در هر یک از پاها فقط یک انگشت دارند ولی برخی دیگر مانند آهو و گوزن زوج سم هستند و در هر پا دو انگشت دارند.
در بسیاری ازگونه های پستانداران استخوان های کف پا در موقع راه رفتن بر روی زمین قرار نمی گیرند بنابراین برای اندازه گیری کف پا داشتن اطلاعاتی در مورد شیوه راه رفتن حیوان و محل قرار گرفتن استخوان های کف پا ضروری است.
در مواقعی که از اندازه های حیوان جهت شناسایی استفاده می شود چون مبنای تشخیص، اندازه حیوان بالغ است بنابراین لازم است حیوانات بالغ از حیوانات جوان و نابالغ که اندازه های کوچکتری دارند، مشخص میگردند.
در پستانداران وحشی طول کف پای عقب شاخص مناسبی برای تعیین رشد حیوان می باشد. این بدان علت است که رشد کف پا در حیوانات جوان سریع تر از رشد سایر اندام های بدن می باشد و نسبت به سن حیوان تغییرات کمی دارد.
مشخصات جمجمه، از قبیل نرم بودن استخوان ها و از بین رفتن مایع بین آنها، پیدایش دندان ها، اعم از شیری و دائمی در تشخیص سن پستانداران نقش مهمی بر عهده دارند.
در پستانداران وحشی ایران تورم غدد تناسلی در نرها نمیتواند تعیین کننده سن بلوغ باشد، چون جفت گیری این حیوانات فصلی است و پس از پایان جفت گیری غدد تناسلی به حالت اولیه بر میگردد.
در بسیاری از گونه ها مانند : جوندگان، خفاش ها و گوشت خواران معمولاً حیوانات جوان نسبت به حیوانات بالغ موهای نرم تر، رنگ خاکستری تر یا تیره تری دارند. این اختلاف رنگ در حیوانانی نظیر خرس قهوه ای و یا گرگ که در بسیاری از موارد بچه هایشان کاملاً تیره اند مشخص است.
پوشش بدن ( خز ) و رنگ آن نیز کمک موثری به شناسایی حیوان میکند. این پوشش ممکن است با سن، فصل وجنس( نر و ماده ) متفاوت باشد. در بسیاری از پستانداران به خصوص گوشت خواران پوشش زمستانهایی بسیار بلند و انبوه است. در گوزن زرد ایرانی موها در فصل زمستان بلند، خاکستری و در تابستان کوتاه و نارنجی متمایل به قرمز با خال های سفیداست. رنگ بعضی از گونه های پستانداران در فصل زمستان کاملاً سفید می شود. به عنوان مثال رنگ راسوهای مناطق سردسیر آذربایجان پوشش بدن این حیوان مجدداً به رنگ قهوه ای در می آید. تعداد کمی از پستانداران نیز دارای چند رنگ هستند، مانند موش سیاه که بعضی خاکستری و برخی دیگر سیاه رنگ اند. در برخی موارد به علت تغییرات ژنتیکی، رنگ دانه ها تشکیل نمی شود بنابراین رنگ حیوان کاملاًسفید میگردد ( مانند ببرسفید، موش خانگی سفید ) که به آن زال یا آلبینیسم ( Albinism ) میگویند. گاهی اوقات نیز به علت وجود رنگ دانه های سیاه رنگ حیوان کاملاً سیاه میگردد ( مانند پلنگ سیاه، روباه سیاه )که به آن ملانیسم( Melanism ) می گویند.
در اکثر پستانداران ایران تفاوت های ظاهری زیادی بین جنس نر و ماده وجود ندارد. ولی معمولاً جثه نرها از ماده ها بزرگ تر است ( در برخی از نهنگ ها و خفاش ها ماده ها از نرها بزرگ ترند ). در اکثر گونه های سم داران نیز ماده ها یا فاقد شاخ هستند و یا در مقایسه با نرها شاخ های کوتاه تری دارند.
4-زیستگاه
هر یک از پستانداران در محدوده های طبیعی مشخصی زندگی میکنند که به آنها زیستگاه می گویند. زیستگاه تامین کننده آب، غذا، پناهگاه و محل تولید مثل حیوان است.
هر زیستگاه شامل مجموعه ای از تیپ پوشش گیاهی، پستی و بلندی، نوع خاک، آب و هوا، میزان بارندگی، میزان نور، غذا و مناسبات بین آنهاست که باعث ایجاد شرایطی مناسبی برای زندگی جانوران می شود. بعضی از پستانداران که رژیم غذایی خاصی دارند فقط در ایستگاهی که آن نوع غذا یافت می شود زندگی می کنند. مثلاً سنجاب ایرانی که غذای اصلی اش دانه بلوط است در زیستگاه زاگرس که درختان بلوط وجود دارد زندگی می کند ولی برخی دیگر مانند شغال که از غذاهای متنوع گیاهی و جانوری استفاده می کند در اکثر زیستگاه ها مشاهده می شود.
کشور ما علاوه بر دارا بودن چین خوردگی ها، کویر ها و شرایط اقلیمی جغرافیایی خاص، به علت قرار گرفتن در محدوده دو ناحیه جغرافیائی زیستی جانوری جهانی پالئارکتیک ( Paleartic ) و ارینتال ( Oriental ) و مجاورت با ناحیه اتیوپین ( Ethiopian ) و عبور کمربند کویری صحارا سندی ( Sahara Sindian ) از آن و از طرف دیگر اتصال قبلی فلات ایران با ابر قاره گندوانا ( افریقا، استرالیا، امریکای جنوبی ) و سپس جدا شدن از این ابر قاره ( با فون وفلور متمایز ) و چسبیدن آن به اوراسیا، از زیستگاه های متنوعی برای زندگی گونه های مختلف پستانداران برخوردار است. علیرغم وجود این تنوع زیستگاهی تقسیم بندی و مرز بندی مشخصی در مورد زیستگاه های پستانداران انجام نگرفته بود ولی از آنجایی که آگاهی از زیستگاه هر یک از گونه ها می تواند کمک زیادی به شناسایی آنها بنماید، بنابراین در این کتاب مولف سعی نموده است تا با در نظر گرفتن مرزبندی های انجام شده در مورد پوشش گیاهی و استفاده از نقشه های پراکندگی پستانداران، تعداد هفت زیستگاه متفاوت را برای پستانداران ایران مشخص و تفکیک نماید :
زیستگاه خزری : این زیستگاه در برگیرنده جنگل های موجود در دامنه های شمالی سلسله جبال البرز است که از آستارا شروع میشود و تا پارک ملی گلستان ادامه می یابد. طول این زیستگاه حدود 800 کیلومتر و عرض آن بین 20 تا 70 کیلومتر است، میزان نزولات آسمانی نسبت به سایر مناطق ایران بالاتر است و در برخی سال ها به 2400 میلی متر در سال می رسد. پوشش گیاهی از گونه های متنوع درختان، درختچه ها و گیاهان علفی بسیار متراکم تشکیل شده است که از میان آنها می توان درختان توسکا، آزاد، انجیلی و شمشاد را نام برد. پستانداران این زیستگاه معمولاً روزها در قسمت های متراکم جنکل به سر برده و شب ها در مناطق باز به فعالیت می پردازند. برخی از پستانداران خاص این زیستگاه شامل مرال، شوکا، اشگول و سمور جنگلی است. ببر مازندران نیز در این زیستگاه وجود داشته که حدود 50 سال پیش منقرض شده است.
زیستگاه کوهستانی : از مشخصات این زیستگاه وجود کوه های مرتفع به صورت تیغه های صخره ای یا تپه های بلند است. درجه حرارت نسبت له مناطق همجوار پایین تر و میزان بارندگی بیشتر است. پوشش گیاهی سامل علفزارها، بوته زارها و درختانی مانند ارس است. پستانداران این زیستگاه ذخیره چربی زیادی دارند. برای هماهنگی با محیط، رنگ موهای برخی از پستانداران ساکن در این زیستگاه مانند راسو در فصل زمستان از قهوه ای به سفید تغییر می یابد. گروهی از پستانداران این زیستگاه نظیر برخی از خفاش ها و قوچ و میش ها به مجرد سرد شدن هوا مناطق گرمتر مهاجرت می کنند ولی برخی دیگر از قبیل خارپشت ها به خواب زمستانی فرو می روند و از پستانداران خاص این زیستگاه می توان ول برفی، کل و بز و پلنگ را نام برد.
زیستگاه جنگلی زاگرس : رشته کوه زاگرس از شمال غربی کشور به جنوب شرقی امتداد دارد. پوشش گیاهی گرمسیری است. بخش عمده پوشش گیاهای این زیستگاه را درختان بلوط تشکیل می دهد. در ارتفاعات بالاتر از مرز جنگل ( حدود 2300 متر ) علفزارها و بوته زارهای انبوه مشاهده می شود. سنجاب ایرانی از پستانداران خاص این زیستگاه است.
زیستگاه بیشه زار خوزستان: در منطقه خوزستان دشت های کم ارتفاع و رودخانه های پر آبی وجود دارد. درجه حرارت در این منطقه بالا است و یخبندان وجود ندارد و به استثنای بعضی از مناطق اطراف رودخانه ها که بیشه زارها و درختان انبوهی از قبیل پده، سریم و گز دارند. نقاط پوشش گیاهی بسیار کم و پراکنده است. از پستانداران خاص این زیستگاه می توان گوزن زرد ایرانی و حشره خور شوش را نام برد. تا 70 سال پیش شیر ایرانی نیز در این زیستگاه وجود داشته است.
زیستگاه بیابانی: این زیستگاه بخش وسیعی از اراضی مرکزی کشور را که شامل شنزارها و کویرها است در بر می گیرد. میزان بارندگی و مناطق این زیستگاه بسیار کم است به طوریکه در برخی از مناطق این زیستکاه ممکن است چندین سال باران نبارد. روزها هوا بسیار گرم و شب ها سرد است. گیاهان مناطق بیابانی اکثرا دارای برگ های بسیار کوچک و گوشتی می باشند. از گیاهان این منطقه می توان از تاغ و کاروان کش نام برد. پستانداران این زیستگاه خود را نسبت به شرایط محیط تطابق داده اند، اکثر روزها را زیر زمین و یا در سایر پناهگاه ها به سر میبرند ولی شب ها فعال هستند، آب مورد نیاز خود را از گیاهان و یا شبنم تامین می کنند. برخی از آنها نیز در فصل گرما که آب و غذا کمیاب است به خواب زمستانی فرو می روند. گوش ها معمولاً بزرگ و علاوه بر تشخیص صدا مانند رادیاتور ماشین تبادل حرارتی انجام می دهد. کف پاها نیز به منظور حرکت در شنزارها و جلوگیری از ایجاد صدا و مقابله با داخلی زمین بیسار پهن و دارای موهای بلند است. از پستانداران شاخص این زیستگاه می توان روباه شنی، گربه شنی، یوز، جبیر و گور را نام برد.
زیستگاه استپی : این زیستگاه که بخش عظیمی از کشور را در بر می گیرد، شامل تمام دشت های وسیع و به نسبت مرتفع واقع در بین رشته کوه های البرز و زاگرس تا مرز افعانستان و پاکستان است.
میزان بارندگی نسبتاً کم است. در فصل زمستان دراغلب مناطق این زیستگاه یخبندان وجود دارد. پوشش گیاهی کوتاه و اکثراً از گونه های بالش وش نظیر گون و درمنه است. پستانداران این زیستگاه معمولاً دست و پایی بلند دارند و قادرند با سرعت زیاد بدوند.این دویدن آنها که جایی برای پنهان شدن یا کمین کردن ندارد بسیار ضروری است.از پستانداران خاص این زیستگاه می توان آهو و دوپای فیروز را نامبرد.
زیستگاه بلوچی : این زیستگاه نواحی ساحلی دریای عمان و بخشی ازسواحل خلیجفارس را شامل می شود. ( زیستگاه بلوچی ابتدا این ناحیه جغرافیایی زیستی جهانی اورینتال محسوب می شود ) در این زیستگاه درجه حرارت و میزان رطوبت بالا است، یخبندان وجود ندارد، پوشش گیاهی در بعضی از بخش های آن نسبتاً متراکم و شامل درختان و درختچه های شبهات زیادی به گونه های هندی دارند. از پستانداران خاص این زیستگاه می توان خرس سیاه و سنجاب بلوچی را نام برد.
5- عادات و رفتار
به دلیل کمبود منابع اطلاعاتی در مورد عادات و رفتار گونه های مختلف پستانداران در ایران، و عدم دسترسی اکثر علاقه مندان به اطلاعات پراکنده موجود تا حد امکان سعی شده است تا اطلاعات فشرده ای از قبیل تشکیلات اجتماعی، ویژگی های خاص، عادات غذایی و چگونگی تولید مثل در مورد هر یک از گونه ها را در دسترس علاقه مندان قراردهد.