روستای شواز

روستای شواز ، در فاصله 95 کیلومتری جنوب شرقی استان یزد در ادامه سلسله جبال شرکوه قرار دارد. پشت روستا متصل به کوه و مقابل روستا باز و منتهی به دشت وسیع است.
این روستا از آبادی های قدیمی یزد است. قبرستان های قدیمی آن چه در شواز و چه در شواز کهنه و قلعه محکم و بزرگ و مرتفع آن ، دال بر کهنگی آبادی است . اما آنچه تاریخ زیست در این منطقه را ، به گذشته ای دور متصل می کند ، وجود سنگ نگاره هایی است که در یک مطالعه تطبیقی و در مقایسه با سنگ نگاره های کوه ارنان ( که قدمتی 7 تا 12 هزار سال دارد) مشابهتی را نشان می دهد که تاکنون مطالعات باستانی شناسی روی آن صورت نگرفته است.
موقعیت استقرار و شرایط توپوگرافی آن ، که مشابهت زیادی با روستای توران پشت نیر دارد ، وسعت زیاد کفه طاقستان را ، تحت تسلط خود دارد و کیفیتی اساطیری را به ذهن متبادر می سازد . این ویژگی باعث شده که بتواند خطر هجوم غارتگران و متجاوزین را که بیشتر از سمت کفه و منطقه فارس روستا را ، تهدید می کرده خنثی نماید و بدین وسیله دوری فاصله از مرکز و شهرهای بزرگ را جبران کند.
قلعه شواز ، نماد استواری علاوه بر موقعیت استراتژیکی روستا ، وجود قلعه رفیع در ارتفاع مناسب و در پیشانی روستا ، ضریب دفاعی آن را دو چندان نموده است.
ایرج افشار در کتاب یادگارهای یزد درباره این قلعه می گوید:"مهمترین قلعه کوهستانی که در خاک یزد بنا شده ، قلعه رفیع ، محکم و با عظمت و خوش منظر شواز است. این قلعه را بر فراز صخره ای سنگی از سنگ های سخت رسوبی به ارتفاع یکصد متر ، که از اطراف پرتگاه ها و خاکریزهای تند دارد ، بنا کرده اند و قلعه زیست و زندگی بوده است ، مساحت آن را 5000 متر مربع تخمین زده اند .
دیوارهای اصلی بنا از بیرون سنگی و از درون خشت است . جرزهای اتاق ها و سقف ها نیز غالبا از خشت بنا شده است و جزئی آجر در طاق سردرها به کار برده اند . درگاه ورودی قلعه ، از آجر است . قلعه در طرف شرق گاو ، پهلوی مرتفعی دارد که از آجر بنا شده است و از آن ، جهت کشیدن آب استفاده می کرده اند.
در سنگی قلعه از نوع سنگ های رسوبی همان تپه است و پاشنه گرد آن نیز از سنگ می باشد .این در بعد از مرمت قلعه توسط میراث فرهنگی به داخل قلعه منتقل شده و به جای آن یک درب چوبی نصب شده است . سقف یکی از اتاق های قلعه ، با تیرهای چوبی از جنس چوب سنجد ، پوشیده شده است.
این چوب نسبت به انواع دیگر از مقاومت و استحکام در برابر فرسودگی ، رطوبت و موریانه خوردگی برخوردار است . مصالح این قلعه از سنگ ، خشت و گل است .
ملاط ها از جنس گل و گاه با کاه خرد شده و ریگ اندود و دیوارها از گل است . خشت ها به لحاظ ساخت و فرم نیز سه گونه است.
مهم ترین قلعه کوهستانی که در خاک یزد بنا شده ، قلعه رفیع ، محکم و با عظمت و خوش منظر شواز است .
از ویژگی های دیگر این قلعه ، داشتن برج هایی برای دیدبانی و حفاظت از قلعه است که قسمت هایی از آن با سنگ ازاره و خشت ساخته شده است .
اما نکته قابل توجهی که در مورد این برج ها وجود دارد ، ساخت آنها است . به نحوی که پس از ساخت برج با خشت ، نمای آن را جهت استحکام بخشی و افزایش مقاومت در برابر حملات و تهاجم بیگانگان با سنگ کار شده است .
به اعتقاد دکتر جنیدی صاحب نظر در فرهنگ و تمدن پیش از اسلام ، این شیوه برج سازی اقتباسی از فرهنگ ساسانیان و متعلق به معماری آن دوره است. از خصوصیات بارز قلعه سنگی شواز وجود قوس ها متعلق به دوران پیش از اسلام است .برخی از قوس ها ی این دژ ، حالتی میان قوس دایره ای اشکانی ، ساسانی و جناقی پس از اسلام را دارند که نمونه آن در محل گنجینه آتشکده آذر گشب نیز دیده شده است . بر بدنه سنگی یکی از دیوارهای داخل قلعه ، سنگ نبشته ای متعلق به قرن 6 کشف شده که تاکنون در هیچ منبعی به آن اشاره نشده است.
این سنگ نبشته در عین اینکه هنرمندانه نیست بسیار ابتدایی و با نوشتارهای بدترکیب بر روی هم و در مکانی که در معرض دید همگان نیست به شیوه نامناسب کتابت و حجاری شده است.
براساس مطالعاتی که بر روی سنگ نبشته های اسلامی استان صورت گرفته هنوز کتیبه ای متعلق به قرن 6 در بنایی (قلعه ، مسجد ، مدرسه و…) که به اصطلاح کتبیه ساخت باشد ، دیده نشده است . تمام کتبیه های بررسی شده متعلق به قرن 6 مربوط به سنگ قبر و سنگ محراب است ، که نمونه های آن نیز در قبرستان شواز موجود می باشد . اما سنگ نبشته مکشوفه داخل قلعه ، منحصر به فرد است و در تعیین تاریخ قلعه ، دارای اهمیت است. به اعتقاد دکتر جنیدی همانطور که برجهای ساسانی جهت استحکام بخشی و افزایش توان دفاعی با سنگ نماسازی می شده اند این قلعه نیز به شیوه معماری ساسانی ساخته شده است. چند قطعه سفال خاکستری مکشوفه داخل قلعه که دو قطعه آن با تزیین به شیوه کنده است احتمالا" از نوع سفال های خاکستری دوره تاریخی می باشند. وجود چند مغازه در داخل قلعه که در دل سنگ کنده شده اند حکایت از قدمت آبادی و شواز کهنه محلی است .
قبرستان شواز، از قبرستان های عجیب در خاک یزد است. بالای سر وپایین سر قبرها دو تخته سنگ نتراشیده و زمخت و کلفت و پهن به طور عمودی در زمین نصب شده و حدود نیم متر از زمین ارتفاع دارد. بر این سنگ ها هیچگونه مطلبی نقش نشده است . نمای عمومی قبرستان و ترتیب و رنگ سنگ ها و رنگ تیرگی آنها حکایت از کهنگی قبرستان دارد.
این قسمت از قبرستان، کهنه تر از قبرهایی است که دارای سنگهای مورخ قرن 6 تا 8 هجری است. اهم سنگ قبرهای نوشته دار قبرستان به خط نسخ بر روی سنگ ها نامنظم سیاه رنگ طبیعی است . تعدادی هم سنگ قبرهای مرمر از قرن 10 و 11 هجری نیز به دست آمده است.
این قبرستان در حال حاضر روبه تخریب کامل است و اکثر قبرهای آن توسط افراد غیربومی که به دنبال یافتن اشیا» عتیقه و قدیمی در آن بوده اند تخلیه شده است. سنگ قبرهای آن نیز به گفته اهالی روستا توسط میراث فرهنگی جمع آوری شده است.