ریگ جن سرزمین افسانه ها

کویر معروفترین و در عین حال ناشناخته ترین پدیده جغرافیایی ایران است. کویر جغرافیایی است که با فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم یکی شده است. کویر برای یک ایرانی زندگی، فرهنگ، هنر، شعر و در یک کلام هویت است.

گشت‌ و گذار در گستره‌ای که نگاه را تا بیکرانگی می‌کشاند، غافلگیر شدن در چشم‌انداز شن‌های روان و شوره‌زارهای سوزان، از جمله انگیزه‌هایی است که پیوسته  دوستداران طبیعت را به سیر و سیاحت در کویرهای‌ ایران کشانده است. مروری هرچند گذرا در سفرنامه‌هایی که‌ از این مسافران برجای مانده، گویای آن است‌ که در هر دوره‌ای جهانگردان و پژوهشگران کوشیده اند تا دست‌کم گوشه‌هایی از کویرهای ایران را تجربه کنند.

ما عظمت تنهایی را در شب های آن می آموزیم که در نسیم جانبخش کویر بر دامنه لطیف تپه هایش بنشینم و در دنیای ستاره ها غرق شویم. اعجاب انگیز و شگفت آور, اولین صفاتی که در لحظات نخستین دیدار با کویر  بتوان به آن نسبت داد .شاید شبهای ستاره باران کویر است که ما مردمان را بر این می دارد که حتی در دل هر تاریکی به روشنایی دل بندیم.

 

همسفران

کیومرث بابازاده، محمدرضا لباسچی، علی فاطمی، امیر علی دلفان، علی گمرکی، لیلا و مریم نوفرستی، مسعودخیرخواه، عارف بایرامپور، آرش امیر عظیمی، ندا ریاحی، نغمه ریاحی، کاوه وثوق گرایلی، مهدی نجاری، محمد رضا گرجستانی، تارا تاریوردی، فریبا حاج هریری، افسانه فتوحی، روزبه مختاری، رعنا خادم، حمیدرضا حدادزاده، کیوان عرب، ارغوان خالقی، پدرام سعیدی، دیاکو رضایی، فواد حسینی، سیاوش خاضعی، علیرضا قلی زاده اسکویی، احسان تدین، ترگل کیوانجاه، آلاله رحمانی، محمد سید احمدیان، فرزاد تمدن نژاد، امیر قرائی یزدی، امید میر جلالی و تیم کویرها و بیابان های ایران: اشکان هدایتی، کیان بابازاده، محسن ادیب

 

بار دگر قصد سفر کردیم و بار دگر مقصد،کویر افسانه ای ریگ جن است. هدف ثبت مسیری جدید در یکی از صعب العبور ترین مناطق بیابانی ایران است. پس از یک هفته بررسی نقشه های منطقه و تصاویر ماهواره ای، حدود مسیر جدید مشخص می شود. زمان سفر 4 روز در نظر گرفته می شود که در صورت بروز حادثه ای ناخواسته و پیش بینی نشده به 5 روز قابل افزایش است. حرکت از تهران و به سرپرستی گروه کویرها و بیابان های ایران و با همکاری آژانس مسافرتی ایراندوستان در ساعت 3:30 بامداد دوم آذر ماه به همراه 12 خودرو و 38 نفر آغاز شد تا حداکثر در ساعت  10همان روز در پمپ بنزین جندق به عنوان آخرین نقطه تمدن در این مسیر پر خطر، گرد هم آییم. در این سفر برای هر خودرو 60 لیتر بنزین (علاوه بر موجودی مخزن خودرو ها) و 40 لیتر آب اضافه در نظر گرفته شده بود و حرکت به سمت ریگ جن در ساعت 11 صبح آغاز شد.

 

وجه تسمیه

کلمه جن به معنای پوشیده و مخفی است، به همین علت پس از اسلام، ملائکه را جن می گفتند، چون از چشم انسانها پوشیده بودند و دیده نمی شدند. این معنی پوشیدگی و پنهانی در تمام مشتقات کلمه جن جاری است، مثلا به قلب و روح "جنان" می گویند از آن جهت که پوشیده و مخفی است. به بهشت "جنت" می گویند چون بر دیدگان ما مخفی است و  سپر "جنانه" نامیده می شود چون شخص، هنگام جنگ در پشت آن مخفی میشود. "جنین" به طفل در رحم می گویند، چون طفل دررحم مادر مخفی است وهمچنین "جن" را جن می گویند چون از دید چشمهای ما پنهان و مخفی است.

عدم وجود منابع آب در گستره وسیع ریگ جن به همراه وجود موانع طبیعی از جمله باتلاق های نمک و تپه های ماسه ای مرتفع، عواملی بودند که این منطقه را در طول قرن ها از دسترسی انسان دور نگهداشته اند. همین عوامل باعث شده این عرصه پهناور در طول تاریخ بر انسان پوشیده بماند و در نتیجه نام جن بر آن بگذارند. افسانه ها و داستان های فولکلور و پر ابهام در مورد ریگ جن، عموما نشات گرفته از عجز حاشیه نشینان و یا مسافران در عبور از این خطه بوده است. وجود گرمای بسیار زیاد در این منطقه با توجه به آن که در قرآن جنس جن از گرما و آتش است به احتمال زیاد در انتخاب این نام بی تاثیر نبوده است. همچنین پوشیده بودن قسمت های جنوبی ریگ جن از تپه های ماسه ای و صدایی که حرکت باد بر روی این تپه ها ایجاد می کرده قطعا از عوامل موثر بر باور عمومی وجود قدرت های متافیزیکی در این منطقه است. اختلاف زیاد دمای شب و روز و خرد شدن سنگها در اثر این اختلاف فاحش که به "گریه سنگ" شهرت دارد نیز به همین عوامل متافیزیکی منسوب می شده است.

 

محدوده جغرافیایی

مرز مشخصی برای ریگ جن متصور نیست. به صورت اجمالی این منطقه در محدوده جغرافیایی مرکز ایران در قسمت غربی کویر مرکزی یا دشت کویر قرار گرفته است و از شمال به جاده نظامی سمنان به معلمان، ارتفاعات کوه گوگرد، شهرستان گرمسار، از غرب به پارک ملی کویر، ارتفاعات نخجیر، کوه طلحه، شیطان کوه، کوه دم و تنگ ظلمات، از شرق به محور ارتباطی جندق به معلمان و از جنوب به محور انارک به چوپانان و کوه ملاهادی (کوه بزرگی) محدود می گردد. گسترش ریگ جن از شمال غرب به جنوب شرق است و وسعتی در حدود 90،000 کیلومتر مربع دارد.

 

 

ساختار شناسی

ریگزارهای ریگ جن

اطلاق کلمه ریگ به این منطقه این تصور را ایجاد میکند که این منطقه کاملا توسط شن های روان که در اصطلاح محلی ریگ نامیده میشوند پوشیده شده است در حالی که قسمت عمده ریگ جن را باتلاقهای نمکی و کویرهای مسطح پفکی پوشانده اند. توده های عظیمی از تپه های ماسه ای فعال و فاقد پوشش گیاهی را که منطقه ی وسیعی را می پوشانند ارگ (Erg) می نامند که در زبان عربی به آن"عرق" می گویند و در فارسی به ماسه زار یا "ریگ" معروف است. زیر بنای ریگ جن یک دشت فرسایش یافته است که در حال حاضر تپه های ماسه ای برخان (هلالی)، قورد (هرمی)،  سیف (شمشیری) و سیلک (طولی)  آن را اشغال کرده است.

ریگزارهای ریگ جن عمدتا در قسمت جنوبی، مرکزی و جنوب شرقی گسترش دارند. تجمع ریگزارها از منطقه جنوب شرقی واقع در نزدیکی روستای همت آباد درشمال شرقی چوپانان (استان اصفهان) به صورت دیواری باریک در جهت غربی آغاز میگردد که به این منطقه "دم ریگ جن" اطلاق می گردد. با حرکت به سمت غرب این دیواره ماسه ای گسترش یافته تا به بدنه اصلی اجتماع ماسه ای ریگ جن پیوند میخورد. عرض این دیواره در منطقه زرومند (آغاز تپه های ماسه ای) در حدود 500 متر و در غربی ترین قسمت دم ریگ در حدود 40 کیلومتر است. در قسمت شمال و شمال غربی دم ریگ دیواره های ماسه ای از یکدیگر جدا می شوند و همانند انگشتان یک کف دست باز در جهت شمال و شمال غربی از یکدیگر فاصله میگیرند. این دیواره های ماسه ای در حدود 70 تا 90 کیلومتر به سمت شمال پیشروی میکنند و مجددا مانند شاخه های یک درخت، انشعابات جدیدی را پدید می آورند به نحوی که در مدار 34 درجه و 12 دقیقه شمالی به 12 دیواره افزایش پیدا میکنند. فاصله این دیواره ها پوشیده از کویرهای پفکی است که اصطلاحا دره نامیده میشوند. 5 دیوار ماسه ای اصلی با یکدیگر فاصله ای در حدود 10 تا 20 کیلومتر دارند و بلندترین ارتفاع ماسه ای آنها در دیواره پنجم (شرقی ترین دیوار) در نزدیکی بدنه ریگ قرار دارد که ارتفاعی در حدود 120 متر از کف کویر دارد. دیواره ها عموما در سمت شرق دارای شیبی ملایمتر و در سمت غرب دارای شیب تند هستند. این عامل نمایانگر آن است که باد غالب در منطقه جهتی شرقی غربی دارد. در نقاط انتهایی دیواره های ماسه ای در شمال ریگ جن، در میان کویرهای رسی خیس کوه های ماسه ای پراکنده ای قابل مشاهده است.

 

دشت های کویری ریگ جن

کویرهای رسی

این کویرها در مناطق شرقی و مرکزی ریگ جن گسترش یافته اند. بر روی سطح این کویرها غیر از صفحات رسی هیچ نوع پوشش دیگری دیده نمی شود. کویرهای رسی بر اثر تجمع لایه های نازک از مواد ریز فصلی رشد نموده اند و وجود لایه های درشت تر در این رسوبات نشان دهنده طغیان های غیرعادی بر روی این صفحات است. پس از تشکیل، کویرهای رسی ممکن است براثر تغییر شرایط هیدرولوژیکی، بر اثر تغییر شرایط جوی، و یا تغییر شکل چاله، تغییر یابند. مثلا تشکیل صفحات باد کرده بر روی آنها قابل مشاهده است. در این نواحی کویرهای پُف کرده یا متورم قابل مشاهده هستند که دارای املاح سولفات سدیوم در عمق صفرتا 16 سانتیمتری وبه ویژه 8 تا16 سانتیمتری از سطح زمین هستند. باپس زدن خاک رو، خاک این عمق که دارای املاح زیادی است،استخراج می‏شود. نمک سولفات سدیوم در موارد گوناگون مصرف دارد از جمله در تهیه مواد شوینده، شیشه سازی،کاغذسازی وغیره.

 

کویرهای رسی خیس

این کویرها در شمال و شمال غربی ریگ جن گسترش یافته اند. کویرهای این گروه دارای صفحات رسی و حوزه خیس هستند. در واقع مواد تشکیل دهنده این کویرها با کویرهای رسی شبیه است، با این تفاوت که سطح قسمتی از آن (حوزه خیس)، پایین تر از سطح آب زیرزمینی تابستانه است. کویرهای رسی خیس از کویرهای رسی و بر اثر بالا آمدن سطح آب زیرزمینی بوجود آمده اند. در این مناطق کویرهای چربه، که دارای املاح قابل استخراج کلرورکلسیوم (cacl2) هستند قابل مشاهده است. کلرور کلسیم به عنوان جذب کننده رطوبت مورد استفاده صنعتی قرار میگیرد.

 

کویرهای رسی همراه با نمکزار

این کویرها در حد فاصل کویرهای رسی خیس شمال ریگ جن و دیواره های ماسه ای پنچ گانه و در قسمت غربی ریگ جن گسترش یافته اند. سطح این کویرها از صفحات رسی و نمکزار پوشیده شده است. کویرهای رسی همراه با نمکزار عموما در چاله و آبخیزهایی قرار دارند که داری سنگهای دوره میوسن و بدون شک تبخیری هستند. تشکیل وسیع این پوشش، بر روی عکسهای هوایی و در بررسی صحرایی نشان می دهد که در سالهای اخیر نمک موجود در صفحات بلندتر که در گذشته به علت بالا بودن سطح آب زیرزمینی و یا طغیان هرز آبهای شور تشکیل شده بوده است، شسته شده و به مناطق پس تر جنوبی تر انتقال یافته است. شوره زارها برای استخراج املاح نیترات پتاسیوم (شوره)، مورد استفاده قرار میگیرند. نیترات پتاسیوم به عنوان کود زراعی قابل استفاده است ولی موارد مصرف مهم تر دارد و از آن در تهیه باروت ودیگر مواد محترقه استفاده می شود.

 

علت پیدایش کویرهای ریگ جن

در جنوب شرق دشت گرمسار رودخانه شور (لات سمنان) وجود دارد که دشت گرمسار و ارتفاعات حاشیه آن حوضه آبریز آن بوده است و پس از گذشتن از دامنه های شمالی ارتفاعات سیاه کوه و زهکش نمودن دشت مذکور به شمال غربی کویر ریگ جن می رسد. خاک های ناحیه به علت حضور تشکیلات سنگی شور و گنبدهای نمکی و بالا بودن سطح آب زیر زمینی در جنوب دشت و تبخیر سالانه، عموماً شور است .

منطقه شمالی ریگ جن داری اراضی وسیع شور بوده که در امتداد جنوب بر مقدار املاح آن افزوده می شود. این بخش شامل اراضی پست باتلاقی و کفه های گلی-نمکی می باشد.

از نظر روند ساختمانی، چنیه شناسی و رسوب شناسی منطقه مشابه سایر مناطق کویر مرکزی ایران است. مواد آبرفتی و رسوبات بوجود آمده توسط رودخانه های منتهی به ریگ جن که عمدتا از شمال غرب به سمت جنوب شرق امتداد دارند در اثر سائیدگی و خردشدگی بصورت ذرات ریز و درشت در داخل کویر باقی گذاشته شده است. این نوع رسوب و مواد آبرفتی در تشکیل دشت های آبرفتی ریگ جن موثر بوده و رسوب گذاری کاملی از نظر تشکیلات رودخانه ای در دشت های ریگ جن بوجود آورده است .

بدین نحو که در موقع ورود رودخانه به دشت، بواسطه وسیع تر شدن ناگهانی بستر رودخانه سرعت آب نیز به مراتب کم شده و رسوبات داخل آب با آب روی زمین پخش شده است. در موقع پخش آب و مواد محتوی آب روی دشت، اول مواد درشت و سنگین تر از سایر ذرات در ابتدی محل ورود رودخانه به دشت در داخل بستر رودخانه و در کف آنها باقی مانده و بعد ذرات ریز دانه با توجه به سرعت آب و وزن آنها رسوب گذاری می شود .

ارتفاع متوسط ریگ جن در قسمتهی جنوبی، شرقی و غربی از 700 متر تا 720 متر متغیر بوده (بغیر از تپه های ماسه ای) و در بستر شمالی تا 680 متر نیز کاهش می یابد. همین کاهش ارتفاع در نواحی شمالی و بالا بودن سطح آب های زیرزمینی در این منطقه باعث ایجاد کویرهای رسی خیس و یا باتلاقهای نمکی در این منطقه شده است.

 

ارتفاعات ریگ جن

ارتفاعات کوه گوگرد در ناحیه شمال غربی ریگ جن واقع است. درازای این ارتفاعات در حدود 80 کیلومتر است و راستای آن خمدار شمال شرقی- جنوب غربی است. در انتهای بخش شرقی آن گنبدهای نمکی قابل مشاهده است.

ارتفاعات کوه گچاب در شمال شرق کوه گوگرد و شمال شرقی ریگ جن واقع شده است. این ارتفاعات راستای خمدار شرقی- غربی دارند و درازای آن 40 کیلومتر است.

ارتفاعات کوه نخجیر در غرب ریگ جن و در محدوده پارک ملی کویر واقع است که در ادامه این ارتفاعات به شیطان کوه و کوه دم در جنوب غربی ریگ جن پیوند میخورند.

ارتفاعات کوه ملاهادی معروف به کوه بزرگی در جنوب ریگ جن واقع شده است. همچنین کوه زرومند در منطقه جنوب شرقی ریگ جن قابل مشاهده است. کلیه این ارتفاعات در مناطق حاشیه ریگ جن واقع شده اند و در سرزمینهای داخل ریگ جن هیچ گونه کوهی قابل مشاهده نیست.

مسیر حرکت گروه کویرها و بیابان های ایران در ریگ جن. برای دیدن تصویر در اندازه واقعی آن را ذخیره کنید.

 

 

روز اول

پس از سوختگیری در آبادی جندق  مجددا به سمت شمال تغییر مسیر دادیم تا در محور ارتباطی جندق به معلمان به بارانداز دولاشی برسیم. این بارانداز بقایایی از مکانی بوده که جاده کاروان گذر جندق به بیدستان و طرود را تشکیل می داده است. این بارانداز آخرین نقطه استراحت کاروان ها بر ساحل کویر بوده است. در این مسیر دو بارانداز دیگر با نام های بارانداز میانه و بارانداز سرکویر هم به چشم میخورد که اولی در میانه مسیر و دومی بر ساحل شمالی کویر ساخته شده اند.  از بارانداز دولاشی به سمت غرب، وارد زمینهای پف کرده رسی می شویم که در اصطلاح محلی به آنها "غارغاری" می گویند، مسیری 60 کیلومتری که به دلیل پستی و بلندی های در هم، رانندگی بر روی آن زمان و انرژی زیادی را طلب می کند. کل این مسافت با میانگین سرعت کمتر از 20 کیلومتر بر ساعت طی شد تا گروه به دیواره معروف ماسه ای ریگ جن رسید. این دیواره که طولی در حدود 90 کیلومتر دارد، بلندترین و شرقی ترین دیواره ریگ جن محسوب میشود. کمپ شب اول در حاشیه این دیواره و جایی که تا حدودی از حمله باد در امان باشد  برپا شد. وضعیت جوی در ساعت 6 بعدازظهر نیمه ابری همراه با وزش بادی ملایم از سمت غرب و   انباشتگی ابرها  و دمای محیطی در حدود 8 درجه سانتیگراد بود. از این نقطه دور نمایی از ارتفاعات زرومند در دید جنوب شرقی نمایان بود و جز آن تنها بیکرانگی کویر خودنمایی می کرد. خستگی ناشی از سختی مسیر و طولانی بودن راه، خاموشی کامل را در ساعت 9 شب بر کل کمپ حاکم کرد.

 

روز دوم

پس از صرف صبحانه و برگزاری جلسه معارفه و یادآوری نکاتی در باب حفظ محیط زیست، انجام کارهای تیمی و همچنین بارگزاری خودروها به سمت شمال شرقی ریگ جن حرکت کردیم. حرکت در مسیر شمال در حاشیه دیواره پنجم ریگ جن انجام شد و پس از طی مسافتی در حدود 15 کیلومتر، دیواره پنجم و دو دیواره منشعب از آن را قطع کرده و وارد دشت شمالی ریگ جن شدیم. با توجه به وجود کویرهای رسی (غار غاری) در شرق دیواره پنجم به نظر میرسید سرعت حرکت گروه در غرب دیواره افزایش یابد. عبور از این دیواره ها با دشواری هایی نیز همراه بود. خشک بودن ماسه ها منجر به گرفتار شدن چندین خودرو شد که با روشهای مختلف از جمله استفاده از تسمه های بلند و وینچ رهایی یافتند. پس از عبور از 4 دیواره ماسه ای، وارد دشت شمالی ریگ جن شدیم. در این منطقه گروه به رسم یادبود یادگاری هایی را در داخل بطری قرار دادند و در شمالی ترین قسمت ریگ جن در عمق نیم متری زمین دفن کردند. از این نقطه که در شمال ریگزارهای ریگ جن قرار دارد تا دشت مرکزی ریگ جن در حدود 50 کیلومتر فاصله است که پوشیده از زمینهای پف کرده رسی-ماسه ای است. حرکت بر روی این زمین ها بدلیل پوک بودن جنس خاک فشار زیادی بر خودروی پیشرو وارد می کرد. از این رو خودروی پیشرو پس از هر 15 دقیقه تعویض می شد تا فشار وارده بر روی خودروها تقسیم شود. پس از 2 ساعت رانندگی و عبور از محل تلاقی دیواره های ماسه ای پراکنده در دشت مرکزی ریگ جن به مرکز ریگ جن رسیدیم. در این نقطه یادگاری سال های پیش گروه کویرها و بیابان های ایران و سایر گروه ها قرار دارد که به رسم یادبود پرچمی بر روی آن قرار دادیم و به سمت جنوب ریگ به سفر ادامه دادیم. در فاصله 10 کیلومتری نقطه اتصال دیواره 5 ریگ جن و دم ریگ یکی از خودروهای گروه دچار پارگی شلنگ بنزین شد. برای ترمیم شلنگ پاره شده قسمت بار خودرو به طور کامل  تخلیه گردید و پس از یک ساعت و نیم تلاش مداوم و خلاقیت تیم تعمیراتی گروه، موفق به رفع این مشکل و ادامه حرکت شدیم. به سرعت به سمت جنوب و منطقه دم ریگ حرکت کردیم و در نقطه تلاقی دیواره پنجم و دم ریگ، کمپ شب سوم را برپا کردیم. دمای هوا نسبت به شب قبل افزایش یافته بود ولی بر شدت باد افزوده شده بود. کمپ شب دوم در واپسین لحظات غروب خورشید و در تاریکی برپا شد و برخلاف شب قبل با همراهی کلیه اعضا در کارهای گروهی و گفتگو در باب موضوعات مختلف و بررسی برنامه روز های آتی و آشنایی بیشتر دوستان با ریگ جن و کویر به پایان رسید.

 

روز سوم

در مسیر پیش بینی شده عبور از عرض دم ریگ، ثبت مسیری جدید در این منطقه پیش بینی شده بود. در این روز دما بشدت افت کرده بود و بارش باران پیش از سپیده دم آغاز شده بود. با توجه به تجربه سال گذشته در ریگ جن که افت ناگهانی دما باعث خارج شدن لاستیک از رینگ شده بود کلیه خودرو ها باد لاستیک ها را افزایش دادند و در طول روز و در تمامی توقف ها, یک بازدید جدی از تمامی خودروها به عمل می آمد. پس از بارگزاری مجدد خودروها که در زیر بارش باران که اندکی با دشواری انجام پذیرفت،  ابتدا 10 کیلومتر به سمت غرب حرکت کردیم و سپس وارد بخش ریگزار دم ریگ شدیم. دم ریگ از چهار دیواره شرقی غربی تشکیل شده است که دیواره سوم بلندترین ارتفاع ماسه ای ریگ جن می باشد با ارتفاعی در حدود 150 متر از کف کویر.

دو دیواره را با موفقیت پشت سر گذاشتیم. مسیر مملو از قیف های ماسه ای و کوچکترین اشتباه کافی بود تا گروه را برای 1 تا 2 روز متوقف کند. عبور از دیواره سوم در جهت عبور از دیواره های قبلی مقداری زمانگیر بود. افزایش ارتفاع تپه ها و قوس های تو در تو بر پیچیدگی و سختی مسیر افزوده بود. برای اجتناب از هرگونه رخدادی، خودروی پیشرو به همراه یک خودروی پشتیبان با فاصله بیشتری نسبت به سایر اعضای گروه به جستجو برای یافتن مسیر مناسب عبور پرداختند. پس از طی 4 کیلومتر توانستیم از میان تپه های تو در تو راهی برای عبور پیدا کنیم. نهایتا مسیر کمی به سمت غرب متمایل شد و همه خودروها به سلامت از مسیر دشوار ماسه ای عبور کردند. لازم به ذکر است که در میان دیواره ها، دره های ماسه ای مملو از درختچه های تاغ و اجتماعات گیاهی تیپیک مناطق کویری بودند که مناظر زیبا, بدیع و کم نظیری را ایجاد کرده بودند که خستگی را از چشمان هر کویرنورد و مسافری می ربود. پس از عبور از دیواره دوم و سوم بزرگترین جنگل تاغ ریگ جن در درون دره نمایان شد. نمایی محسور کننده و جادویی و بکر. با توجه به نزدیک شدن به زمان غروب با سرعت از میان تاغزار عبور کردیم و به دیواره چهارم رسیدیم. به دلیل تاریکی هوا خودرو پیشرو در درون یک قیف ماسه ای گرفتار شد. برای خارج کردن خودرو از داخل قیف مجبور به استفاده از دو وینچ به همراه دو قرقره شدیم تا با افزایش نیروی کششی وینچ ها به دو برابر، عملیات نجات را با موفقیت و حداقل آسیب های احتمالی به پایان ببریم. با توجه به تاریکی هوا و دشواری مسیر تصمیم به اتراق گرفته شد و در یکی از قیفهای دیواره چهارم کمپ بر پا شد. شب سوم در میان گفتگوهای صمیمانه اعضا گروه که به علت دشواری مسیر و نیاز به همکاری همه جانبه و کار تیمی مداوم آشنایی بیشتری با هم پیدا کرده بودند، در کنار آتش و همراه با شامی گرم و دلپذیر به پایان رسید.

 

روز چهارم

در ابتدای روز، خودرو پس رو تیم به دلیل  غیر قابل استفاده شدن رد چرخ های خودرو های جلویی  و انتخاب مسیری سخت تر جهت عبور، مجبور به انجام پرشی ناخواسته شد که باعث آمدن فشاری مضاعف به چرخ های جلو و شکستن یکی از پلس ها گردید و در عمل چرخ های جلویی خودرو از سیستم انتقال قدرت حذف شده و کارایی خودرا از دست دادند. اما با توجه به نزدیکی به علم حاج باقر و پایان ریگ تصمیم بر آن شد که  به همان طریق به مسیر ادامه دهیم و در نهایت خودرو فوق بدون کوچکترین مسئله ای موفق به ادامه مسیر و پایان رسانیدن سفر گردید . پس از طی 40 کیلومتر در میان تپه های ماسه ای وارد رودخانه ای شدیم و به سمت علم حاج باقر در سمت غرب تغییر مسیر دادیم. همه اعضای گروه در ساعت 18 از ریگ جن خارج شدند و یکی از دشوارترین تجربه های گروه به پایان رسید.

 

اقلیم (آب و هوا)

منطقه ریگ جن قسمتی از فلات مرکزی ایران است و آب و هوایی مشابه با سیر نقاط حاشیه این فلات را داراست .

بخش مرکزی ایران از یک فلات وسیع تشکیل یافته که کوههای مرتفعی آن را احاطه نموده است که مانع نفوذ رطوبت دریاهی اطراف به این منطقه می گردند. بخش عمده این قسمت  دارای آب و هوای خشک و بیابانی است که در آن میزان تبخیر بیش از تراوشات جوی است .

تغییرات فصلی آب و هوا از جمله تابش آفتاب در ریگ جن بسیار زیاد و تابستانهای آن بسیار گرم و خشک است.

بدلیل فقدان ایستگاه های زمینی هوا شناسی در ریگ جن تنها میتوان به آمار مربوط به شهر های حاشیه این منطقه رجوع کرد. حداقل دمای مطلق شهر گرمسار 8/4 درجه سانتی گراد در بهمن ماه به ثبت رسیده و حداکثر دمای مطلق شهر گرمسار در سال 79 مربوط به مرداد ماه با 43 درجه سانتی گراد به ثبت رسیده است. با استناد به آمار فوق با در نظر گرفتن دامنه تغییرات 5 درجه + در روز و – در شب میتوان تصور کرد که دمای بخش شمالی ریگ جن بین -1 تا +48 درجه سانتیگراد متغیر باشد. در قسمت جنوبی ریگ بدلیل مجاورت با تپه های ماسه ای دم ریگ، این دما افزایش یافته و در تیر ماه تا +50 درجه سانتیگراد هم افزایش می یابد.

بیشترین متوسط رطوبت مربوط به آذر ماه با 71 درصد و کمترین درصد رطوبت نسبی مربوط به خرداد ماه با 22 درصد است .

براساس مطالعات ده ساله (65 تا 75) بطور متوسط 8 ماه از سال میانگین درجه حرارت از 50 درصد رطوبت نسبی بالاتر بوده یعنی هوا به شدت خشک است و 4 ماه از سال یعنی فصل سرما و بارندگی رطوبت نسبی هوا بر درجه حرارت غلبه کرده و هوا تا حدی مرطوب می باشد .

 

پوشش گیاهی

اقلیم خشک و ترکیب خاک ( نمک و گچ ) رویش گیاهان را بسیار مشکل و کند کرده است. در مناطق باتلاقی و دشتی شمال و مرکز ریگ جن هیچ گونه زندگی نباتی قابل مشاهده نیست. تنها در مناطقی که پوشش ریگزار دارند در پشت شیبهای غربی میتوان به ندرت پوشش درختچه های 1 ساله تاغ را مشاهده کرد که عمدتا به دلیل خشکی وسختی شرایط اقلیمی خشک می شوند. اما در حاشیه ریگ جن و منطقه دم ریگ وضعیت به کلی دگرگون می شود. در این مناطق تنها گیاهانی قابلیت رویش دارند که علاوه بر مقاوم بودن در برابر شوری و خشکی قابلیت سازگاری با سختی اقلیم مناطق کویری را دارا باشند. برخی از این گونه گیاهان عبارتند از : سالسولا، اشنان، تاغ، گز و خار شتر.

در منطقه شمال غربی و غربی ریگ جن  در مجاورت کوه های سیاه کوه و نخجیر بوته های روناس با ساقه های ضخیم و بلند وجود دارد که از آن برای مصرف سوخت استفاده می کرده اند و برخی از آنها بری رنگرزی نیز مورد استفاده قرار می گرفته اند.

پوششی گیاهی مناطق استپی حاشیه ریگ جن شامل گندمیان، جو وحشی، باریجه، نعناکوهی، کاهوی وحشی و کلاه میرحسن است که گیاهانی یکساله و علفی منطقه هستند، همچنین به بوته های قیچ، کاروانکش، و چوبک نیز می توان اشاره کرد.

پوشش گیاهی در منطقه دم ریگ در زمینهای ماسه ای پوشیده از درختچه های تاغ و بندرت اسکنبیل است. هرچه به سمت غرب پیشروی کنیم این پوشش انبوهتر می گردد. از دیگر جوامع گیاهی در ریگزارها میتوان به نسی، دم گاوی، نتر و … اشاره کرد.

 

تنوع زیستی

ناحیه ی وسیعی از ریگ جن فاقد پوشش گیاهی و پراکندگی جانوری است. هنوز از وضعیت پوشش گیاهی و حیات وحش این منطقه اطلاعات کاملی در دست نیست. ولی در حواشی آن یعنی هموار سینه کوه در دهانه ی چاه گرگ و دهانه ی تنگ ظلمات وهمین طور دامنه های کافرکوه، وجود جبیر و گور ایرانی گزارش شده است. در منطقه دم ریگ به دلیل تعدیل  سختی کویر و افزایش پوشش گیاهی تنوع زیستی تیپیک مناطق کویری قابل مشاهده است. این تنوع زیستی شامل روباه شنی، گربه شنی، کاراکال، خرگوش، جرد، پامسواکی، پایکا، انواع مار و عقرب، انواع آگاما و جکو، شاهین، سارگپه بیابانی، عقاب طلایی، گرگ، شغال و… است. همچنین در زمان شاه عباس این منطقه دارای گله های آهو بوده است که احتمالا به دلیل شکار بی رویه منقرض شده اند. ریگ جن با چندین منطقه حفاظت شده از جمله منطقه شکار ممنوع ملاهادی، منطقه حفاظت شده عباس آباد نایین، منطقه شکار ممنوع اردستان، منطقه شکار ممنوع چوپانان و علی الخصوص پارک ملی کویر که یکی از زیستگاه های یوز آسیایی است در مجاورت است و میتوان بر این باور بود که بسیاری از حیات وحش این مناطق در قسمتهایی از ریگ جن نیز زیست می کنند. 

 

منابع آب در ریگ جن

بزرگترین رودخانه در محدوده شمال شرقی ریگ جن حبله رود است که از شاخه های مختلفی تشکیل می شود. از رودهای دیگر که به ریگ جن میریزند می توان به جمع آب رود ( رودسر دره ) اشاره کرد. ین رود دارای آب بسیار کمی است که شور و غیر قابل استفاده است .

رودخانه رامه یا تنگ چهار طالق نیز از دیگر رودخانه های فصلی است که از ارتفاعات شمال شرقی گرمسار و منطقه لزوره سرچشمه گرفته و پس از پیوستن به شاخه هایی چون خوشابرود از شمال به جنوب بسوی آبادی ده نمک ادامه مسیر می دهد و به ریگ جن می ریزد. در قسمت شمالی ریگ جن رودخانه ورگی از ارتفاعات کوه گوگرد سر چشمه می گیرد و در جهت شمال غربی-جنوب شرقی وارد ریگ جن می شود.

در قسمت جنوب شرقی ریگ جن رودخانه زرومند قرار دارد که از ارتفاعات زرومند سرچشمه گرفته و به موازات دیواره دم ریگ در جهت شرقی-غربی به ریگ جن می ریزد.

در داخل ریگ جن به غیر از چند چشمه آب بسیار شور و تلخ که در حاشیه ارتفاعات پراکنده ریگ و در فواصل بسیار زیاد قرار دارند هیچ گونه چشمه آبی وجود ندارد.

 

تمدن ها و آثار انسان ساخت

در مناطق داخلی ریگ جن هیچ گونه آثاری از ساخت و سازهای انسانی و هیچ آثاری از تمدن قابل مشاهده نیست. نه شهری در آن قرار دارد و نه روستایی. در کتب تاریخ نویسان هیچ کجا نامی از آبادی در داخل این منطقه به چشم نمیخورد. آنچه بوده و هست تنها در حاشیه ریگ جن قرار گرفته است.

جندق یکی از آبادی های حاشیه ریگ جن ، با تاریخی بسیار پر فراز و نشیب بوده که در بررسی آثار آن شکوه و عظمتی دیده میشود که اکنون سالهاست از دست رفته است. فاصله بین جندق و طرود از جمله مناطق صعب العبور در آن زمان بوده که توجه سیاحان بسیاری را به خود جلب کرده است. این بیابان مرگ آور چنان جدایی بزرگی بین جنوب و شمال کشور به وجود آورده بود که برای گذر از آن باید حتما در زمانی خاص و با امکاناتی بسیار و با برنامه ریزی مفصل برای دست یابی به مناطق شمالی ، وارد عمل می شدند. سون هدین اخلاق مردم جندق در جنوب کویر و آبادی های بیدستان و طرود در شمال آن را کاملا متفاوت با یکدیگر دانسته است.

انارک از دیگر آبادی ها معروف در جنوب ریگ جن است. در محل فعلی انارک در زمان شاه عباس صفوی آب شیرین و درخت کوچک اناری بود و کاروان هایی که آن‏ زمان از نایین و اردکان و زواره و اردستان از راه کویر مرکزی‏ به سمنان و دامغان و شاهرود و ورامین و گرمسار کالا می‏بردند از آن چشمه‏سار می‏گذشتند و از مراتع پرگیاه و آب چشمه و بارانداز آن برای شتران خود استفاده می‏کردند. یکی از شترداران خراسانی به نام محمد گربه (پهلوان‏ محمد) به این چشمه راه یافت و با استفاده از موقعیت طبیعی محل به راه ‏زنی و دستبرد به کالاها و بار کاروانیان پرداخت‏ و اموالی را که از این راه به دست می‏آورد در پناهگاه و غار صعب‏العبور خود به نام کال محمد گربه‏ای پنهان می‏کرد تا سرانجام اخبار دزدی‏های او به اصفهان پایتخت صفویان رسید و شاه عباس به چند سپاهی تفنگدار دستور داد تا به سرزمین انارک بروند و راهزن کاروان ها را دستگیر کنند. محمد گربه با شنیدن این‏ خبر در پناهگاه محکم و استوار خود پنهان شد تا این ‏که سپاهیان‏ تفنگدار برای دستگیری او به پناه‏گاه او رسیدند و او توانست همه آنان را خلع سلاح کرده و با خود به اصفهان ببرد. او در نزد شاه از رفتار خود ابراز ندامت کرد و مورد عفو قرار گرفت و به سمت راهدار انارک منصوب گردید.

عشین عشین یکی از روستاهای حاشیه جنوبی ریگ جن که درمسیر سفر سون هدین و آلفونس گابریل مورد اشاره قرار گرفته است.وجود ذخایر و کانسارهای معدنی در سنگ‌های مجموعه افیولیتی عشین بعنوان بازمانده‌ای از دریاها و آبراهه‌های گذشته ایران مورد بررسی قرار گرفته است.

باباخالد منطقه ای است که در حال حاضر مورد استفاده چوپانان و ساربانان قرار میگیرد. این منطقه آخرین نقطه در جنوب ریگ جن است که در آن آب قابل شرب از طربق قنات کوچکی تامین میشود. در کنار قنات چندین درخت گز شاهی و نخل کوچکی به چشم میخورد. در نزدیکی باباخالد علمی قابل مشاهده است که احتمالا برای علامت گذاری مسیر مورد استفاده قرار میگرفته است و از آن ویرانه ای بیش بر جا نیست.

علم حاج باقر آبادی کوچکی است که در جنوب ریگ جن و شرق باباخالد قرار دارد. نام این روستا از علمی که بر کوه مشرف بر آن برای علامت گذاری راه ساخته شده گرفته شده است.

 

 

تاریخچه عبور

در 30 کیلومتری جنوب مرکز ریگ جن در نقطه تلاقی دیواره پنجم و دم ریگ، سنگ های سیاه رنگی به چشم میخورد که سرباره های ذوب فلزات معدنی است. این سرباره ها پس از ذوب مس استخراج شده از ارتفاعات کوه بزرگی (کوه ملاهادی) و سایر معادن مس منطقه در اینجا رها شده اند. این روش ذوب فلزات در ایران سابقه ای بسیار کهن دارد که سالها است دیگر مورد استفاده قرار نمی گیرد. در این روش از درختچه های سیاه تاغ برای افروختن آتش و ذوب فلزات استفاده می شده است. این گونه گیاهی به دلیل قابلیت شکستگی و آتش پرحرارت و با دوام آن بیشتر مورد قطع و بهره برداری قرار می گرفته و جهت ذوب سنگ های معدنی و فلزات در کوره های ذوب فلزات سوزانده می شده است. پوشش گیاهی در مکانی که سرباره ها رها شده اند نسبت به سایر نقاط اطراف تنک تر می باشد. این امر موید آن است که تاغ ها در این منطقه مورد استفاده قرار گرفته اند و همین کافی است که بپذیریم در گذشته های بسیار دور کسانی بوده اند که به مرکز ریگ جن دسترسی داشته اند بدون آنکه حتی نامی از آنان در تاریخ ثبت شود.

آلفونس گابریل در کتاب عبور از صحاری یران به سفر از عشین به عروسان در حاشیه ریگ جن (1930 میلادی) اشاره کرده است.  سون هدین در کتاب کویرهای ایران به سفرهای خود در حاشیه ریگ جن اشاره کرده (1900 میلادی)  ولی هرگز موفق به عبور از مرکز ریگ نشد. وی زمینهای این منطقه را موذی نامید و از وارد شدن به آن خودداری کرد. او همچنین به وجود چندین مسیر در داخل ریگ جن اشاره کرده که اطلاعات آنها را از چوپانان منطقه دریافت کرده بود.

علی پارسا در خاطرات خود درباره آشنایی اولیه اش با ریگ جن می نویسد: در یکی از سفرهایی که زمان دانش آموزی به کویر مرکزی داشتم، در نقشه ای به ریگ جن برخوردم. نامش اسرارآمیز به نظر می آمد. تصمیم گرفتم به آنجا بروم و این همزمان شد با انقلاب ایران. سالها بعد در 1375 این رویا با سفر به پارک ملی کویر دوباره به سراغم آمد. من، دوستانم و آقای میرانزاده، رئیس وقت پارک ملی کویر تصمیم گرفتیم که از فراز ریگ جن با هواپیما عبور کنیم تا به خودمان ثابت کنیم در مسیر، چیز عجیبی نیست. فقط نمک است و ماسه و تپه. نخستین امر شگفتی که در ریگ جن با آن مواجه شدیم، گودالی تازه به وجود آمده بود. داخل گودال یک فضای آبی دیده می شد که آب شور بود. اطراف آن نمک کریستال شده به رنگ سفید دیده می شد و اطراف آن به رنگ قهوه ی بود که مشخص بود در اثر فشار، خاک آن پخش شده است.

 

منبع تصویر: وب سایت شخصی علی پارسا

علی پارسا برای اولین بار در سال 1376 با خودرو به مرکز ریگ جن رفت و در سالهای پس از آن نیز چندین سفر دیگر به این منطقه انجام داد.

میرانزاده رییس اسبق منطقه پارک ملی کویر بر این گمان بود که گور های منطقه پارک پس از تخریب زیستگاه به ریگ جن مهاجرت کرده اند. از این رو برای یافتن احتمالی گور آسیایی از مناطق غربی ریگ جن قدم به داخل ریگ گذاشت. علامتهای او کماکان در مناطق غربی ریگ جن در دشت نخجیر قابل مشاهده است. وی کتابی نیز در این باره منتشر کرده است.

 

هر چند سفر های مورد اشاره از نظر علمی دستاورد های فراوانی به همراه داشته و تا حدودی خرافات و ابهامات پیرامون آن را کمرنگ کرده است، کماکان اسرار علمی این سرزمین نیازمند سفرهای بیشتر در این بخش ناشناخته کشور است.

 

مسیرهای ثبت شده

مسیر شمال به جنوب، ده نمک، کوه گوگرد، دیواره اول ریگ جن، کوه ملا هادی، باباخالد، انارک

مسیر انارک، باباخالد، کوه ملا هادی، دیواره 1،2،3،4، مرکز ریگ جن، دیواره 5، همت آباد

مسیر بارانداز دولاشی، شمال ریگ، دیواره 5 و 4، مرکز ریگ، علم حاج باقر

مسیر جندق ، شمال ریگ، دشت نخجیر، ملک آباد

مسیر دق سرخ، حاشیه دشت نخجیر، دیواره های 1 تا 4 ریگ جن، مرکز ریگ، دیوراه 5، همت آباد

 

افسانه های  ریگ جن

حاشیه نشینان، ریگ جن را محل زندگی شیاطین و جنیان میدانستند که هر انسانی پای در آن نهد گرفتار خشم و غضب آنان شده، جان سالم به در نمی برد. همچنین حرکت تپه های ماسه ای و تغییر شکل آنها را بدلیل وجود قدرت های شیطانی در این منطقه میدانستند. آنچه مشخص است قسمت عمده ریگزارهای ریگ جن بدلیل عدم وجود پوشش گیاهی دایما تحت تاثیر نیروی باد در حال تغییر و حرکت هستند.

هدین در کتاب کویرهای ایران افسانه ای را از مردم آن زمان روایت میکند که در مرکز ریگ جن بهشت گمشده ای وجود دارد. در این بهشت دریاچه ای هست و در کنار آن جنگلهای انبوه قرار دارند. شیاطین پشم شترها را در آنجا رها کرده اند و هر کس به این منطقه دست یابد ثروتمند خواهد شد. مسلما در مرکز ریگ جن نه دریاچه ای هست و نه جنگلی. آنچه هست زمینهای پف کرده رسی است که از شدت تبخیر و شوری توانی برای رشد گیاه در خود ندارند.

در نشریات و جراید هم ریگ جن را به مثلث برمودا تشبیه کرده اند. ریگ جن نه چیزی شبیه به مثلث است و نه سواحل سرسبز برمودا! نه امواج مغناطیسی زمین در آن با سایر نقاط تفاوتی دارد و نه هواپیمایی بر فراز آن سقوط کرده است. پرداختن به کلیه افسانه های ریگ جن از حوصله این نوشتار خارج است ولی آنچه در مورد ریگ جن حقیقت دارد بخل آسمان و قهر زمین است که آنرا تبدیل به سرزمین افسانه ها کرده است. آنچه که در سفر به مناطقی از این دست باید مورد توجه قرار گیرد توجه به نکات فنی، ایمنی و داشتن تجربه کافی است. کویر برخلاف ظاهر آرام و صبور دارای طبیعتی خشن و پرخطر است. سفر به چنین مناطقی تمهیدات خاص خود را طلب میکند و بدون انجام مطالعات لازم قطعا عواقب ناگواری را به همراه خواهد داشت.

شایسته است در انتها از استاد بزرگوار کیومرث بابازاده به پاس همراهی همیشگی در سفرهای سخت، علی گمرکی، امیرعلی دلفان، مسعود خیرخواه، پدرام سعیدی، دیاکو رضایی، فواد حسینی، مهدی نجاری، کیان بابازاده برای مسیریابی و ناوبری بی نقصش، اشکان هدایتی و سیاوش خاضعی برای انجام تدارکات و کمک رسانی و سایر همسفران که بدون تلاش یکایک این عزیزان امکان این سفر مهیا نمیشد قدردانی و سپاسگزاری کنیم که اگر عشق نیست هرگز هیچ آدمیزاده را تاب سفری این چون نیست.

محسن ادیب

تصحیح سیاوش خاضعی، کیان بابازاده