زمین شناسی دریاچه ارومیه

نام انگلیسی :  uromyah lake     نام فارسی :  دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران است که با اسامی چی‏چست و کبودان ینز نامیده شده است‏ .شهر ارومیه در غرب این دریاچه قرار دارد.بر اسلس‏ آخرین نقشه‏های موجود،ارتفاع آن 1273 متر بالاتر از سطح دریای آزاد می‏باشد(6).

طول دریاچه از شمال به جنوب در حدود 140 کیلومتر و عرض آن بین‏ 20 تا 50 کیلومتر تغییر می‏کند.حداکثر عمق آن 21 متر و عمق متوسط آن‏ 6 متر می‏باشد(12).در فصل تابستان،آب دریاچه در حدود 1 متر پایین‏ می‏رود،به طوری که از مساحت دریاچه که در حدود 6 هزار کیلومتر مربع‏ می‏باشد،حدود 1500 کیلومتر مربع آن خشک می‏شود و در سواحل دریاچه‏ زمین‏های باتلاقی تشکیل می‏دهد(9).مقدار آب دریاچه را در حدود 12 میلیارد متر مکعب تخمین می‏زنند.تغییر سطح آب دریاچه در ایام سال‏ کاملا محسوس است.در ماه‏های شهریور،مهر و آبان آب آن کم می‏شود.در مواقع سرما و یخبندان،ارتفاع سطح دریاچه تقریبا ثابت است.در اوایل‏ فروردین،به واسطهء ذوب برفها و فراوانی آب رودها،دریاچه به حداکثر وسعت خود می‏رسد که گاهی 4 تا 5 متر از سطح عادی بالاتر می‏آید(9)و بخشهایی از ساحل آن به زیر آب فرو می‏رود.

پسروی ساحل و تغییرات سطح آب در سواحل غربی دریاچه‏  در مورد پیدایش این دریاچه نظرات مختلفی بیان شده است.نخست‏ این که دریاچه نسبه جوان است و بعد از آخرین فعالیت یخچالی و بر اثر فعالیتهای تکتونیکی پدید آمده است.از دید شرودر* چالهء این دریاچه بخشی از یک فرورفتگی است که از ارومیه تا دختر کشیده‏ شده و خود یک کمربند آتشفشانی است(2).برخی اعتقاد دارند که دریاچهء ارومیه یک چین زمین‏شناسی است و طبقات رسوبی به سمت مرکز دریاچه‏ امتداد دارند.نظریهء دیگر این است که این دریاچه در اثر حرکت گسل ارومیه به وجود آمده است.

دریاچه در گودالی قرار دارد که در آن آهکهای دوران سوم‏ نظریهء وی ائوژئوسنکلاین (ناودیس طول و باریکی که فعالیت آتشفشانی در آن‏ زیاد است)نام دارد.

(الیگوسن)،فلیش دوران دوم(کرتاسه پایینی)را پوشانده است.این‏ دریاچه از نظر زمین‏شناسی در بین دو سیستم فعال گسل تبریز در شمال و گسل‏ زرینه‏رود در جنوب واقع شده است.نظریهء دیگر بر آنست که‏ دریاچهء ارومیه در اثر رویدادهای زمین ساختی و در میوسن میانی،بعد از فروافتادگی چالهء تبریز-ارومیه،چالهء مزبور را اشغال می‏کند(8)و بنابر این حالت ژئوسنگلینالی دارد(3).«کارل»و«بوتزر»پیدایش دریاچه‏ را ناشی از ازدیاد بارندگی می‏دانستند(10).

از نظر میزان گسترش آب،وسعت آن در دورهء پلیوستوسن(دوران‏ چهارم)خیلی بیشتر از امروز بوده است(8)و سطح امروزی آن در حدود 350 متر پایینتر از آن زمان می‏باشد،لذا در دوران چهارم به موازات‏ تغییرات اقلیمی،سطح آن دائما تغییر می‏کرده است.شواهد این تحولات‏ را به صورت پله‏ها و تراسهایی می‏توان در اطراف دریاچه پیدا کرد.سکوها دلتاهای قدیمی بیرون از آب،وسعت و منطقهء گسترش دریاچه را نشان‏ می‏دهد.ادامهء تراسهای دریاچه‏ای در منطقهء دامنهء تشکیلات‏ خروجی کوه بز و داغی با عظمتی چشمگیر وجود دارد(17).در این تراسها، ناپیوستگی‏هایی دیده می‏شود که نشانه‏ای از وجود یک سطح فرسایش قدیمی به‏ شمار می‏رود.نحوهء عمل رسوب‏گذاری در این ناپیوستگی‏ها مؤثر بوده است. در زمان‏هایی که نوسانی در پوستهء زمین وجود داشته،نهشته‏ها حالت‏ دگر شیبی نیز به خود گرفته‏اند.

«کارل»و«بوتزر»مراحل گسترش دریاچهء ارومیه را مربوط به‏ دوره‏های بارانی دوران چهارم می‏دانستند.به نظر آنان دریاچه زمانی به‏ حداکثر گسترش خود می‏رسیده که دوره‏های یخبندان به حداکثر توسعهء خود می‏رسیدند(10).به نظر«بوبک»علت توسعهء دریاچه در دورهء پلیوپلیوستوسن و دوره‏های سرد پلیوستوسن،پایین آمدن حرارت متوسط هوا به میزان 5 درجهء سانتیگراد کمتر از امروز بوده است(10).بر اساس‏ نظریهء «کارلتن-کورن»در این حوضه،از پلیوستوسن اخیر به این طرف ناپیوستگی ظاهر شده در سونداژهای تراس دریاچه‏ای واقع در پایکوههای ناهمواری بزوداغی در غرب دریاچهء ارومیه جنگلهایی وجود داشته که هم اکنون از بین رفته است(11).دلیل این‏ مدعا،پیدایش استخوان حیوانات وحشی به وسیلهء وی در غار تام‏تاما در ارومیه می‏باشد(11).دکتر«بوبک»حداکثر ارتفاع دریاچه ارومیه از سطح دریا را 1370 متر نوشته است(10)اما با پیدایش نظریهء امکان‏ رطوبت بیشتر هوا و گسترش دریاچه در دورهء یخبندان وورم،اصولا بایستی سطح آب بیشتر از این مقدار بوده باشد.

دکتر«ربین»در عمق 2- 3 متری تراس دریاچه‏ای 1450 متری موجود در تبریز،اثر بسیار ظریف‏ باستانی متعلق به دورهء حجر جدید بافته بود که مسایلی را به دنبال داشت. علم باستانشناسی برای این مرحله از تاریخ،قدمتی در حدود 8000 سال‏ پیش از میلاد قائل است.بدین ترتیب ظاهرا هزاران سال بعد از پایان‏ یخبندان دورهء وورم آبهای دریاچه به ارتفاع 1450 متر بالاتر از سطح‏ دریا می‏رسیده که نظر دکبر«بوبک»را نفی می‏کند(10).نظریهء دیگر دربارهء پیدایش و گسترش دریاچه مبتنی بر این فرض است که در دوره‏های‏ سرد پلیوستوسن،بعد از گسترش دریاچه،سردی هوا موجب توقف گسترش‏ گیاهان شده و در نتیجه عوامل بازدارنده فرسایش یعنی گیاهان مانعی‏ در برابر جریان‏های متناوب سیلابی ایجاد نمی‏کرده است،به نظر می‏رسد که این دریاچه همانند سایر دریاچه‏ های داخلی ایران،به علت کاهش میزان‏ تبخیر پدید آمده باشد.از دورهء وورم به این طرف،بالاآمدن میزان درجه‏ حرارت به ویژه در فصل تابستان،موجب شده مقداری از آب دریاچه خشک‏ شود و قشر نمکی بر جای بمانداین پدیده از پاپان دورهء وورم تا به حال‏ ادامه داشته است.بنابراین در دورهء پلیوستوسن تأثیر دقیق میزان دما دز میزان تبخیر،و اهمیت مقدار و شدت بارندگی‏های محلی(نه میزان‏ بارندگی سالیانه)در پیدایش و گسترش دریاچه بی‏تأثیر نبوده‏اند(8).لذا می‏توان کرونولوژی ساده‏ای را تنظیم کرد:

پس از تشکیل حوزه‏هیا نئوژن آذربایجان و فعالیت گسل تبریز در میوسن‏ میانی،چالهء تبریز-ارومیه به وسیلهء نهشته‏های دریاچه‏ای پوشانده می‏شود که می‏توان آن را به اواخر دورهء پلیوسن نسبت داد.در فاصلهء زمانی طولانی‏ دوره یخچالی که دران چهارم دیرینه را از بحران‏های آب و هوایی دوران‏ چهارم جدید جدا می‏کند،تراسهایی پدیدار می‏شود که پایینترین آن،ناشی از آخرین مرحلهء آب و هوای سرد و مرطوب بوده که می‏وان آن را با تاردی گلاسیر همزمان دانست(8).چون در اثنای دورهء یخچالی دوران‏ چهارم،این بخش از ایران،تحت تأثیر پرفشار قطبی و دارای اقلیمی سرد و نسبه کم آب بوده،روند فرسایش در آن همانند اغلب قسمتهای نیمهءشمالی‏ ایران بوده و در این دوره‏ها(دوره‏های سرد)عملکرد فرسایش با حاکمیت‏ قلمرو سولی فلوکسیون*مشخص می‏شده است.اما در دوره‏های بین‏ یخچالی تحت تأثیر قلمرو فرسایش بارانی بوده است.

در این که تحولات دوران چهارم،تراسهایی را به وجود آورده،همه‏ متفق‏القولند.«شوایتزر»جمعا چهار مرحله از ارتفاعات سطح آب دریاچه‏ را مشخص کرده که ارتفاع هر یک از آنها در مقایسه با ارتفاع‏ امروزی 1273 تا 1280 متر بالاتر از سطح دریای آزاد به ترتیب به قرار زیرند:

دورهء سرد میندل 215 متر،دورهء سردریس 85-80 متر،دورهء سرد وورم I 65-60 متر،دورهء وورم H 30 متر.

این موارد نوسانات بسیار آب دریاچهء ارومیه را در دوران چهارم نشان‏ می‏دهد.

همان طور که قبلا نیز ذکر شد،سطح دریاچهء ارومیه در حال حاضر نیز دارای نوساناتی می‏باشد.نوسان سطح آب آن بیش از 1 متر است و دامنهء نوسان ادواری آن نیز بیش از 4 متر می‏باشد(6 ص 2)،لذا وسعت،شکل‏ و سایر خواص مورومتری دریاچه در خلال زمان متغیر می‏باشد.در نتیجه‏ نوسانات سطح دریاچه نوار شوره‏زاری در پیرامون آن تشکیل می‏شود. پهنای این نوار متناسب با شیب و وسعت جلگه‏های ساحلی در جهات مختلف‏ تغییر می‏کند.عرض این نوار در جلگه‏های مصبی بیشتر می‏باشد(6 ص 2). پایینترین سطح آب دریاچه در اوایل پاییز دیده می‏شود،سپس نزولات جوی‏ (*)-ساختمان این نهشته‏ها(نهشتهای سولی فلوکسیونی)از ساختمان واریزه‏های دامنه‏ای‏ کاملا متمایز است.

نمایش موقع جغرافیایی و زمین‏شناسی دریاچهء ارومیه در اواخر پلیوسن و عهد حاضر منطقه را پوشاند و سطح دریاچه بالا می‏آید و آنگاه در زمستان با وجود سرما،تا موقع بهار رودها آب کمی دارند و سطح آب دریاچه‏ چندان تغییر نمی‏کند و تبخیر در این فصل عملا ناچیز است.از اسفند ماه‏ تمام برفها ذوب می‏شوند و تا آخر بهار سطح آب مجددا بالا می‏آید و آب‏ کناره‏های مردابی و اراضی سیل گیر را فرا می‏گیرد از سوی دیگر در فصل تابستان و پاییز سطح آب پایین می‏رود و در کناره‏های‏ خشک آن،جویبارهایی که فقط آب اندکی دارند،گم می‏شوند.در بعضی نقاط به واسطهء عمل فرسایشی امواج در طی قرون،دریا نمونه‏ای از دریا بارهای ایجاد شده در سواحل شرقی دریاچهء ارومیه(عکس از نگارنده) بارهایی ایجاد شده‏اند اغلب این دریابارها در سواحل بلندتر به علت نرم بودن سنگ،به آسانی بر اثر حملهء امواج تخریب می‏شوند و سپس عقب‏نشینی می‏کنند اما در مواردی که دارای سازند سخت می‏باشند دیوارهء تندی را که حالت پرتگاهی دارد،به وجود می‏آورند(2)

بعضی از محققین نظیر«الیزه»و«رکلو»بر این عقیده‏اند که تغییرات‏ فعلی سطح آب دریاچه مربوط به کمی و زیادی استفاده از آب در زراعت‏ مناطق اطراف می‏باشد.اما این نظریه مبهم است،باید در خاطر داشت مقدار زیادی از آبها قبل از رسیدن به دریاچه تبخیر می‏شوند.لذا باید عامل‏ دیگری را در نظر گرفت و آن عبارتست از تغییرات جوّی و اقلیمی در منطقه ترکهای گلی در رسوبات ریزدانهء سواحل شرقی دریاچهء ارومیه‏ (غرب بندر حیدرآباد) به عنوان مثال،شاهی در بعضی مواقع جزیره است و در برخی اوقات به شبه‏ جزیره تبدیل می‏شود.

نوسانات سطح آب از قدیم الایام تاکنون،پهنه‏ های کویری را در حاشیه دریاچه به وجود آورده است که در فصل خشک به نمکزار تبدیل‏ می‏شوند(14)یا این که بر اثر پسروی آب دریاچه و عمل تبخیر و نیز امواج کوچک،ترکهای گلی را بر جای می‏گذارند(2).

دریاچه ارومیه یکی از دریاچه‏های نادر و غیر عادی در جهان است که‏ آب آن فوق اشباع از نمک بوده و از نظر اندازه،عمق و ترکیبات شیمیایی‏ آب آن،نوع رسوب،اکولوژی و گردش آب اختصاصات ویژه‏ای دارد .دربارهء علت شوری دریاچهء ارومیه باید از وجود سنگهای گچی و نمکی نئوژن در حوضهء آبریز آن نام برد که مخصوصا در بخش‏ شمالی آن،آغشته به نمک بوده و در چند جا،گنبدهای نمکی آنها را قطع‏ می‏کند.درجهء شوری آب دریاچه نیز دستخوش تغییر است.در کف دریاچه‏ چشمه‏هایی وجود دارد که آب آنها درجهء شوری را پایین می‏آورد.رودهای شوری نظیر تلخه‏رود نیز در افزایش شوری آن مؤثرند.شوری آب دریاچه موجبات استخراج نمک آن را فراهم‏ کرده است.

میزان کلرورسدیوم آن از 30/65 تا 90/271 گرم در لیتر متفاوت‏ است.نسبت مول Mg/Ca آن در حدود 28 به 1 است و PH آن‏ در حدود 2/7 تا 6/7 می‏باشد.وزن مخصوص آب دریاچه‏ از 113/1 تا 155/1 متفاوت می‏باشد.رسوبات شیمیایی این‏ دریاچه به ترتیب فراوانی عبارتند از نمک طعام،گچ،آراگونیت و نده کلسیت،رسوبات تخریبی همانند فلدسپات و خاکسترهای آتشفشانی(احتمالا مربوط به سهند).

جزایر دریاچه ارومیه اغلب صخره‏ای می‏باشند که مهمترین آنها شامل‏ تشکیلات خروجی(شاهی)و آهک‏های میوسن بر روی ماسه سنگ‏های‏ کرتاسه(کبودان یا قویون داغی)می‏باشند.

مهمترین رودهای تغذیه کننده این دریاچه نیز عبارتند از:زرینه‏ رود سیمینه ‏رود،تلخه‏ رود،نازلوچای و باراندوزچای.

منابع

1-اهلرز،اکارت-مبانی یک کشور شناسی جغرافیایی(ایران)-ترجمهء محمدتقی‏ رهنمایی-تهران-گیتاشناسی-1365.

2-ایرانپناه،دکتر اسد-اصول چینه‏شناسی-انتشارات دانشگاه تهران-چاپ دوم- تیرماه

3-بدیعی،دکتر ربیع-جغرافیای مفصل ایران-جلد اول-اقبال-تهران- 1362

4-جداری‏عیوضی،دکتر جمشید-جغرافیای آبها-دانشگاه تهران-چاپ دوم- مهر 1366

5-جداری عیوضی،دکتر جمشید،-ژئومورفولوژی درهء کوزه کنان-نشریهء گروه‏ آموزشی جغرافیا-تهران-شمارهء 1-دی 1356

6-جداری عیوضی،دکتر جمشید-کویر کبودان-موسسهء جغرافیا-دانشگاه‏ تهران-شمارهء 18-مهرماه 1361

7-خسرو تهرانی،خسرو-درویش‏زاده،علی-زمین‏شناسی ایران-تهران- تربیت معلم-1363

8-خیام،دکتر مقصود-ملاحظاتی چند در سفره‏های آبرفتی و نهشته‏های کواترنر جلگهء تبریز-مجموعهء مقالات سمینار جغرافیایی-انتشارات آستان قدس رضوی.

9-دهقان،علی-رضائیه،سرزمین زرتشت-ابن‏سینا-تهران-

10-سیاهپوش،دکتر محمد تقی-پیرامون آب و هوای باستانی فلات ایران- ابن‏سینا-تهران-1352

11-گابریل،آلفونس-تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران-ابن‏سینا-تهران-

12-گل گلاب،حسین-مشخصات جغرافیای طبیعی ایران-نوشتهء م.پتروف- تهران-ابن‏سینا-

13-محمودی،دکتر فرج‏اللّه-تحول ناهمواریهای ایران در کواترنر-پژوهش‏های‏ جغرافیایی-موسسهء جغرافیا-دانشگاه تهران-شهریور 1367

14-نقشهء زمین‏شناسی شمال غرب ایران-مقیاس 1000000/1-شرکت ملی نفت‏ ایران-شمارهء 1-1978

15-ودیعی،دکتر کاظم-مقدمه بر جغرافیای طبیعی ایران-تبریز-فروردین 1339

16-ودیعی،دکتر کاظم-مطالعات جغرافیایی-نوشتهء ژاک دومورگان-تبریز-

17-مطالعات شخصی در منطقه.