زیلو، زاییده کویر
زیلو یکی از قدیمیترین دستبافتههای ایرانیان است که بیشتر در مناطق گرم از آن استفاده میکردند و مرکز تولید آن شهرهای کویری یزد و میبد است. قدیمیترین زیلوی موجود که اکنون در موزه زیلو در میبد نگهداری میشود متعلق به سال 808 قمری است که «علی بیدی ابن حاج میبدی» با طرح محرابی آن را بافته است.
همینطور زیلوهای منحصر به فرد و تاریخی دیگری نیز در اماکن متبرک این شهر یافت شده که از میان آنها میتوان به زیلوی موزهای در خانقاه «بیداخوید» متعلق به 927 و 930 هجری قمری و تکه زیلوی مسجد شاه ولی تفت متعلق به سال 963 هجری قمری اشاره کرد.
زیلو یک فرش نخی ساده و در نقش و بافت شباهت زیادی به حصیر دارد که در اماکن زیارتی استفاده میشود. تار و پود زیلو از پنبه است. زیلو از نظر کاربرد به 3 نوع تقسیم شده است که معمولاً تفاوت ظاهری آن در نوع رنگهایی است که انتخاب میکنند. زیلوهایی که به رنگ آبی و قرمز میبافند و به زیلوی جوهری شهرت دارد از نامرغوبترین و ارزانقیمتترین زیلوهاست.
مرغوبترین نوع زیلو «تفتال» نام دارد که به رنگ سبز و نارنجی و نقوش رایج در زیلو پرت توره، زلفگ، بندگ، بافنگ، رکنه دوی(رکن الدینی)، هشت پرکوچک، بند رومی، گره، کلید و هشت پر بزرگ است.
مواد خام زیلو نخ و پنبه است که در سالهای گذشته در محل کشت و توسط دستگاههای نخریسی دستی ریسیده میشد. این نخ در اصطلاح «نخ رسمی» نام داشت و زیلویی که با آن بافته میشد دارای ظرافت کمتری بود اما استحکام بیشتری داشت.
از دهه 40 به بعد، پس از تاسیس کارخانجات متعدد نخریسی در شهرستان یزد، استفاده از نخهای کارخانهای رواج یافت. در گویش محلی تار و پود زیلو را تونه و پوکار میگویند. تونه نیازی به رنگ آمیزی ندارد ولی برای استحکام بیشتر باید تابیده شود. برای بافت زیلو حداقل دو نفر لازم است که یک نفر استاد و دیگری شاگرد یا پنجهزن است. کار استاد نقشانداختن و پودکشیدن است. اغلب زیلوبافان پس از بافت زیلو، آن را به فروشندگان میفروشند، بنابراین به بستهبندی خاصی نیاز ندارند.
امروزه در بخش شرقی کاروانسرای شاه عباسی در شهر میبد موزه زیلو راهاندازی شده است که علاوه بر نمایش زیلوهای قدیمی با طرحهای متفاوت، دار زیلوبافی قدیمی نیز در قسمتی از آن نصب شده و یکی از باقیماندگان هنر زیلوبافی به صورت زنده به بافت آن مشغول است.