با تشکیل پایگاه سازه‌های آبی و گسترش فعالیتهای پژوهشی پیرامون این سازه‌ها ابتدا پرونده مجموعه آسیاب‌های شوشتر که سال‌ها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه گردید. اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر اینکه محوطه آسیابها تنها بخشی از مجموعه به‌هم پیوسته سازه‌های آبی در شوشتر است تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت. این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیت‌آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.
معماری از اجتماعی ترین اشکال بروز هنر ، فرهنگ، توانمندی یک ملت و زمینه شناخت تاریخ گذشته و امکان تبلور آینده آن است. با این باور و بر اساس فرصتی که در سال های اخیر برای شناخت معماری شهری، تولیدی و معماری مبتنی بر آب در شهر شوشتر و پیرامون آن دست داد، سعی در طرح بزرگترین مجموعه آبی و ویژگیهای آن خواهیم کرد تا به پیشنهاد مشخص در این زمینه برای حفظ میراث ارزشمند و توان آفرین آن برسیم. نقش تولیدی آب و اثر توزیع و بهره برداری از آن در شکل گیری سیستم حکومت و نظام کالبدی در کنار فعالیتهای دفاعی و اقلیمی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
ایجاد اولین امکان عبور از کارون عظیم و پهناور، مهار و بهره برداری از آب و انرژی آن به مدد پشتکار، هوش و درایت پدران ما در طی هزاران سال، یکی از بزرگترین و کهن ترین مجموعه های دست ساخت بشر تا پیش از دوران انقلاب صنعتی را پدید آورده است. مجموعه ای که در طول کیلومترها ادامه می یابد و در طی هزاران سال کامل می شود و در جوار خود یکی از هوشمندانه ترین اشکال بروز معماری شهری–آبی را به وجود می آورد.
از شگفتیها و فرازهای این کار آبی، ایجاد مجموعه عظیم چند عملکردی، در طول نزدیک به یک کیلومتر شامل عناصر اصلی زیر می باشد:
الف) بند میزان با هدف اصلی تقسیم آب کارون به دو شاخه دو دانگه(گرگر) و چهار دانگه(شطیط).
ب) نهر داریون(داریوش) با کانالها و دریچه های متعدد و اهداف گوناگون و پیچیده ای چون آبیاری جزیره میان آب به وسعت حدود چهل هزار هکتار با تقسیم بندی ها و دریچه های بسیار دقیق کانالها، آب پخش کن ها، پلها و نهرهای مفروش و… . همچنین تامین آب شرب شوشتر و نیز ایجاد دسترسی ویژه به قلعه شاهی سلاسل.
ج) پل بند شادروان به عنوان دریچه خروجی و تنظیم ارتفاع آب در نهایت غربی این مجموعه آبی به منظور سوار کردن آب شطیط بر روی نهر داریون و ایجاد امکان عبور از کارون در شاهراه اصلی شرقی غربی منطقه در مسیر شاهی تیسفون تا پاسارگاد.
د) ایجاد تعداد زیادی کانالهای فرعی برای آبیاری و به راه انداختن آسیابها و استفاده صنعتی از انرژی آب.
ه) کف سازی سنگی کارون در این فاصله به منظور تثبیت کف رودخانه.
و) ایجاد عمارت کلاه فرنگی برای کنترل میزان ارتفاع آب و نظارت بر عملیات در محدوده این مجموعه.
ز) و در نهایت خود قلعه سلاسل به عنوان مرکز فنی، حکومتی و مدیریت آب منطقه.
گلوگاه دستیابی و کنترل خوزستان و آب آن عمدتاً در این منطقه شکل گرفته و تجلی آن قلعه سلاسل است که به تناوب از دوران ایلامی تا اواخر قاجار، محل استقرار حکومت محلی برفراز صخره شوشتر بوده است. این مجموعه عظیم چنانکه گفته شد در فاصله بند میزان تا پل بند شادروان کامل می شود و به صورت چند منظوره آب کارون را در طول نزدیک به یک کیلومتر، چند متر بالا آورده، از آب و انرژی آبی آن بطور شگفت انگیزی در طول چهل کیلومتر اراضی جنوبی شوشتر تا بند قیر یعنی دشت میاناب (میان او، مینو، بهشت) را به یکی از سرسبزترین مناطق دنیا مبدل کرده بوده است. کانالهای دستکند و دست ساخت متعدد و پلهای آب بر و پل بندها و آسیابها و دیگر تاسیسات آبی صنعتی نه تنها شهر شوشتر را سیرآب و تهویه می کرده، بلکه یکی از سرسبزترین و آبادترین مناطق را برای تولید انبوه و گسترده و کشاورزی (چونان انبار بزرگ غله) خلق کرده است.
کشاورزان در حاصل تولید، شهر نشینان و نیروهای نظامی و دیوانی نیز از بازار تولید تغذیه می کرده اند، به نحوی که منطقه خود بستر تمدنها و شهرهای مهمی چون احتمالاً هیدالو (ایلامی هخامنشی) دستوا(پارتی- قبل و بعد از اسلام عسکر مکرم) و شوشتر کنونی(ساسانی) بوده است.
در ادامه این تاسیسات آبی ، پیرامون شاخه های کارون عناصر متعدد دیگری شکل گرفته اند که از آن میان می توان به مجموعه شگفت انگیز پل بند گرگر، مجموعه آبشارها(حدود پنجاه آسیاب که در خدمت کشاورزی منطقه بوده است)، برج عیار و تاسیسات منظم آن، بند زیبای ماهی بازان (خدا آفرید)، پل بند لشکر، بند خاک و بسیاری از دیگر پلها و آب پخش کن ها و کانالهای و تاسیسات در دو سوی جزیره میان آب (و نیز شماری از عناصر هنوز ناشناخته) اشاره کرد. رد این مجموعه را بوسیله کانال دستکند مسرقان از بند قیر تا شرق اهواز و نیز تاسیسات آبی–صنعتی کهن اهواز می توان پی گرفت. کار انسانی شگفت انگیزی که به قول مهندس حامی اجازه نمی داده است حتی یک قطره از آب کارون هدر رود و به دریا بریزد.
این مجموعه عظیم در واقع تنها با پشتیبانی مالی، نظامی، اداری و فنی وبویژه مدیریت بسیار هوشمندانه و قوی حکومتهای متمرکز و مقتدر در کشور و نمایندگان آنان به صورت شاهکان و میرآبها و مهندسان میسر می شده است به نحوی که حکومت در منطقه خوزستان همواره با مدیریت مهندسی آب در هم آمیخته بوده است و بر این اساس می توانسته پا بر جا بماند و انبار غله منطقه و تولیدات گسترده صنعتی آن باشد.
مدیریت آب خوزستان به قدری تخصصی و مهم بوده است که حتی با تغییر حکومتها تغییر نمی کرده و تا حمله مغول هم کمابیش سرپا بوده است. این مجموعه عظیم تر از آن بوده است که با توان افراد و حتی حاکمان محلی قابل کنترل و اداره باشد.
در نتیجه مرکز مدیریت و مهندسی آب خوزستان در طول تاریخ بطور عمده در قلعه سلاسل شکل می گرفته است و حاکم خوزستان که خود میراب خوزستان و مسئول تشکیلات فنی آن بوده، عنصر مهمی در مجموعه حکومت کشور به حساب می آمده است. وزارت «کست افزوده» ساسانی با وظیفه مدیریت پیمودن و آب، شاید از همین قلعه سلاسل هدایت می شده است.
هر زمان قدرت و تمرکز حکومتهای مرکزی افول کرده، در معرض تهاجمها و نابسامانی قرار گرفته است، این مجموعه در هم پاشیده و از کارآیی و رونق افتاده است. با ضعف قدرتهای متمرکز ناشی از جنگ و تهاجم و ضعف مالی و نظامی و قطع ارتباط متقابل حکومت منطقه و حکومت مرکزی این ماشین عظیم که به مراقبت پر هزینه و سنگین دائمی مالی نظامی و فنی نیازمند بوده است از کار می افتاده و قحطی و ویرانی در منطقه رخ می نموده است. (نمونه های تاریخی بقا و زوال از این دست را در این منطقه و در بین النهرین بسیار می توان یافت)
به همین سبب آب همواره عنصر مورد ستایش، مطهر، مقدس و مهمی در اعتقادات و سنن مردم این مرز و بوم بوده است. با توجه به بحث فوق روشن است که مطالعه سیستم آبی خوزستان، ریشه ها، زمینه های تاریخی و عناصر آن نه تنها خود فی نفسه بسیار مهم و پر جذبه است، بلکه زمینه منحصر بفردی برای شناخت علت پدیدار شدن حکومتهای مقتدر و متمرکز آسیایی و شکل خاص آن در ایران بشمار می آید.
در این راستا با همکاریهای ویژه فرهنگی، دانشگاهی و بخصوص سازمان میراث فرهنگی، با زمینه های معماری، معماری شهری، شهرسازی، باستانشناسی، تاریخ، هنر، مردم شناسی و جامعه شناسی در منطقه به آموزش و انتقال تجربه بی نظیر نیاکان در طول هزاره ها در مهار بزرگترین رودخانه کشور، در جهت ایجاد تمدنی بزرگ همت گمارده ایم.
این جاری بی زوال که در جهت تکامل زندگی، تولید نعم مادی و جهت احیای شهر و منطقه در گذشته کار کرده است، امروزه با هدف استخراج علوم در ایران باستان در فن ابیاری و تبدیل به یک مجموعه فرهنگی، تفریحی و تولیدی از طریق احیای بخشهایی از سیستم آبی گذشته، و نیز محلی برای جلب سیاحان، به صورت یک پارک موزه گسترده، بررسی می شود؛ تا به حفظ میراث و انتقال شگردها و تجربه های تولید کهن و شناخت علمی اسرار زندگی پیشینیان کمک کند. بی تردید این مجموعه بر اساس همه نظرات کارشناسی سودی سرشار برای مملکت ببارخواهد آورد.
منابع
-کسروی، احمد، تاریخ پانصد ساله خوزستان، چاپ بهمن، تهران، 1373
-جمعی از نویسندگان، فن آبیاری در ایران باستان
-کریمیان، نادر، مجموعه مقالات، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، آذرماه 1383
-مجموعه مقالات کنگره ارگ بم، کرمان، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.
جهت دریافت اطلاعات بیشتر به وبگاه بناهای آبی تاریخی شوشتر به نشانی: http://www.shushtarmiras.ir مراجعه فرمایید
نظرات بسته شده است.