چند مجسه گلی پیداشده در منطقه باستانی هفت تپه و معبد بزرگ "چغازنبیل" واقع در استان خوزستان، نوازنده ای را نشان می دهند که ساز او شباهت زیادی به سه تار امروزی دارد. این نقش های برجسته مربوط به 1500 سال پیش از میلاد مسیح، حکایت از رواج سازی به نام تنبور در آن روزگار می کنند. نام سه تار در اشعار شاعران کهن خیلی زیاد به کار رفته است و حتی به "سه تای" باربد موسیقیدان نامدار حکومت ساسانی در پیش از اسلام اشاره می کنند. حکیم ابونصر فارابی نیز در حدود 940 میلادی با نگارش کتاب معروف اش به نام موسیقی الکبیر از سازی به نام تنبور نام می برد. وی با ذکر جزئیات این ساز و حتی نقاشی کردن شکل آن ها در کتابش، انواع تنبورهای رایج زمان خود را طبقه بندی کرده است. شکل ظاهری تنبورهای زمان فارابی با سه تار امروزی شباهت بسیار زیادی دارد و نشان می دهد سه تار از این سازها الگو برداری شده است.
تنبور که به نوعی جد سه تار محسوب می شود، از قدیم با استفاده از تمام انگشتان دست، نواخته می شد و همچنان به همان شیوه صدا می دهد. اما سه تار تنها ساز ایرانی است که با ناخن انگشت اشاره نواخته می شود و نوازندگی آن به شکل و شیوه امروزی پیشینه زیادی ندارد. در نقاشی های کاخ چهلستون اصفهان متعلق به دوره حکومت صفویه، سازی شبیه به سه تار دیده می شود. ولی در مقایسه با سه تار امروزی، سیم های بیشتری دارد. شش عدد گوشی درنقاشی دوره صفوی نشان می دهد که این ساز شش سیمه بوده است.
سه تار، سازی از خانواده سازهای زهی مضرابی است. در قدیم چون سه عدد تار یا سیم یا زه داشت، به آن سه تار گفته اند. اما درعصر حاضر همه سه تارهای شناخته شده، دارای چهارسیم اند. می گویند سیم چهارم را درویشی به نام مشتاق علیشاه از اهالی کرمان در دوره زندیه بر آن افزود و چون قابلیت های نوازندگی ساز افزایش یافت، به سرعت در بین نوازندگان این ساز پذیرفته شد. گستره صدا دهی این ساز دو و نیم هنگام (octave) و حجم صدای آن بسیار کم است و کیفیت صدایش به گونه ای است که بیشتر نوازندگان در خلوت خویش بدان می پردازند. سه تارغالباً به عنوان ساز تکنواز نواخته می شود، ولی امروزه با وجود دستگاه های تقویت کننده امکان به کار گیری این ساز در گروه های مختلف وجود دارد.
این ساز از یک کاسه کوچک و دسته ای بلند تشکیل می شود. سیم ها از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه درگیرند و از طرف دیگر به انتهای دسته که سرپنجه نام دارد، متصل می شوند. در سر پنجه ساز، چهار عدد گوشی وجود دارد که به وسیله آن ها می توان سیم ها را کوک کرد. در الگوهای قدیمی سه تار، گوشی ها به صورت دو به دو عمود بر هم نصب می شوند ولی در الگوی جدید که به طرح استاد قنبری معروف است، همه گوشی ها در طرفین سرپنجه قرار می گیرند.
جنس کاسه معمولاً از چوب درخت توت یا شاه توت است. در مواردی هم از چوب گردو استفاده می کنند. ولی جنس دسته ساز همواره از چوب گردو است که بر روی آن، 25 عدد پرده از جنس روده تابیده و اخیراً نخ های مصنوعی نظیر نایلون بسته می شود تا به وسیله آن ها نوازنده بتواند روی سیم ها انگشت گذاری کند و نغمه ها به صدا درآیند. در شیوه نوین نوازندگی گاه تعداد پرده ها ممکن است تا 28 عدد افزایش یابد.
انتقال صدا از سیم های ساز به کاسه سه تار به واسطه چوب کوچکی به نام خرک صورت می گیرد. خرک از جنس چوب شمشاد است و لرزش های مربوط به سیم را از طریق صفحه نازک به داخل کاسه هدایت می کند. در نتیجه صداها پس از چند بار انعکاس و تشدید، بار دیگر از مسیر سوراخ های روی صفحه بیرون می آیند.
طول کاسه سه تار 22 تا 30 ، عرض آن 12 تا 18 و عمق کاسه بین 12 تا 16 سانتی متر است. دسته سه تار به ضخامت 3 تا 3/5 سانتی متر وطول آن 40 تا 48 سانتی متر می باشد و کل طول ساز یعنی دسته و کاسه، 76 تا 80 سانتی متر طول دارد. سیم های سه تار به ترتیب سیم سفید، سیم زرد، سیم واخوان و سیم بم نام دارند. سه تار کوک های بسیار متنوعی دارد که برخی از این کوک ها ویژه همین ساز هستند و معمولاً در تک نوازی مورد استفاده قرار می گیرند. کاسه سه تار در قدیم به صورت یک تکه از تنه درخت درست می شد. در این روش، تنه درخت از بیرون تراشیده و از درون خالی می شود که البته سازنده ساز در تهیه کاسه با تحمل زحمت و سختی بیشتری مواجه است. گذشته از صرف وقت و نیرو برای کندن و تراشیدن چوب، رعایت هماهنگی قطر کاسه در تمام قسمت ها مهم ترین مسئله ای است که سازنده باید در نظر داشته باشد.
در عصر حاضر با پیشرفت های فنی، گونه متفاوتی به نام روش ترکه ای بوجود آمده است. در روش جدید، تخته های چوب از درخت به ضخامت حدود 3 میلی متر مدتی در آب خیسانده می شوند و پس از حدود 24 ساعت آن ها را در قالب های مخصوص قرار می دهند و با حرارت زیاد در زمانی بسیار کوتاه می خشکانند. پس از خشک شدن قطعات قالب گیری شده، بر اساس الگویی از پیش تعیین شده، آنها را به هم می چسبانند و کاسه ساز شکل می گیرد.
پس از آن که کاسه آماده شد، دسته ساز را به آن وصل می کنند.
سه تار معمولاً در دو اندازه کاسه بزرگ و کاسه کوچک ساخته می شود. سه تارهای کاسه بزرگ به الگوی استاد مهدی کمالیان هم شهرت دارند. سه تارهای کاسه کوچک نیز گاه به الگوی استاد هاشمی شناخته می شوند. تفاوت این دو نوع کاسه معمولاً در جنس صدای ساز است. آنها که صدای بم دوست دارند، معمولاً سه تار کاسه بزرگ انتخاب می کنند و در مقابل علاقه مندان صداهای تیز و شفاف به سراغ سه تار های کاسه کوچک می روند. در روش ساخت ترکه ای، برخی سازندگان به زیبایی کاسه نیز توجه خاصی دارند و در نتیجه نمونه های بسیار جذابی تولید می کنند.
سازندگان معروف سه تار در یکصد سال اخیر عبارتند از: علی محمد خان صفایی (1318-1276) ، حاج طاهر، ابوالقاسم اعتمادی معروف به مفتح السلطان، نریمان آبنوسی، مختاری، عشقی، استاد فرج الله، ابواحسن صبا، حاج محمد کریم خان، سید جلال، جواد چاییچی، ناصر شیرازی، مهدی کمالیان، زاد خیل، مفاخری و رامین جزایری.