سفر به دیار کهن، سرزمین رازها، زادگاه خورشید، منارجنبانی دیگر… (خرانق)

قدم بر یکی دیگر از جاذبه های کویر

کویر بیشتر شبیه به یک رؤیاست، مناطقی بکر با مردمانی خون گرم، مثل خود کویر، صمیمیت، مهربانی، اخلاق نیکو و دست و دل بازی با کویر و کویرنشینان عجین شده است.

شبهای سراسر سکوت و آرامش، آسمانی پر از ستاره های روشن و درخشان که چشم هر بیننده ای را به خود خیره می سازد، خانه های خشت و گلی که روح زندگی در آن جاریست، طلوع و غروب زیبای کویر آنگونه که آسمان را دیگرگون می یابی، از آن سو مسافر کویر نیز باید دلداده باشد، تا معنای عجین شدن با کویر را درک کند. سکوت شبهای پرستاره، قنات، قنوت، قناعت، صبوری، خانه های خشت و گلی، بامها و دیوارهای کاه گلی و…

در روزهای بهاری باران دست نوازش بر گونه این شهر باستانی کشید و بوی اساطیر جانمان را زنده کرد و شب بارانی از ستاره باریدن گرفت و ما را به جشنواره ستارگان زیبای خدا میهمان کرد.

در تابش جانسوز آفتاب در دل کویر، جایی که کمتر کسی پا می نهد،‌شهری است چون بهشت و قنات آرامی که با آب نیمه شورش مردم را دلگرم و چهره های را نمکین نگاه می داشت … اینجا آسمان بر زمین بوسه می زند.

سفر به خرانق

مدتی پیش در یکی از مسابقات رادیویی، مجری برنامه از شرکت کننده ای پرسید: منارجنبان تک مناره، در کدام استان و بخش کشور قرار دارد؟ آنگاه به گزینه هایی اشاره کرد که نهایتا آن شرکت کننده گزینه اصفهان را انتخاب کرد، که پاسخ صحیح نبود و مجری گفت منارجنبان اصفهان دو منار دارد! و پاسخ درست «خرانق» واقع در استان یزد بود.

علاوه بر این به یاد دارم سالها پیش در خبرها خوانده بودم استعمال سیگار در روستای تاریخی خرانق اردکان توسط اهالی و مسئولین محلی ممنوع شد که نمی دانم تا چه حد این اقدام در این روستا اجرایی شد؟

اینگونه بود که نام این روستا در ذهنمان نقش بست، تا اینکه فرصت رفیق شد و با تعدادی از دوستان در ایام نوروز سفری به این آب و خاک پر راز و رمز داشتیم.

اصلا تصور نمی کردیم تابلو کوچک ورودی «خرانق»، ما را با دنیای افسانه ای روبرو سازد، با خود می گفتیم احتمالا با چند آب انبار، یکی دو بادگیر و خانه های گلی کوچک و یک مسجد قدیمی مواجه خواهیم شد. اما واقعیت جز این بود. روستا دالانی داشت که ما را به هر زمانی از تاریخ که اراده می کردیم همراهی می کرد، یک مجموعه کامل از یک تمدن بی نظیر بشری در اعماق کویر مرکزی ایران، فوق العاده بود، به راحتی می توانستی ادوار مختلف تاریخی، حکایتهای قدیمی را در آثار باستانی آن متصور شوی، وجود تومان طبیعت بکر و زیبا، همراه با چشم اندازهای زیبای کویر و مزارع، به نوعی یک قطعه از بهشت را در دل بیابان به رخ می کشید.

نگریستن به آسمان کویر از پشت بام کاروانسرای زیبای خرانق، با نیم نگاهی به قلعه و تصور این که روزگاری کاروانها با سر و صدا از آن عبور می کرده اند، ‌یک شب تاریخی- بهاری را برایمان رقم می زد و حس عجیبی به آدم دست می داد، ‌آنان که عاشق تاریخ هستند خرانق بهشتشان خواهد بود.

به جرات می توان گفت پس از حادث زلزله هولناک بم و تخریب ارگ تاریخی آن، ارگ قورتان واقع در حاشیه شهر ورزنه استان اصفهان و قلعه خرانق، یادآور و زنده کننده گوشه هایی از عظمت ارگ زیبای بم است.

… مست و مغرور از این افتخارات، وارد مکانی می شوی که در ادوار دور، تمام امکانات یک زندگی متمدن و کامل را در خود یکجا داشته است و در دالان هر دوره تاریخی اش، اثری از خود بر جای گذاشته است، خرانق نمونه زیبایی از شیوه های معماری ایران در ادوار مختلف می باشد.

احداث مهمانسرای سنتی خرانق توسط یک هلندی!

پس از ورود به خرانق تابلو «به طرف مهمانسرای جاده ابریشم» جلب توجه می کرد، تورهایی از نقاط مختلف ایران جهت بازدید از این روستا در مهمانسرا به سر می بردند، سراغ مدیر مهمانسرای سنتی را گرفتیم، جوان خوشرو و مهربانی را به ما معرفی کردند، سباستین 36 ساله مجرد و اهل کشور هلند، با زبان فارسی بامزه و مختصری که آشنا بود ما را به اعماق زیبایی های این بهشت گمشده کشورمان! رهنمون شد. جوانی علاقمند که مدت 3 سال است در ایران زندگی می کند. او گفت تنها در زمستان و تعطیلات ژانویه مدتی به کشور خودم می روم، او فارغ التحصیل کارشناسی اقتصاد از کشور هلند است، او گفت: من به خاطر منفعت و سود به ایران نیامده ام، ایران را دوست دارم، فرهنگ، طبیعت و مردمش را، آداب و رسومش را، من عاشق فرهنگ ایران هستم و کشور شما را از میان 35 کشور دنیا انتخاب کرده ام و واقعا در آن احساس امنیت می کند و اضافه کرد: بسیاری از جهانگردان پس از حضور در ایران این احساس را پیدا می کنند.

سباستین با همکاری و مشارکت شرکت جاده ابریشم، یکسال پیش کار بازسازی و تاسیس این مهمانسرا را در خرانق بر عهده گرفته است و شخصا در ساخت اتاقهای کاه گلی این مهمانسرا مشارکت ورزیده است.

او کشور ایتالیا را در عرصه صنعت توریسم موفق می داند و معتقد است گردشگری در این کشور واقعا باعث رونق اقتصادی خوبی شده است، در ایران نیز این پتانسیل وجود دارد.

سباستین می گفت: برخی میهمانان وقتی به این منطق سفر می کنند انتظار دارند همه امکانات رفاهی! مهیا باشد، گویا به هتلی چند ستاره آمده اند! در صورتی که شما قصد دارید یک زندگی زیبای روستایی کوتاه مدت را تجربه کنید و از آرامش آن لذت ببرید و با تبعاتش نیرو بگیرید ، بر همین اساس ما تلویزیون در اتاقها نگذاشته ایم، وی گفت در طرح جدیدمان علاوه بر توسعه مهمانسرا، ایجاد چایخانه، فروشگاه صنایع دستی، موزه در کنار قلعه، در دستور کار است که مقدمات آن انجام شده است، کاسه چینی نقاشی شده زیبایی هم آماده شده بود که علاقمندان با خرید آن مستقیما به توسعه و تجیهز این مکان کمک می کردند.

از او سوال کردیم به نظر شما چه جاذبه هایی ایجاد کنیم تا جهانگردان بیشتری وارد ایران شوند؟ گفت شما بهترین جاذبه ها را دارید، تنها باید سعی کنید آنها را خوب حفظ و معرفی کنید.

وقتی به سباستین گفتم چه تیتری برای این گزارش پیشنهاد می کند؟ با لبخندی گفت: «کاوش و زندگی سنتی زیبای روستایی» البته این جمله را مترجم اینگونه ترجمه کرد.

او از تلاش های مسئولین سازمان میراث فرهنگی یزد، بخشدار و مسئولین محلی و به خصوص مردم خونگرم و میهمان نواز خرانق به نیکی یاد کرد و از آنها به خاطر همکاریهاشان تشکر کرد.

با مردم هم که گفتگو می کردیم همه او را می شناختند و دوستش می داشتند، به نوعی او باعث رونق و ایجاد اشتغال در روستای آنها جذب گردشگر شده است.

او در پایان گفت خود را برای همراهی با کوچ عشایر بختیاری آماده می کند، مسیرها را قبلا در نقشه مرور کرده بود و هفته آینده قرار بود عازم منطقه شود.

قابل ذکر است نام مهمانسرای این روستا، در جزوه های راهنمای اقامتگاه های ارزان قیمت گردشگران هم ثبت شده است.

به فکر فرو رفتیم که چگونه یک خارجی عاشقانه از فرهنگ، تمدن و زیباییهای کشور ما سخن می گوید و به آن عشق می ورزد و خرسند شدیم از تعامل سازنده سرمایه گذاران داخلی با خارجیان.

این مهمانسرا دارای 8 اتاق است با ارائه وعده های غذیی با قیمت هزینه اتاق 15000 تومان با صبحانه و برای هر وعده (ناهار و شام) 5000 تومان اضافه می شود، تعدای از اتاقها دارای سرویس کامل و تعدادی سرویس مشترک هستند.

علاوه بر این مهمانسرا، کاروانسرای تاریخی خرانق هم بازسازی شده و به صورت یک اقامتگاه برای کویرنوردان و گردشگران داخلی و خارجی با امکانات رفاهی مناسب در نظر گرفته شده است. (شبی 3 تا 4 هزارتومان).

خرانق کجاست؟

یزد، اردکان، خرانق و چک چک این مکان ها را سرزمین یزدان و یزدیش نامیده اند، از آن پس با نیایشگاه ها و آتشکده های متعددی که در این دیار برپا شد و این منطقه جایگاه مذهبی ویژه ای یافت و محل عبادت ایزدان و خدای آیین های کهن ایران شد. این منطقه منطقه یکی از سرزمین های باستانی اقوام ایرانی بوده است که میراثی درخشان از فرهنگ و تمدن در ادوار مختلف تاریخی دارد.

خرانقرا در تاریخ «خورانق» یعنی زادگاه خورشید می گفته اند، روستای کویری خرانق (خورانق) مرکز بخشی است به همین نام و از بخش های شهرستان اردکان استان یزد بوده که در فاصله 60 کیلومتری شرق اردکان و 85 کیلومتری شمال شرقی شهر یزد (در شرق جاده یزد-طبس) واقع است و دارای بخشداری مستقل می باشد.

خرانق با 22000 کیلومتر مربع وسعت و 2000 نفر جمعیت از لحاظ وسعت بزرگترین بخش کشور است و وسعت آن به تنهایی از کل استان آذربایجان شرقی وسیع تر است. این روستا در دامنه کوه های خورانق با قلعه معروف خونزا (به ارتفاع 3185 متر) قرار گرفته است.

خرانق در ناحیه کوهستانی واقع شده است و اقلیم کویری، بیابانی و هوای گرم و خشک دارد، دمای آن در سردترین شبها به 12 درجه زیر صفر و در گرم ترین روزهای سال به 42 درجه بالای صفر می رسد، در تابستان هوای خرانق از مناطق دیگر استان به نسبت، خنک تر است.

این روستا از لحاظ کمیت سفره آب زیرزمینی بسیار فقیر است  و اراضی محدوده آن به شدت در معرض فرسایش، تخریب و نفوذ شوری است و لایه های گچ و نمک درصد بزرگی از سطح منطقه را پوشانده است،

مسیلی بزرگ و عمیق به شکل رودخانه ای فصلی به نام دوکالی از حوالی روستا (دامنه ارتفاعات) به سمت کویر در انجیر تا فاصله 22 کیلومتر جاری میشود.

این روستا امروزه دارای دو بخش جدید و قدیم است که جمعیت روستا، در بخش جدید ساکن است و به علت افزایش مهاجرت به شهر، کاهش جمعیت داشته و هم اینک تنها 145 خانوار و 530 نفر جمعیت در این روستا ساکن هستند.

شغل اصلی ساکنان عموما کشاورزی یا باغداری است و در کنار آن گاهی به دامداری در سطح کوچک روستا می پردازند و زنان به قالیبافی هم مشغولند، محصولات عمده این روستا: گندم، هویج، پنبه و خربزه است.

روستاییان در فصولی از سال ناچار در امور ساختمانی یا سایر مشاغل در شهرهای دیگر به فعالیت می پردازند به خصوص در کارخانه ها و کارگاه هایی که در این ناحیه تاسیس گردیده است.

این روستا دارای حمام، نانوایی، آب لوله کشی، برق است و امکان استفاده از تلفن همراه در آن میسر است. دو مدرسه ابتدایی و دو مدرسه راهنمایی و یک کتابخانه عمومی دارد که روستاهای همجوار هم از آن استفاده می کنند.

خرانق از لحاظ اقتصادی دارای اهمیت ویژه می باشد، وجود معاون سنگ آهن چادرملو، اورانیم، ساغند، باریت، روی  و گرانیت و همچنین منطقه حفاظت شده دره انجیر با دارا بودن حیواناتی چون: کل، بز، میش، قوچ، گربه وحشی، سیاه گوش، یوزپلنگ و هوبره این منطقه را خاص و مورد توجه ساخته است.

آثار و بناهای روستای خرانق

کهن ترین منبع تاریخی که به ذکر آبادی های ناحیه یزد و از جمله خرانق پرداخته، گزارشی است که یکی از هیربدان زرتشتی در سال 24 هجری شمسی مقارن با دوازدهمین سال سلطنت یزدگرد ساسانی گرد آورده است.

یزد در حد شرقی ایالت پارس و کوه استخر قرار داشته و در معرض تاخت و تاز اقوام چادر نشین بوده است. به همین علت مناطق مختلف آن از جمله خرانق به عنوان گلوگاه مسیر تجاری مورد توجه بوده و از دوران هخامنشی به منظور ایمنی کاروانها و مال التجاره ها، در این نواحی: قلعه ها، راهدارخانه ها و چاپارخانه های متعدد ایجاد شده است.

از نمونه های کامل این تاسیسات، که در دوران ساسانیان و سپس در دوران اسلامی تکمیل شده اند و توسعه یافته اند یکی هم قلعه و برج و باروی خرانق است. این قلعه روستایی عمدتا مقر نگهبانان در مرز شرق پارس بوده و در قرن چهارم هجری دومین منزلگاه کاروانیان مسیر یزد به خراسان محسوب می شده است.

آنچه بیش از همه روستای خرانق را ارزشمند ساخته علاوه بر چشم اندازهای طبیعی، آثار تاریخی روستا است که شامل:

قلعه، منارجنبان، کاروانسرا، مشهدک، باباخادم، پل آبراه، شترگلو، قریه شمس آباد، مسجد بیت المقدس، حمام، آسیاب، مسجدجامع و حسینیه می باشد، البته در اطراف روستا هم آثاری چون پیر غیچ، غار بجنه و پیر سبز چک چک (زیارتگاه زرتشتیان) وجود دارند که از جاذبه های مهم منطقه به شمار می آیند.

قلعه قدیمی روستا

قلعه ای قدیمی در پایین روستا قرار دارد که در واقع محل روستای قدیم خرانق است. این قلعه دارای یک منارجنبان است، بقیه روستای قدیم واقعا دیدنی و بی نظیر است. هنوز در میان قلعه، خانه های قدیمی با همان حال و هوا گذشته، تا حد زیادی سالم مانده اند، آنچه موجب شهرت روستای خرانق شده است، همین قلعه تاریخی است که هسته اولیه این روستا بوده است.

این قلعه با مساحتی حدود 1/1 هکتار یکی از کاملترین و زیباترین قلعه های مسکونی روستایی کشور است، قدمت قلعه و برج و باروی آن (در کتاب جامع مفیدی) به زمان ساسانیان باز می گردد.

قلعه خرانق در طول حیات خود از تغییرات درون کالبدی و فروپاشی کامل، تقریبا مصون مانده و اگر چه به تدریج از ساکنان خود تهی شده اما هرگز اصالت و معنای کالبدی اش را از دست نداده است، حتی شکل فعلی این قلعه هم گویای نوع زندگی و مناسباتی است که در آن معمول بوده است.

بناهای این قلعه عموما خشت و گلی است و اندک مصالح دیگری چون سنگ، گچ و آجر هم در معماری آنها به کار رفته است، سقف ها از مواد عایقی چون تیرهای چوبی، حصیرهای الیافی و پوشال ساخته شده است، برای تسطیح و اندود کف اتاقها از مخلوط خاک و آهک برای روکاری سطوح بیرونی ساختمانها از ملات کاهگل و برای تزیین دیوار اتاقها، تالارها و ایوانها، از گچ استفاده شده است.

بافت ساختمانی متراکم معابر باریک و سرپوشیده مصالح بازدارند تبادل گرا و به طور کلی سازگاری و تناسب بناها با شرایط محیطی از ویژگی های مهم این قلعه است که عوامل آسیب زا و آزاردهنده خاص اقلیم، منطقه را تا حدود زیادی قابل تحمل کرده است.

قلعه خرانق با حصار،  برج و دروازه و حتی خندق از آن مجموعه های زیستگاهی است که نشانه های مقاومت برای حفظ موجودیت و اصالت را با خود به این زمان آورده است.

دور تا دور قلعه خندق های عمیقی وجود داشته است که آن را از یورش های دشمنان محفوظ می کرده است، احداث خندق دور شهر به منظور دفاع در مقابل حملات دشمنان از ابتکارات ایرانیان بوده است که توسط سلمان فارسی به تازیان آموخته شد.

شش برج نگهبانی متصل به بدنه قلعه اند، یک برج در شمال و دومی در جنوب غربی قلعه و چهار برج دیگر هم در جبهه غربی واقع شده است، این قلعه از قدیم دو دروازه به نام های دروازه بالا و دروازه پائین داشته و دروازه هایی بعدها به آن اضافه شده است. یکی از عجایب قلعه کوچه های پیچ در پیچ و هولناک آن است که برای غافلگیر کردن دزدان و راهزنان مورد استفاده قرار می گرفته که یکی از این کوچه ها به کوچه گرگ معروف است.

قلعه در حصار بسیار بلندی از دیوار خانه هاست و عمدتا از اتصال دیوارهای بلند پشتی خانه هایش شکل گرفته است، تعداد خانه های درون این بافت به هشتاد می رسد جالب است که بیشتر این خانه ها دو یا سه طبقه اند و متناسب با توانایی اقتصادی و موقعیت اجتماعی قلعه نشینان طراحی و ساخته شده اند. اکثر خانه های داخل قلعه جز چند واحد، بر خلاف خانه های معمولی اقلیم گرم و خشک، حیاط ندارند و عموما سقف های خانه ها گنبدی و گهواره ای بوده است، از طبقه زیرین آنها معمولا برای نگهداری احشام و طیور استفاده می شده است. این بخش زیرین که گاهی همسطح معبر بیرونی است مستقیما در یا پنجره ای به بیرون قلعه ندارد تا از نفوذ راهزنان مصون باشد و ارتباط آن از طریق معابر درون قلعه است، از این فضا برای انبار کردن علوفه و غلات هم استفاده می کرده اند.

بافت ساختمانی متراکم، معبر باریک و سرپوشیده، مصالح بازدارنده تبادل گرما و به طور کلی سازگاری با شرایط محیطی از ویژگی های مهم قلعه خرانق محسوب می شوند که عوامل آزار دهند خاص اقلیم منطقه را تا حد زیادی تعدیل کرده اند. این قلعه با حصار، برج و دروازه از جمله مجموعه های زیستگاهی است که نشانه های مقاومت برای حفاظت موجودیت و اصالت را در خود دارد.

هر چه از این قلعه بنویسیم تمام ناشدنی است، قلعه تاریخی خرانق در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد جامع و منارجنبان روستای خرانق

این مسجد، شامل: شبستان، غرفه هایی گرداگرد و منارجنبان است که در دل قلعه قرار دارد، مسجد جامع، با صحن چند ضلعی، از سمت جنوب شرقی به حسینیه خرانق می رسد.

مناره بلند مسجد جامع این روستا در ضلع شمالی صحن است و از مرتفع ترین بناهای منطقه محسوب می شود که در قدیم به عنوان فانوس دریایی برای گمشدگان در بیابان، برج دیده بانی، نقش اطلاع رسانی به ساکنان، اعلام اوقات و… مورد استفاده قرار می گرفته است.

معماری منارجنبان سبک ویژه ای است که احتمالا ریشه در معابد دوران ساسانی دارد. و در طی سالها تغییرات کرده است، تنها مدخل فعلی مناره، اتاقک غریب خانه است که ظاهرا خلوتگاهی بوده برای کسانی که می خواسته اند به نیایش بپردازند. مناره منارجنبان یک راه پله حلزونی که با عرض 70 سانتیمتر شروع و در انتهای منار به 40 سانتیمتر می رسد. در قسمت های بالای مناره برای نگهداری اجزا و دیواره ها از کلاف های چوبی استفاده شده است. آن چه باعث شگفتی همگان می شود جنبیدن آن است که به وضوح مشاهده می شود. همچنین در این مسجد یک سنگ قبر از قرن پنجم هجری قمری وجود دارد.

قابل ذکر است این آثار از پیشینیان است و باید برای آیندگان باقی بماند، برخی از بازدیدکنندگان اصرار دارند که با تکان های پی در پی، آن را به حرکت در آورند که به نظر می رسد برای این اثر تاریخی خطرات جدی به همراه خواهد داشت، پیشنهاد می شود برای آشنایی و پاسخ به حس کنجکاوی میهمانان، یک لوح فشرده تهیه شود و تکان های آن به نمایش گذاشته شود، آنگونه که مشخص است در صورت بی توجهی این منار منحصر به فرد در آستانه تخریب قرار می گیرد. شایان ذکر است مسجد جامع و حسینه خرانق به ثبت میراث فرهنگی رسیده است.

کاروانسرای خرانق

کاروانسرا، ساختمانی است که کاروان را در خود جای می دهد و بزرگترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولا مربع یا مستطیل شکل است، واژه رباط به ساختمان های کنار راه و به ویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق می شود و از روزگاری بسیار کهن به زبان تازی راه یافته است. رابط علاوه بر حوض و آب انبار، دارای اتاق های متعددی است که گرداگرد حیاطی را فرا گرفته و مسافران می توانند یک یا چند شب در آن بیاسایند، در کتاب جامع مفیدی تالیف مستوفی بافقی آمده است که رابط خرانق را حدود چهار هزار سال پیش شخصی به نام خور افروز ساخته است.

یکی از قدیمی ترین متون جغرافیایی یعنی کتاب المسالک و الممالک در وصف راه ها و منزلگاه ها از خرانق به نام خزانه یاد کرده و قلعه و رباط و برج و باروی عظیم آن را ثبت کرده است، در هر حال خرانق چون در مسیر حرکت کاروانیان بوده است اهمیت بیشتری داشته است.

کاروانسرای خرانق از نوع کاروانسراهای دشتی است که عموما یک طبقه اند، سبک بنای فعلی را شاه عباسی نوشته اند، این رباط چهار تیمچه دارد که سه تای آنها مسقف اند و یکی شان بدون سقف است، سقف اغلب صفه ها نوک تیز و شیب دار است. بامها مسطح و کم شیب اند و سقف های فضاها و اتاقهای بزرگ کاملا قوسی اند. سقف تیمچه ها با آجر پوشیده شده و اگر کسی در وسط تیمچه ای پایش را بر زمین بکوبد، صدای آن در سقف گنبدی شکل تیمچه تا چند لحظه به نحو جالبی تکرار می شود.

این کاروانسرا به شکل حیاط مرکزی است که اتاقها و صفه هایی با تاق های هلالی دور آن را گرفته اند، نمای خارجی با آجر کاری، کاشی کاری، گچ بری و سنگبری تزیین شده است و در قسمت دروازه ورودی، تاق نماها و ایوان ها هم آجرکاری شده اند، جهانگردانی در سفرنامه های خود از کاروانسرای خرانق نام برده اند این کاروانسرا اسفندماه 1377 به ثبت میراث فرهنگی، رسیده است، این کاروانسرای تاریخی بازسازی شده و به صورت یک اقامتگاه برای کویرنوردان و گردشگران داخلی و خارجی با امکانات رفاهی مناسب در نظر گرفته شده است.

مشهدک و باباخادم:

مشهدک بقه گلین کوچکی است به صورت اتاقی تک گنبدی که چسبیده به دیواره کاروانسرا است؛ در برخی

روایات آورده شده که حضرت ثامن الائمه (ع) در راه سفر از مدینه به مرو در سال 200 هجری در این مکان منزل کرده اند به همین مناسبت است که محل نزول ایشان به نام مشهدک معروف شده است و از قداست خاصی برخوردار است.

آرامگاه بابا خادم از بناهای تاریخی روستای خرانق است که بیرون قلعه واقع شده است و دارای یک بقعه گنبدی است، باب خادم نیز بنا به نقلی محل دفن خادم امام رضا (ع) می باشد.

پل سنگی آبراه (آبگذر)

یکی از دیدنیهای این روستای باستانی، پلی دو منظوره است که هم در فصول خاص آب از زیر آن و هم از روی آن گذر میکند. این پل از قدیمی ترین پلهای انتقال آب می باشد و از لحاظ معماری در نوع خود کم نظیر است و به سبک ساسانی و رومی بنا نهاده شده است.

این پل قدیمی یادگاری از ده قرن میباشد و مصالح به کار رفته در آن ابتدا سنگ و ملات و ساروج بوده است و دهانه هایش به سبک رومی و با سنگ و گچ تاق زده شده است. سطح بالای آن یک متر و نیم، طول آن 40 متر و ارتفاعش از کف رودخانه بیش از هفت و نیم متر است و هدف از احداث آن انتقال آب قنات از یک سوی رودخانه به سوی دیگر آن از بالای پل می باشد. زیرا مظهر قنات خرانق در یک ساحل رودخانه و مزارع و باغات در ساحل دیگر قرار دارد. البته مردم هم برای گذر از رودخانه نیز از این پل استفاده می کنند.

شترگلو

در مجاورت پل بقایای شترگلو یا سیفونی از جنس سنگ و ساروج مشاهده می شود که 30 متر طول داشته است، بستر مسیر هم با سفالهای پخته برای عبور آب، لوله گذاری شده است.

بوکن ها

در حاشیه رودخانه (مسیل)  و نزدیک به پل آبگذر تعدادی حفره عمیق به صورت غارهایی در خاک سفت که به آن «دگ» یا «دق» می گویند کنده و ساخته شده است. این حفره ها را «بوکن» می نامند. به گفته بومیان خرانق این بوکن ها در حاشیه مسیر کاروانسرای قدیمی قرار داشته اند و سرپناه مسافران و زائران بوده اند. در ساخت این بوکن ها هیچ مصالحی جز خاک به کار نرفته است.

مسجد بیت المقدس

در داخل قلعه مسجد دیگر است که گفته اند امام رضا (ع) در آن نماز گذارده اند، این بنا سالها مخروبه بوده که 40 سال پیش به همت اهالی بازسازی شده است، و تنها اثر تاریخی آن سنگی است که در جای محراب قرار گرفته است.

مسجد سرچشمه : مسجد سرچشمه یکی از  قدیمی ترین مساجد خارج از قلعه در روستا است. این مسجد در حاشیه مظهر قنات در مقابل قلعه واقع شده است و اهالی روستا قدمت آن را حدود 120 سال می دانند. از این مسجد برای اقامه نماز استفاده می شود. سنگ قبر ابوبکر بن محمود، متوفی به سال 777 هجری قمری، بعد از انتقال از قبرستان قدیمی در ایوان مقابل مسجد نصب کرده اند.

آسیاب های آبی: دو آسیاب آبی قدیمی در داخل قلعه و یکی هم در بیرون قلعه موجودند که قدمت آنها به گفته اهالی 140 سال است. این آسیاب ها را در دل زمین ساخته اند و محل باراندازی و آردسازی آن، پایین تر از سطح زمین است و برای رسیدن به این مکانها باید از معبرهای پله دار پایین رفت. آسیاب های داخل قلعه بر حسب جهت جریان آب قنات، بالا دست و پایین دست نامیده شده اند.

حمام – حمام تاریخی خرانق با 200 سال قدمت در جنوب حسینیه و برای سهولت دستیابی به آب قنات در محلی گود واقع شده است. این حمام از سطح مجموعه قلعه پایین تر و از سطح متوسط خود روستا بالاتر است و بنابر این، فاضلاب آن را می توان به زمین های اطراف قلعه هدایت کرد.

منظور دیگر از گود ساختن حمام، جلوگیری از اتلاف گرما بوده است، دیوارهای حمام از آجرهای بسیار ضخیم و پوشش سقف آن از آجرهای آب انباری به صورت سقف های گنبدی ساخته شده است. نور از روزنه های کوچک سقف به حمام می رسیده است.

آب انبار: آب انبار خرانق از نوع آب انبارهای صحرایی تک بادگیر بوده است که آب آن از باران تامین می شده است، یک گنبد آجری ساده با دهانه ورودی مسقف دارد که کتبیه سر در آن تاریخ 1318 هجری قمری را نشان می دهد، نام بانی و معمار آن بر روی ورودی آن ذکر شده است.

گورستان قدیم: در حاشیه جنوب غربی روستا محوطه ای هست که مزار قدیم خوانده می شود و توسعه روستا را در آن جهت محدود کرده است، در مجاورت این گورستان متروک، غسالخانه ایی با خشت و گل و اتاق هایی گنبدی دایر بوده که در حاضر متروک است و تنها به عنوان طویله یا انبار علوفه از آن استفاده می شود.

در مجاورت قبرستان قدیم روستا، فضاهای خاصی به نام پرده یا زردو وجود داشته که امروزه جز خرابه هایی از آنها چیزی باقی نمانده است. سپرده محل دفن موقت درگذشتگانی بوده که می خواسته اند اجسادشان به عتبات عالیات منتقل و در آنجا دفن شود.

قریه شمس آباد: در مجاورت روستای خرانق محل روستای متروکه ای به نام شمس آباد به چشم می خورد که از آن جز خرابه هایی از بناهای سنگ و گچی قدیمی به سبک معماری ساسانی، چیزی به جا نمانده است. در این قریه بر بالای تپه ای، ویرانه هایی به چشم می خورد که احتمالا روزگاری آتشکده معروف یزدان بوده است.

خرابه های کبرها: از تک بناهای منحصر به فرد و مهم در منطقه خرانق که چیزی جز چهار دیواری هایی با سقف های ویران نیست، می توان از خرابه های گبرها نام برد،  این خرابه ها را به دلیل مصالح به کار رفته در آنها و طرح مربع شکلشان نماینده سبک معماری دوران ساسانیان می دانند، خرابه های گبرها در حد فاصل روستای خرانق و قریه شمس آباد واقع شده اند.

روستای زیبای درند: در 17 کیلومتری روستای خرانق (به سمت طبس) در دامنه کوه واقع شده است و در دل کویر مناظر طبیعی و چشم اندازهای زیبایی را هدیه می کند.

زیارتگاه چک چک:پیر سبز (چک چک) در 30 کیلومتری اردکان یزد مهمترین زیارتگاه زرتشتیان سراسر جهان است که همه ساله به هنگام خردادماه در این محل گرد آمده و مناسک خاصی را برگزار می کنند، به یاری ایزد متعال در نوشته ای جداگانه، به شرح آن خواهیم پرداخت.

پرستشگاه پیر هریشت: در 90 کیلومتری غرب یزد واقع شده است و از زیارتگاههای زرتشتیان می باشد.

غار شگفت یزدان :در 50 کیلومتری عقدا واقع و دارای ستونهای زیبای استلاگمیت و استلاگتیت می باشد، طول این غار 15 کیلومتر است.

ایجاد رصد خانه:  آسمان صاف، تاریک و بدون گرد و غبار خرانق، بافت تاریخی و سنتی آن مناسب برای ایجاد سایت رصد خانه است، همزمان با فعالیت مرکز مطالعات و همکاری های علمی بین المللی (ISMO)قرار بود با تلاش ها و پیگیری های فعالان نجوم آماتوری کشور، طی سالهای گذشته «بنیاد آموزش در تلسکوپ (TIE)» با اعطای یک تلسکوپ رباتیک، یکی از رصدخانه های این طرح آموزشی بین المللی را در این روستا ایجاد کند تا علاقمندان و دانش آموزان کشور و سایر نقاط جهان با پیوستن به این طرح بتوانند در مدارس با اتصال به اینترنت تصاویر و داده های نجومی را دریافت کنند که اجرای این طرح ظاهرا به انجام نرسیده است.

احداث سد زیر زمینی:  برای جلوگیری از هدر رفتن جریان های زیر سطحی رودخانه ها در حواشی کویر، استفاده از سدهای زیرزمینی مخزنی یکی از بهترین و اقتصادی ترین تکنیک ها به شما می رود و اجرای آن راه حل مناسبی برای تامین نیاز روستائیان در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک کشور است.

با استفاده از سدهای زیرزمینی می توان نیاز آبی مناطق محدود و کم جمعیت را از داخل آبرفت آبراهه های فصلی تامین نمود. ترکیب این فن ساده با قنات می تواند روش نوینی برای مشکل کم آبی ارائه دهد.

سد زیرزمینی خرانق در بالا دست قنات دهوک که آب آن توسط لوله کشی به منطقه خرانق منتقل می شود احداث گردیده است.