پیشینیه پژوهش سنگ نگارهها در سطح کشور:
مطالعه بر روی نقوش ماقبل تاریخ در مقایسه با سایر مطالعات باستانشناسی امری کاملا تازه است.افزون بر ناشناختگی و در از دسترس بودن آثار کوهی نسبت به آثار دشتی،شاید این امر ناشی از آن بوده که چنین کشفیاتی نه قابل حمل به موزههای جهان بوده و نه در آن امید دستیابی به گنجینه و ثروت انباشتهای متصور بوده است.به این مسائل عامیانه بودن این نقوش و نو نما بودن آن را باید افزود.
چنین به نظر میرسد که خوشبختانه از سه دهه گذشته در گوشه و کنار،سنگ نگارههایی به کوشش پژوهشگران غالبا ایرانی کشف و معرفی شدهاند.از جمله نقاشیهای غاری در غار «دوشه»کرد شوراب چگنی و غار«میرملاس»کوهدشت خرم آباد لرستان،حکاکیهای صخرهای«دره هنجیران»مهاباد «عقربلو»بوکان(توسط محمود پدرام معرفی شده است)و در «لاخ مزار»،«لاخ معدن»و«تنگل استاد»و«کال جنگال»خوسف بیرجند(توسط رجبعلی لباف معرفی شده است)«تنگ مردان» دولتآباد(توسط L.Karlovsky معرفی شده است(دهستان اسماعیلی(توسط عباس عبد اللّه گروسی معرفی شده است) «زحمکان»جیرفت(توسط مهندس محسن موحدی)«سی سواک»،«دوریان مراد»کهنوج(علی اکبر سرفراز)«اوج امام» همدان(محمود موسوی)«کانی نیم روژه»سخناخ سنندج(عباس عبد اللّه گروسی)«سهکنج»ماهان،(محسن موحدی)«چهل ران» کرمان قدمگاه«میمند» (Meymand) شهر بابک(عباس عبد اللّه گروسی)،«لالهزار»بافت(مهندس محسن موحدی)کوههای شهرک مس رفسنجان«شاه فیرزو»،«پنبه علی»کوه تنبور(دکتر مرتتضی فرهادی)تنگ«انجیر»سیرجان(دکتر مرتضی فرهادی)، تنگ حسینآباد،«نازوئیه»خبر (Xaber) شهر بابک(مرتضی فرهادی)،نقاشیهای غار«چشمهسهراب»بلوک چمچمال، کرمانشاهان(مسعود گلزاری)،غار«کرفتو»سنقر-تکاب(عباس عبد اللّه گروسی)و کمر نبشته تویسرکان و نقاشیهای دیواری پیش از تاریخ تپه زاغه قزوین،زیویه کردستانو بابا جان لرستان و«سنگ شتر»روستای درخت بید،بین مشهد و شاندیز(لباف)و هفتاد و چهار کندهکاری صخرهای در روستای خزان شاخنات بیرچند،و نقوش صخرهای امامهء تهران(ابو القاسم تفضلی)و درهء دیوین الوند همدان(توسط محمد رحیم صراف معرفی شدهاند).1
پیشینه پژوهش سنگنگارهها در استان یزد:
در استان یزد نیز بررسی و تحقیق پیرامون سنگ نگارهها در مقایسه با سایر استانها اندی دیرتر آغاز گردید.اولین گزارش در این خصوص توسط همکار محترم نگارنده(آقای دینیار شهزادی)به عنوان«سنگنگارههای کوه ارنان یزد»در مجله گزارشهای باستانشناسی جلد اول-مهرماه 1376 صفحات 142-133 ارائه گردید.و تحت شماره/2361/26/4/78 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
دومین گزارش پیرامون سنگنگارههای استاد یزد با عنوان «سنگنگارههای دره گنج شهرستان تفت»که توسط نگارنده از مکان مذکور بازدید شده که در صفحات بعدی به شرح آن میپردازیم و گزارش آن ارائه میشود.
علاوه بر آن نگارنده از دو مکان دیگر که دارای نقوش مشابه توأم با نوشتار هستند بازدید کرده(نوشتار و نگارههای سنگی
«هس بخته گلویک»«شواز»و«نوشتار و نگارههای کوههای حوالی ندوشن»که گزارش مصور آن متعاقبا ارائه خواهد شد.
موقعیت جغرافیایی شهرستان تفت:
تفت شهرستانی در جنوبغربی استان یزد و مرکب از بخشهای مرکزی،و نیرو مشتمل بر دهستانهای پیشکوه،شیرکوه،علی آباد،زردین،سخوید و دهشیر و به مرکزیت شهر تفت است.
شهرستان تفت از شمال به شهرستان یزد،از شرق به شهرستان مهریز و از غرب به شهرستان ابرکوه محدود است. نواحی خاوری این شهرستان را کوهستان شیرکوه به ارتفاع 4055 متر فراگرفته و نواحی جنوبی غربی آن را دستهای همواری که به کویر ابرکوه ختم میگردند،پوشانیده است.با وجود اینکه کوهستان شیر کوه با ارتفاع قابل توجه خود در این (به تصویر صفحه مراجعه شود) پ.نقشه موقعیت شهرستان تفت.
شهرستان واقع است،مع الوصف رودخانه قابل ملاحظهای در این شهرستان دیده نمیشود و جز خشک رودهای فراوانی که در بارندگیهای غیرعادی طبیعتا سیلابهای بزرگی را به همراه میآورند،رودخانه دیگری در آن وجود ندارد.آب و هوای شهرستان تفت در کوهستان شیرکوه معتدل تا معتدل مایل به سرد است و در دشتهای جنوب و جنوبغربی گرم و از نظر میزان بارندگی جزء نواحی خشک کشور به شمار میرود.
شهرستان تفت در 520 کیلومتری جنوب خاوری تهران و 23 کیلومتری جنوبغربی یزد و ارتفاع 1560 متری و در موقعیت جغرافیایی 30-11-54 طول شرقی و 30-44-31 عرض شمالی واقع شده است.1
موقعیت سنگنگارههای درخ گنج:
دره گنج در شمال شهرستان تفت واقع شده و مسیر رسیدن به آن از کنار آسیاب«راحتآباد»است که یکی از قبرستانهای عمومی شهرستان تفت مجاور آسیاب قرار دارد.به نظر میرسد که وجه تسمیه دره گنج درارتباط با نقوش و نگارههای بر روی صخره در این منطقه است.و افرادی که این صخره را دیدهاند به علت عدم آگاهی و اشراف بر موضوعات،نقوش و نمادها را نوعی علائم گنج و عتیقه تصور کرده و نام دره گنج را به این مکان دادهاند.
موضوع نگارهها:
بر روی صخره سنگی به طول و عرض 150*220 سانتیمتر طرحهای ابتدائی و نگارههای استلیزه شده و عاری از نوشتار دیده میشود.و شیوه حجاری به صورت ضربات چکشی با یک آلت فلزی به عمق بین 1 الی 3 میلیمتر است.
در گوشه سمت راست صخره تصویر بزکوهی به صورت نیمرخ و متمایل به چپ حجازی شده که دارای بدن کشیده و شاخهای حیوان موازی با بدنش به عقب امتداد یافته است.مقابل این بز در سمت چپ،نگاره بزکوهی با بدن نیمرخ که شاخهایش به صورت هلالی به عقب برگشته و مقابل آن تصویر تجریدی انسانی با دستهای به کمر زده،حجاری شده است.
پایینتر از این دو تصویر و تقریبا حدفاصل آنها دو نماد به شکل تقریبا مربع در کنار همدیگر دیده میشوند.در زیر این دو نما(نقش بز کوهی ریشدار که شاخهایش به شکل زیگزاگی یا بندبند حجاری شده و به صورت نیمدایره به عقب برگشته مشاهده میگردد،پشت سر این حیوان،تصویر انسانی که احتمالا حیوانی را شکار کرده،مشاهده میگردد.
زیرپای بزکوهی ریشدار نقش انسانی به صورت استلیزه شده در حال کشیدن کمان و حمله به دو بزکوهی که یکی بزرگ و درشتتر(بزکوهی مادر)و دیگری کوچک(بزغاله)دیده میشود.و از دیگر تصاویر،نگاه بزکوهی که در حال محو نابود شده است،میباشد.
در قسمت تحتانی صخره،و زیر اشل قرمز رنگ،تصویر بز کوهی ریشدرا با شاخهای به عقب برگشته که با فاصله کمی در عقب حیوان مذکور تصویر انسان استلیزه شده مشاهده میشود. آخرین نگارهها مربوط به قسمت تحتانی و گوشه چپ صخره است.که تصاویر دو بزکوهی ریشدار مقابل با بدن کشیده و شاخهای بلند به عقب برگشته که شاخها به صورت بندبند حجاری شده است مشاهده میشود و در جلوتر از بزهای کوهی نگاره انسانی به صورت خلاصه شده در حال کشیدن کمان دیده میشود.
در تمام تصاویر مربوط به بز کوهی دم آنها صاف به سمت بالا و با بدنهای کشیده و پاهای استوار حجاری کردهاند.دیده میشود که تصاویر برخی نگارهها را بر روی نگارههای قدیمیتر که اغلب آنها در حال محو شدن است حجاری کردهاند و یا اینکه تصاویر قدیمی را مجددا بازآفرینی و آشکار نمودهاند.اغلب تصاویر حیوانات کوچک میباشند.
موقعیت منطقه برای نگارگری:
نگارگری بر روی صخره در گنج دره ممکن است توسط شکارچیان انجام شده باشد زیرا بر روی صخره،نقوش و نگارهها در ارتباط مستقیم با شکار است و حتی صحنههای شکار و حمله به بزهای کوهی را میبینیم.به نظر میرسد که مکان گنج دره کمینگاه مناسب شکارچیان بوده است و به اصطلاح محل گردنه بستن میباشد.و بنا به تجربه شکارچیان محلی را انتخاب میکنند که راحتتر بتوانند او را تعقیب نموده و شکار نمایند.و احتمال میرود این مکان محل تردد گلههای بزکوهی باشد.و از آنجا که تردد گلههای بزکوهی و شکار آنها در همه ساعات اتفاق
نمیافتاد،پس شکارچیان میتوانستند در مواقعی از شبانهروز در کمینگاه و پیرامون آن به فعالیتهای دیگر از جمله به نگارگری بر روی صخره بپردازند.علاوه بر آنکه در نگارگری صخرهها به اهداف دیگری چون ازدیاد نسل بزکوهی و افزایش توان و جرأتشان در شکار حیوانات نظر داشتند.(عکس شماره 5)
زماننگاری:
تاریخگذاری سنگنگارهها به مراتب دشوارتر از تاریخگذاری آثار باستانی است علت آن،نخست آنکه این حکاکیها در اغلب موارد سنتی هستند که از کهنترین ایام هنرورزی آدمی تا روزگار ما ادامه یافتهاند.و مهمتر آنکه متأسفانه هنوز راههای فنی دقیق و مستقیمی برای تعیین سن این آثار بدست نیامده است.
برای تاریخگذاری نسبی سنگنگارهها از راههای زیر میتوان بهره برد:بررسی و تحقیق در نوع حیوانات(وحشی و اهلی با استفاده از تاریخ اهلی شدن حیوانات)نوه ابزارآلات (شکار و چوپانی نظیر تیر و کمان،نیزه)نوع پوشش و لباس نگارههای انسانی،سبک هنری آنها،نحوه و عمق حجاری،کهنگی و جدید بودن اثر نگارهها بر روی صخره،کتیبه و نوشتار و…
استفاده از روشهای فوق مستلزم مطالعه جامعتر،جمع آوری و طبقهبندی نمونههای مشابه در سطح استان و کشور است.در خصوص نگارههای سنگی دره گنج به احتیاط و احتمال میتوان اظهار داشت با توجه به اینکه نقوش و نگارهها به مرور زمان و در اثر عوامل جوی(باد و باران و برف و…)و به خاطر اکسیده شدن و هوازدگی تغییر رنگ میدهند و فرسوده میشوند،و در مقایسه با نگارههای سنگی در حوالی کوههای ندوشن که دارای تاریخ قرن پنجم هجری قمری را دارند که فرسود هشده و رنگ باختهاند،نقوش و طرحهای بر روی صخره دره گنج از نو تازگی و عدم فرسایش و تغییر رنگ برخوردار هستند و به نظر میرسد که نگارههای سنگی متعلق به دوره اسلامی(حداقل قرن پنجم هجری باشد.
منابع
1-مطالعات میدانی نگارنده
2-موزههایی در باد،دکتر مرتضی فرهادی
3-گیتاشناسی ایران-مهندس عباس جعفری-جلد سوم
در تهیه و تنظیم این گزارش عزیزان زیر همراه و همکار بودهاند و برای آنها بهروزی و سرفرازی آرزومندم.
1-آقای مهندس خادمزاده،مدیرکل میراث فرهنگی استان یزد.
2-آقای جمال دهقانی،مسئول نمایندگی میراث فرهنگی شهرستان تفت.
3-آقای کمال حیدری،همکار.
4-آقای محمد رضا حصارنوی.
5-خانم حسینی که در تایپ گزارش دقت خاصی مبذول داشتهاند.
نظرات بسته شده است.