جلگه رودشت ، از جمله مناطق روستایی بسیار قدیم زاینده رود است که گنجینه های ارزشمندی از سنن مدیریتی اعم از مدیریت بر طبیعت و بر جوامع انسانی در آن نهفته است . این جلگه یکی از قدیمی ترین مناطق آبیاری زاینده رود است که همواره بدون احداث بند های انحرافی در مسیر رودخانه قادر نبوده است تا از آب رود خانه بهره برداری کند .
بدین دلیل از قدیم الایام به علت وسعت و طول حوزه کشاورزی آن در مسیر رود خانه ، مردم آن همواره ناگزیر از احداث بند های انحرافی در مسیر زاینده رود بوده اند.
این مقاله که یک بررسی اسنادی میدانی است ، ضمن معرفی چند از ویژگیهای تالاب گاوخونی به بررسی مشارکت روستاییان در احداث سدهای انحرافی آب زاینده رود (بند شاخ کنار ٰیکی از بزرگترین بندهای انحرافی آب این رودخانه ) بدون مشارکت مستقیم دولت در امر مدیریتی یا تأمین سرمایه و حتی پشتیبانی پرداخته است. این بررسی در نهایت ضوابط و و اصول همیاریهای سنتی روستاییان را در کارهای متوسط مقیاس بر روی سازه های آبی حوزه رود خانه های بزرگ نشان می دهد و سخنی است دال بر توانائیهای روستائیان در بسیج نیروها، ٰسازماندهی و مدیریت حرکات جمعی در مقیاس مناطق وسیع جغرافیایی کشور ایران.
مقدمه :
در حال حاضر از مهمترین معضلات توسعه روستا در ایران ٰ یافتن روشهای مؤثر برای تشویق روستائیان بر مشارکت و همکاری در برنامه های مربوط به توسعه می باشد و تاکنون الگوی مناسب و کارآمدی برای این امر بدست نیامده است و به همین جهت اکثر طراحان الگوی توسعه از این عدم مشارکت گله مند می باشند . عده ای معتقدند که تنها راه حل توسعه روستاها ٰ دخالت ساز مانهای دولتی در مسائل مختلف مربوط به روستا و روستائیان می باشد .
عده ای عدم مشارکت روستائیان در برنامه های توسعه را ناآگاهی آنان از مشکلات خودشان می دانند.
روستاهای ایران بسیار قدیمی تر از آن می باشند که نتوان روشها و شیوه های مربوط به مدیریت منابع اقتصادی ٰ اجتماعی و طبیعی محیط زندگی آنها را در خود آنها جستجو کرد، زیرا ساکنین اکثر روستاهای ایران طی قرنها و نسلها با توجه به دانش و تکنیک زمان به رفع مشکلات خود می پر داخته اند که رفع مشکلات مختلف در محیط خود موضوع توسعه میباشد.
تالاب گاوخونی:
تالاب گاوخونی پایاب حوضه رودخانه زاینده رود یکی از 18تالاب ثبت شده جهان در پهنه جغرافیایی ایران است . این تالاب سرشار از چشم اندازهای طبیعی است و با توجه به موقعیت جغرافیایی آن در آستانه گستره وسیع ناحیه بیابانی ، از پدیده های نادر فصل است .(1) این تالاب در بین عرض جغرافیایی 32 درجه و 22 دقیقه شمالی و 52 درجه و 45 دقیقه شرقی واقع گردیده و در فاصله 140 کیلومتری جنوب شرق اصفهان و 30 کیلومتری شهر ورزنه قرار دارد . این تالاب در شمال شرقی بخش جرقویه و جنوب غربی شهرستان نائین و غرب منطقه ندوشن در استان یزد و شمال غربی کویر ابرقو و شرق جلگه رودشت واقع شده است . ارتفاع متوسط تالاب حدود 1470 متر است و گذشته از چند عارضه ژئومورفولوژیک چون کوه سیاه در شمال تالاب وتپه های شنی روان در جنوب ، غرب و جنوب غرب ، سایر نقاط و محدوده های اطراف آن یکنواخت است . تالاب گاوخونی پایاب زاینده رود وپست ترین نقطه زون زمین شناسی سنندج _ سیرجان و مربوط به فعالیتهای کوهزائی آلپ در دوران سوم است .
تالاب گاوخونی از نقاط گرم و کویری ایران محسوب می شود به نحوی که بر اساس آمار هواشناسی منطقه ، درجه دمای متوسط روزانه در ماههای مختلف سال بین 83/1 در دی ماه تا 9/28 درجه سانتیگراد در تیر ماه تغییر می کند و حدا قل دمای متوسط ثبت شده آن 6/6- در دی ماه و حداکثر 4/37 سانتیگراد در تیرماه است .
طبق آمار هوا شناسی موجود (1995تا1987) متوسط میزان بارندگی سالیانه در مجموع به 83 میلیمتر میرسد درحالی که میزان تبخیر سالانه در حدود 3000تا3200میلیمتر برا ورد شده است بیشترین میزان بارندگی مربوط به زمستان و ا وایل بهار می باشد ، اما در تابستان کمترین میزان بارندگی ثبت شده است .
بستر زاینده رود در جلگه ی رودشت تحت تاثیر شست های مکرر مرداب در عمق 7تا12 متری جریان دارد و همواری نسبی دشت موجب شده تا انتقال آب به اراضی کشاورزی به آسانی صورت نپذیرد و لذا از قدیم بر روی رودخانه به ایجاد بندهای انحرافی برای بالا بردن آب رود خانه به زمین های کشاورزی دست زدند .
بند شاخ کنار نیز جز یکی از بند های انحرافی می باشد . این بند جز بند های درجه دوم رود خانه در جلگه رودشت می باشد . که بعد از تنظیم طومار شیخ بهایی ساخته شده است و بر اساس طومار شیخ بهایی هیچ سهمیه یی ازآاب زاینده رود ندارد .
بند شاخ کنار:
بند شاخ کنار در 16 کیلومتری شهر ورزنه و در 10 کیلو متری ورودی تالاب قرار دارد. این بند آخرین سد انحرافی بر روی رودخانه زاینده رود می باشد.( البته لازم به توضیح است که حدوداّ 500متر پایین تر از محل فعلی بند آثاری است از بند قدیمی تری که قدمت آن به بیش از 100سال می رسد مشاهده می شود که بر اثر سیل خراب شده است). ارتفاع آن حدود 3 متر و طول آن به بیش از 60متر می رسد. این بند چون در کنار روستای شاخ کنار واقع شده است به این نام معروف است . جنس این بند از ساروج و آهک می باشد و قدمت آن به بیش از 80سال می رسد.
از بند شاخ کنار دو مادی منشعب می شود که مادی سمت راست زمین های کشاورزی روستای شاخ میان و مادی سمت چپ زمین های روستای شاخ کنار را شرب می کند این دو روستا در پایین دست بند و در حدود 3 کیلو متری بند شاخ کنار و در دو طرف رود خانه قرار دارد که در حال حاضر خرابه هایی از آن بر جای مانده و دارای حمام ،کوره آجر پزی ، اتاقهای مسکونیو آغل گوسفندان می باشد و حدودأ تا 30 سال پیش مسکونی بوده است.
طبق بررسی های نگارنده چنین بر می آید که ، در حدود 80سال پیش مالکین محلی1 برای بالا بردن سطح آب رودخانه و افزایش سطح زیر کشت اراضی اقدام به ساخت این بند انحرافی نموده اند و برای احداث آن از مصالح موجود در محل استفاده نموده اند . به عنوان مثال سنگ آن را با استفاده از حیوانات بارکش از کوه سیاه که در فاصله تقریبا 10 کیلو متری بند قرار دارد ، تامین می کردند و از خاک رس ، ماسه و دیگر مصالح استفاده لازم را می بردند . سرمایه لازم برای ساخت بند از مالکین اراضی آبخور بند تامین می شد و در ادامه کار به دلیل کسری بودجه ، فردی به نام شریعتمدار که از روحانیئن عمده مالک بود ، به شرط واگذاری مقداری از اراضی آبخور بند ، مابقی هزینه آن را تقبل نمود .
چگونگی تأ مین آب آشامیدنی دو روستای شاخ میان و شاخ کنار :
تأ مین آب آشامیدنی این دو روستا اغلب از طریق رودخانه زاینده رود در فصول سرد سال تأمین می گردد و در فصول گرم از طیق دو چاه آب که در نزدیکی هر دو روستا قرار دارد، تأمین می شود. این امر به این صورت انجام می گرفت که، در فصول سرد سال با احداث نهر های انحرافی در نزدیکی روستا و در مواقع طغیان رودخانه ، آب به صورت مداوم در این دو نهر جریان داشت و در مواقعی که آب رود خانه کاهش یافته و یا از کیفیت آب کاسته می شد ، با بستن این نهر های انحرافی ،آب های جاری در آن ته نشین شده و اهالی روستا با کندن چاهی در میان این نهر ها به عمق 1تا2متر از این آب زیر زمین برای مصارف شرب خود استفاده می کردند .
چگونگی تقسیم بندی اراضی آبخور بند شاخ کنار :
زمین های دو روستا ی شاخ کنار و شاخ میان تا قبل از ساخت بند به صورت 6 دانگی بود که با احداث بند ، به خاطر کسری بودجه در ساخت بند که باعث اضافه شدن آقای شریعتمدار به عنوان یکی از مالکین اراضی شد، به صورت 7 دانگی در آمد ه است .
البته لازم به توضیح است که در سیستم تبدیل زمین های کشاورزی از 6 دانگ به 7 دانگ هیچ مقدار زمین به آن اضافه نشده است، بلکه از 6 قسمت قبلی مقداری زمین به نسبت یکسان کم شده و 1 دانگ به آن اضافه شده است
لازم به تذکر است که زمین های هر کدام از روستا های شاخ کنار و شاخ میان به صورت 7 دانگی در آمد ه است که مرحوم شریعتمدار از هر کدام از روستاها یک دانگ و در مجموع دو دانگ از اراضی روستا ها را تحت تملک خود دارد .
هر دانگ، 12 حبه می باشد که هر حبه مقیاس آن متغیر بوده و وابسته به میزان توانائی کشاورزانبوده است وبیشتر، اراضی دایر را در بر می گرفته است و اراضی بایر از این امر مستثنی بوده است .
در منطقه گاو خونی هر حبه دایر در حدود 10تا 20جریب و هر حبه دایر و بایر در مجموع در حدود 70تا 80 جریب بوده است
وضعیت اقتصادی و اجتماعی دو روستا:
مهمترین محصولات این دو روستا , گندم و پنبه بوده است و در مواقع فراوانی آب به ازای هر دانگ زمین ،3تا4جریب زمین نیز زیر کشت هندوانه و خربزه می رفته است.میزان برداشت گندم و پنبه در این منطقه با توجه به کیفیت و کمیت آب رودخانه متفاوت بوده است .
میزان برداشت گندم در این منطقه به طور متوسط در هر جیب 600کیلو گرم و میزان برداشت پنبه آن به طور متوسط 500کیلوگرم در هر جریب بوده است .
میزان جمعیت ساکن در دو روستای شاخ کنار و شاخ میان به ازای هر دانگ 4 نفر رعیت و در مجموع 56نفر بود که جز اهالی ساکن ورزنه و روستاهای اطراف ورزنه بودند که زمین های مالکین را به زیر کشت می بردند و در فصول برداشت محصول از روستاهای اطراف کارگر روز مزد می گرفتند.
طبق نظر معتمدین محل روستای شاخ میان از لحاظ کیفیت زمین های کشاورزی نسبت به روستای شاخ کنار برتری نسبی داشته و بر عکس, روستای شاخ کنار از لحاظ سکونت نسبت به روستای شاخ میان برتری داشته که می توان این امر را به خاطر راه ارتباط مناسبتری که روستای شاخ کنار نسبت به روستای شاخ میان داشت , بر شمرد .این دو روستا تقریباّ تا 30 پیش مسکونی و زمین های آن به زیر کشت می رفتند ولی از این زمان به بعد دلایل زیر کشاورزی و زندگی در این منطقه نابود شده است :
1) احداث سد زاینده رود و جلو گیری از طغیان های سالانه رود خانه
2) ورود فاضلاب های صنعتی , کشاورزی و خانگی
3) ورود زهکش کویر سگزی به رود خانه , که منجر به کاهش کیفیت خاک و شوری آن گردید
4) عدم اختصاص حقا به ای دائمی برای تالاب گاو خونی و بند شاخ کنار
5) قطعه قطعه شدن اراضی کشاورزی
نتیجه گیری :
با توجه به اینکه مهمترین خصوصیت مدیریت روستایی در ایران , در گذشته های نه چندان دور , بحثث مردمی بودن آن است در بررسی این گونه مشارکت ها می توان جامع نگری در فرهنگ بومی را , که از شرایط اصلی توسعه می باشد مشاهده نمود
مطالعه چگونگی ساخت این بند قدیمی نشان دهنده :
1) وجود برنامه ریزی غیر متمرکز و جامعی که دولت در آن نقشی ندارد .
2) مدیریت و سرمایه در ساخت آن جنبه مردمی داشته است.
3) منافع کل جمع در آن در نظر گرفته شده است و تمام مالکین و شرکا در سود و زیان آن سهیم می باشند .
4) کلیه مصالح ساخت آن از محل تأ مین شده است.
5) در تأ مین آب آشامیدنی از روشهای آبخوان داری استفاده شده است .
6) کلیه شرایط اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی مردم در نظر گرفته شده ، تا از بروز اختلاف بین مردم جلو گیری به عمل آید.
منابع و مأخذ مورد استفاده :
• نوری ، سید هدایت الله ، تالاب گاو خونی ، مجله فرهنگ اصفهان ، شماره 15,بهار 1379
• نجاری حبیب الله ، تالاب بین المللی گاو خونی ، اصفهان ، سازمان حفاظت محیط زیست، 1382
• حسینی ابری سید حسن ، مرداب گاوخونی ، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی ،دانشگاه اصفهان ، دوره ی دوم ، شماره اول ، مهر ، اسفند ،1361
• حسینی ابری سید حسن، همیاری سنتی در باز سازی یک سد قدیمی ، مجله علمی پژو هشیٰ دانشکده ادبیات و علوم انسانی ٰ دانشگاه اصفهان ٰ شماره 10و11 ، 1376
• حسینی ابری سید حسن، زاینده از سرچشمه مرداب ، اصفهان ، نشر گلها
