شترهای دوکوهانه در ایران

مقدمه :
کمبود مواد غذائی یکی از بزرگترین مسائل و مشکلات جهان امروز محسوب شده که در حال حاضر بشر از آن رنج می برد. کشور ما همچون بسیاری از کشورهای جهان سوم علی رغم داشتن امکانات بالقوه منابع طبیعی تجدید شونده هنوز به حد خودکفائی در تولید مواد غذائی در حد استانداردهای بین المللی نرسیده است . البته روشن است که تولید مواد غذائی ( گیاهی و دامی ) خصوصاً در نواحی گرم و خشک ایران امری دشوار است لذا در این شرایط راه فایق آمدن بر این مشکلات و رسیدن به خودکفائی غذائی استفاده بهینه از امکانات خدادادی موجود می باشد . شناخت مراتع طبیعی کشور و انتخاب دام مناسب برای چرا در چنین مراتعی می تواند یک راه مهم استفاده بهینه از امکانات موجود کشور باشد .
کشور ما دارای 90 میلیون هکتار زمین مرتعی می باشد که از نظر پوشش گیاهی 3/9 درصد آن دارای وضعیت خوب ، 3/37 درصد آن دارای وضعیت متوسط و 4/43 درصد آن دارای وضعیت فقیر می باشد ( دفتر آمار و اطلاعات جهاد سازندگی 1374) .
درمراتع فقر بیشتر گیاهان شورپسند و خاردار مثل خار شتر ، علف شور، تاغ، اسکمبیل، قیچ، گز و درمنه می روید .
طبق گزارشات بین المللی و تجربیات کارشناسی کشور ، شتر مهم ترین دامی است که می تواند در چنین مراتعی (مراتع فقیر) توان زیست و تولید داشته و با توجه به عادات چرایی خود باعث حفظ و احیا این مراتع گردد. زیرا شتر قادر است از انواع خاص گیاهان مرتعی به میزانی استفاده نماید که سایر دامها قادر به استفاده از آن نمی باشند .
علاوه بر برتری شتر به شرایط سخت محیطی نسبت به سایر دامها، این دام قادر است در شرایط تغذیه دستی نیز با دام های پر تولید هم وزن ( مانند گاو ) رقابت کرده و افزایش وزن روزانه بالائی داشته باشد. مزیت دیگر شتر این است که مواد خوراکی را با قابلیت هضم و بازده بالائی نسبت به گاو، گوسفند و بز استفاده می نماید. در ضمن شتر در مقایسه با گوسفند و بز مقدار ماده خشک کمتری نسبت به وزن متابولیکی خود مصرف می کند.
پرورش شتر در گذشته در مناطق مختلف کشور از دیرباز وجود داشته و مردم کشورمان بویژه ساکنین مناطق بیابانی و نیمه بیابانی کشور به جهت امکانات اقلیمی و شرایط جغرافیائی و بافت فرهنگی روستاها به پرورش شتر اشتغال داشته و البته بیشتر از شتر در جهت حمل کالا و ایاب و ذهاب استفاده می نموده اند .
در شرایط امروزی باتوجه به از بین رفتن نقش شتر در حمل بار و جایگزینی وسایل نقلیه موتوری به جای آن می بایست پرورش شتر را در جهت استفاده از تولیدات پروتئینی آن ( گوشت، شیر و …) رواج داد تا بتوان علاوه بر عهده گرفتن سهمی از تولید گوشت مصرفی کشور ذخیره ای مطمئن از نظم تأمین گوشت برای کشور در مواقع بروز قحطی ها و خشکسالی ها باشد .
در دنیا سه گونه شتر به نام شترهای یک کوهانه، د.کوهانه و بی کوهانه وجود دارد که دوگونه آن ، یعنی یک کوهانه و دوکوهانه درایران پرورش می یابد . مقاله حاضر به بررسی وضعیت شتر دوکوهانه در ایران می پردازد .

تاریخچه :
دانشمندان معتقدند که برخلاف شتر یک کوهانه که درجنوب عربستان اهلی شده است شتر دوکوهانه توسط عشایر کوچ نشین آسیای مرکزی ،‌مغولستان و شمال چین اهلی شده اند و این کوچ نشینان شتر دوکوهانه را به منظور حمل و نقل و کارهای سخت اهلی کرده اند بعدها بر اثر پیشرفت تمدن و به وجود آمدن روستاها و دهکده ها و استقرار عشایر کوچ رو، از شتر دوکوهانه برای شخم زنی و لشکرکشی و استفاده از پشم و گوشت و پوست نیز استفاده شده است.
تاریخچه پرورش شتر دوکوهانه در چین به قرن ها قبل از میلاد باز می گردد و سلسله های مختلف پادشاهی چین از این حیوان برای مقاصد گوناگون استفاده می کرده اند.
تاریخچه حضور شتر دوکوهانه درایران روشن نیست ، هرچند که درکتاب اوستا کتاب مقدس زرتشتیان که بین سالهای 530 تا 570 پیش از میلاد نوشته شده است اشاره ای فراوان به شتر شده است اما مشخص نیست که منظور از شتر کدام گونه آن است . برخی معتقدند که منظور از شتر در اوستا شتر دوکوهانه بوده است و شتر یک کوهانه سال ها بعد و همزمان با فتوحات ایرانیان در بین النهرین، فلسطین و مصر به ایران وارد شده است . این فرضیه مبتنی بر نقش هایی است که بر روی دیوارهای تخت جمشید ، که در فاصله زمانی بین قرن 6 یا 7 پیش از میلاد ساخته شده می باشد در تصویر اول نشان داده شده است که شتر یک کوهانه بعنوان خراج آورده شده و در تصویردوم یک هیأت نمایندگی را می بینیم که در حال آوردن شتر دوکوهانه می باشند روشن است که شتر دوکوهانه در این زمان ،یعنی 500 سال قبل از میلاد ، در غرب آسیای مرکزی پراکنده بوده است. اما استفاده از آن با افزایش تعداد شتر یک کوهانه رو به کاهش گذارده است در جاده ابریشم که نقش بسیار مهمی را در تجارت دنیای قدیم بازی می کرد ، از شتر دوکوهانه جهت حمل و نقل ابریشم و سایر محصولات تجاری استفاده می شد . استفاده وسیع از شتر یک کوهانه برای مقاصد عمومی ، ‌بارکشی ومیزان تولید سریع گوشت و شیر منجر به عقب نشینی تدریجی شتر دوکوهانه به طرف مناطق شمالی وکشورهائی نظیر قزاقستان ازبکستان مغولستان وغیره گردید جایی که شرایط آب و هوایی و دیگر شرایط اقلیمی برای شتر یک کوهانه بسیار دشوار بوده و ناچار بوده اند که از شتر دوکوهانه استفاده کنند. زیرا شترهای دوکوهانه دارای سم های مقاومی برای راه رفتن در زمین های سنگلاخی بوده اند و همچنین به علت پشم وکرک زیادی که در بدن داشته اند در هوای سرد و باد و طوفان هایی که معمولاً در مناطق سرد و خشک مغولستان و دامنه کوه های هیمالیا وجود داشته حفاظت می شده اند و بنابر این احتمال می رود نسل شترهای دوکوهانه موجود درایران از نسل شترهای ترددی فوق باشد. تعداد فعلی شترهای دوکوهانه در جهان حدود 2 میلیون نفر می باشند که در کشورهای چین ، مغولستان و افغانستان و آسیای مرکزی و به میزان کمتر در ایران و ترکیه و آذربایجان پراکنده اند .
تعداد شترهای دوکوهانه در ایران کمتر از یکصد نفر برآورد گردیده است که در مناطق شمال غربی و شرق کشور ( استان اردبیل و گلستان) زیست می کنند که به علت عدم حمایت در تأمین آب و نهاده های دامی ( علوفه و … ) و اعتبارات بانکی شترداران در حال انقراض جدی می باشند.

خصوصیات نژادهای شتر دوکوهانه :
شترهای دوکوهانه دارای استخوان های بزرگ و قوی، پاهای نسبتاً کوتاه، کوهان گرد ، لب های بزرگ، پوشش پشمی ضخیم، کف پاهای بزرگ و مسطح می باشند . میانگین محصول پشم وکرک آن ها سالیانه پنج کیلوگرم و در حیوانات نر بالغ ، بیش از هشت کیلوگرم و در نرهای اخته شده به ده کیلوگرم می رسد . رنگ شترهای دوکوهانه، اغلب قهوه ای تیره بوده و وزن زنده آن ها به 750 تا 850 کیلوگرم می رسد که درنتیجه وزن لاشه آنها 375 تا 425 کیلوگرم می باشد . دوره شیردهی آن ها 160 روز بوده و در یک دوره شیردهی 700 تا 800 لیتر شیر تولید می کنند که از این مقدار 300 لیتر برای مصرف انسان و بقیه به خوراک دیلاق ها می رسد. شیر آن ها از لحاظ ویتامین C خیلی غنی بوده و می توان از آن به راحتی فرآورده های لبنی تهیه نمود که این امر در شترهای یک کوهانه نیاز به افزودن بعضی مواد از جمله کلرید کلسیم دارد. بلوغ آن ها در چهارسالگی بوده و جفتگیری آنها فصلی می باشند. دوره آبستنی آن ها 13 ماه طول می کشد. به ازای هر 16 تا 25 نفر شتر ماده دوکوهانه، یک نفر شتر نر دوکوهانه بسته به توان شتر نر و تغذیه آن جهت جفتگیری نیاز می باشد. میانگین وزن دیلاق های آنها در بدو تولد به 35 کیلوگرم می رسد.هر نفر شتر دوکوهانه روزانه در حدود 14 کیلوگرم ماده خشک مصرف می کند. شتر ماده دوکوهانه روزانه در فصل تابستان 35 تا 40 لیتر و در فصل زمستان 20 تا 25 لیتر و شتر نر دوکوهانه در فصل تابستان 40 تا 55 لیتر و در فصل زمستان 20 تا 35 لیتر آب می آشامد .
شتر دوکوهانه باتوجه به ساختمان بدنی خاص خود به شرایط آب و هوای سرد خشک تطابق یافته است و قادر است در راه های کوهستانی و پربرف رفت و آمد نماید. شتر دوکوهانه می تواند در تابستان تا درجه حرارت 30 درجه سانتی گراد و در زمستان تا درجه حرارت 30ـ درجه سانتی گراد را به خوبی تحمل نماید. متوسط باری را که شتر دوکوهانه می تواند حمل نماید 100 تا 150 کیلوگرم می باشد که این موضوع مستقیماً با وضع جسمانی و مسافتی را که باید طی نماید بستگی دارد و در مسافت های کوتاه (15ـ5 کیلومتر) می توان مقدار بار را تا 250 و حتی 300 کیلوگرم افزایش داد .
Konrashov (1958) اندازه های متوسط بدن شتر دوکوهانه در چین را بدین شرح گزارش نموده است :
ارتفاع شتر تا بین دوکوهان در شتر در شتر ماده 180 سانتی متر و در شتر نر 185 سانتی متر و طول بدن در شتر ماده 163 سانتی متر و در شتر نر 168 سانتی متر می باشد .
بلندی شترهای دوکوهانه مغولستان بین 180 تا 200 سانتی متر و وزن متوسط زنده آنها 460 کیلوگرم است. قطر کوهان ها بین 35 تا 40 سانتی متر است که درشترهای فربه دوکوهان مجموعاً بیش از 100 کیلوگرم چربی دارند . شترهای مغولستان سری کوچک، سینه ای پهن و پاهایی تقریباً مستقیم دارند .
بعضی از عشایر ایران شترهای دوکوهانه نر را با شترهای ماده یک کوهانه تلاقی می دهند که شترهای دورگ حاصله در نسل اول یک کوهانه بوده و کوهان آن کشیده تر از کوهان شترهای یک کوهانه می باشد و در مجموع خوش اندام و دارای سرکوچک،‌گردن کلفت و کشیده ، دم کوتاه، پشم بلند و مجعد روی پیشانی، پس سر و زیر چانه بوده و یکی از خصوصیات مشخص آنها در نسل اول این است که همیشه سنگین تر از پدر و مادر خود بوده و وزن آنها به نهصد تا نهصد و پنجاه کیلوگرم می رسد و دارای ظرفیت انجام کارهای سخت تری نسبت به شتر دوکوهانه می باشد .
عشایر کشورمان از این دورگ ها جهت حمل بار بیشتر وعبور از مناطق صعب العبور که شتر دوکوهانه قادر به رفتن از آنجا نمی باشد استفاده می کنند. البته این تلاقی بین اولاد نسل اول به بعد به لحاظ ضعیف و غیرطبیعی بودن و مرگ و میر زیاد نتاج آنها توصیه نمی شود .
به نظر می رسد که در شرایط فعلی به علت قلت جمعیت آنها، وجود همخونی باعث خواهد گردید که انقراض نسل این نوع شتر شدیدتر گردد که راه از بین بردن آن وارد نمودن خون جدید در گله می باشد. بنا به تجربه شترداران یکی از راه های تکثیر شترهای دوکوهانه در کشور وارد نمودن خون جدید در گله، انجام تلاقی تدریجی بین دورگ های حاصله از تلاقی شتر نر دوکوهانه با ماده یک کوهانه وشتر ماده یک کوهانه با شتر نر دو کوهانه در طی سه نسل می باشد که نتایج حاصله در تلاقی تدریجی در نسل سوم (F3) ، شتر دوکوهانه با درجه خلوص خونی 94 درصد می باشد .
به هرحال باتوجه به از بین رفتن نقش تدریجی شتر در حمل بار عشایر که وسایل نقلیه موتوری جایگزین آن می گردد باید به دنبال نقش دیگری برای حیوان گشت که باتوجه به استعداد خوب تولید گوشت در این نوع شترها و شترهای دو رگ ، می توان به تدریج شترداران فعلی آن مناطق را به سمت تکثیر و پرورش و نگهداری گله های مادری شتر دوکوهانه و یا گله مخلوط دوکوهانه و یک کوهانه و همچنین نگهداری توأم چند نفر شتر دوکوهانه همراه با گله های گوسفندی با رعایت ظرفیت مراتع سوق داد که باتوجه به وجود مراتع مختص چرای حیوان در مناطق و زیست این دام همچنین باتوجه به نقش مثبت این دام در خوردن علوفه های خاردار و دارای تیغ که فرصت مناسب جهت تکثیر گیاهان خوش خوراک به مراتع می دهد.
باتوجه به سیاست های کلان دولت درامر خودکفائی گوشت و افزایش استقبال تدریجی مردم از مصرف گوشت شتر و همچنین ضرورت حفظ ذخایر ژنتیکی، جا دارد که دولت با خدمات رسانی بیشتر به شترداران از قبیل : تأمین آب شرب بهداشتی گله های شتر، تأمین علوفه مورد نیاز در مواقع خشکسالی ، وام بانکی مورد نیاز شتر داران و واگذاری مراتع به شترداران و ایجاد ایستگاه حفاظت ژنتیکی شتر دوکوهانه و تکثیر و پرورش آن در زیستگاه ها وسایر اقدامات مشابه ،این دام را از خطر انقراض نجات دهد .

منابع مورد استفاده :
1 ـ مقدس ، احسان و پیشنماز زاده ، میرکاظم (1376 ) : درآمدی برشناخت نژادهای شتر درایران ـ مجله مزرعه ، شماره 11 ، بهمن واسفند 1376 ، صفحه : 78 ـ 73 .
2 ـ ناظر عدل ، کامبیز ( 1365 ) : پرورش شتر ، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تبریز ، چاپ اول ، صفحه 26 – 24 .
3 ـ خدائی ، عباس ( 1368 ) شترهای دو کوهانه در مغولستان ، ترجمه مقاله ای از مجله Worid animal review شماره 55 ، مارس 1985 .
4 _ Wilson . R .T ( 1984 ) : The Camel _ Second impression _ Longman Singapore publisher pte . I td . p : 11 – 12 .