صنایع دستى ایران جلوه اى از هنر، فرهنگ و تمدن کهن این سرزمین شرقى است که روح هر بیننده اى را در نقوش و ظرافت خود غرق مى سازد. تمدن غنى چندین هزار ساله ایران در برابر تمدن هاى نه چندان دور اروپایى و آمریکایى هر گردشگرى را متحیر مى سازد و او را ترغیب مى کند تا تکه اى از این سرزمین کهن را به عنوان خلاصه اى از تاریخ ایران زمین، به سوغات ببرد و این تکه ارزشمند براى گردشگران، همان صنایع دستى است که روح و عشق انسان شرقى در آن پیوند خورده و این اعجاب سرزمین ایران است که گردشگران را متمایل مى سازد تا از هر گوشه اى سوغاتى ارزشمند به ارمغان ببرند.
بسیارى از جهانیان صنایع دستى ایران را در موزه ها، نمایشگاه ها و فروشگاه هاى محل سکونت خود مشاهده مى کنند، ولى اعجاب این آثار به حدى است که آنها را به پایگاه هاى تولید خود جذب مى کند و این گونه است که گردشگران بى شمارى تمایل دارند تا بازارهاى قدیمى ایران را به عنوان کانون تولید صنایع دستى، نظاره کنند. تمدن غنى چندین هزار ساله ایران در برابر تمدن هاى نه چندان دور اروپایى و آمریکایى هر گردشگرى را متحیر مى سازد و او را ترغیب مى کند تا تکه اى از این سرزمین کهن را به عنوان خلاصه اى از تاریخ ایران زمین، به سوغات ببرد و این تکه ارزشمند براى گردشگران، همان صنایع دستى است که روح و عشق انسان شرقى در آن پیوند خورده و این اعجاب سرزمین ایران است که گردشگران را متمایل مى سازد تا از هر گوشه اى سوغاتى ارزشمند به ارمغان ببرند.
جهانیان با وجود تنوع و تکثر صنایع دستى ایران تنها با تعداد محدودى از این صنایع آشنا هستند ولى معرفى صنایع دستى ایران مى تواند در صنعت گردشگرى و اقتصاد کشور تأثیرگذار باشد. بافت عشایرى، روستایى و شهرى به همراه اقلیم و مواد اولیه متنوع، تولید صنایع دستى متنوعى را در سطح کشور منجر شده است.
آنچه در ذیل مى آید، نه همه بلکه گوشه اى اندک از توان هنرمندان ایرانى در خلق صنایع دستى است که در صورت برنامه ریزى درست مى توان امیدوار بود که هنر ایرانى – این بیگانه آشنا در بازارهاى جهانى و گردشگرى – به نحو مطلوبى معرفى شود.
«کهکیلویه و بویراحمد»: تولید دست بافت هاى مختلف در بین عشایر کهگیلویه و بویراحمد از دیرباز رواج دارد و وجود مواد اولیه مورد نیاز از جمله انواع پشم، زمینه مناسبى براى تهیه انواع دست بافت ها فراهم ساخته است.
بافت صنایع دستى در کهگیلویه و بویراحمد متنوع است و مى توان آن را به بافته هاى دارى نظیر قالى، جانمازى، پشتى، خورجین، بافت هاى بدون گره نظیر گلیم و بافت هاى میلى نظیر جوراب، دستکش و سوزن دوزى تقسیم کرد.
در صنایع دستى کهگیلویه و بویراحمد از رنگ ارغوانى به وفور بهره گرفته مى شود، سایر رنگ هاى مورد استفاده عبارت اند از نیل، اسپرک، زعفران، پوست بلوط، پوست خارجى گردوى تازه، گل انار و…
«سیستان و بلوچستان»: در سیستان و بلوچستان به ویژه در سیستان بیشترین شمار شاغلین به صنایع دستى در رشته گلیم، قالیچه، قالى و پشتى فعالیت مى کنند و در حال حاضر در بلوچستان صنایع دستى مانند قالى بافى، خورجین بافى، سوزن بافى، سکمه و دگمه دوزى، پریوار دوزى، سیاه دوزى، ساخت ظروف سفالین و زینت آلات بین خانواده ها معمول است. یکى از رشته هاى قابل توسعه صنایع دستى استان که به علت وفور مواد اولیه حایز اهمیت است، تهیه پارچه هاى دست بافت از کرک و پشم شتر است. پارچه هاى مزبور مى تواند بازار مناسبى در داخل و خارج کشور داشته باشد. پشتى بافى، سوزن دوزى، چادر بافى، خامه دوزى، حصیر بافى، اشیاى تزیینى و سفال سازى اهم صنایع دستى این استان هستند.
«ماسوله»: صنایع دستى در این منطقه به انواع فلزى و غیرفلزى تقسیم مى شود. صنایع فلزى در ماسوله داراى سابقه تاریخى زیاد است و چون منابع اولیه این صنایع در اطراف ماسوله و مخصوصاً در منطقه گورن استخراج مى شود ، استادان و صنعتگران انواع لوازم مورد نیاز آهنگرى و کشاورزى و ادوات جنگى از جمله گلوله هاى توپ و تفنگ هاى سرپر بسیار زیبا با نقوش و نوشته هاى برجسته بر بدنه تفنگ و شمشیرهاى بسیار زیبا با کنده کارى و استحکام زیاد مى ساختند.
چاقو سازى نیز در ماسوله رواج فراوانى دارد و انواع آن در این منطقه ساخته مى شود، صنایع غیرفلزى نیز به خاطر وجود مواد اولیه فراوان مثل پشم، چرم، پوست، چوب و غیره رونق فراوان دارد و پنجه هاى هنرمند مردان و زنان ماسوله اى این مواد خام را به شکل زیبا و قابل استفاده درمى آورند.
از مهمترین فرآورده هاى این صنایع چاروق دوزى، گیوه و چموش دوزى، ساخت ابزار و یراق اسب و ساخت انواع درهاى مشجر و پنجره، میز و صندلى، تهیه جوراب هاى پشمى، عروسک، دمپایى چوبى، روفرشى و غیره است.
«گیلان»: صنایع دستى و سوغات مشهور استان گیلان، چوبکارى، چادرشب بافى، زیلو، جاجیم، گلیم، دست بافت هاى ابریشمى، پشمى و نخى، بامبو بافى، سفالگرى، کوزه گرى، نمدمالى، حصیربافى، سبدبافى، مروارید بافى، قالى بافى، چموش دوزى، قلاب دوزى، نقاشى روى کدو قلیانى، کلوچه، بادام، چاى برنماهى و زیتون است.
«تبریز»: ریس، نوقا، قرابیه، لوذى، بادام، گردو، خشکبار، لبنیات، عسل و کوفته تبریزى، چلوکباب برگ مخصوص، شیشلیک از غذاها و سوغات لذیذ این منطقه است.
چرم، کفش دست دوز و دمپایى از فرآورده هاى چرمى است؛ ادویه جات، عرقیات گیاهى، سفیدآب، قلمکارى نقره، پارچه هاى دست بافت ابریشمى، گلیم، جاجیم، ورنى، سوزن دوزى و ظروف سفال از جمله سوغات و صنایع دستى تبریز است.
«قم»: در سطح استان قم به ویژه در مناطق روستایى آن تولید صنایع دستى متنوعى رواج دارد که قالى بافى، درودگرى، منبت کارى، سرامیک و آجرپزى از آن جمله است.
«سوهان» مهمترین سوغاتى استان قم است. مقدار زیادى از سوهان تولیدى قم به کشورهاى حوزه خلیج فارس و مقدارى نیز به شهرهاى تهران، اصفهان، شیراز، مشهد و تبریز صادر مى گردد.
مهر و تسبیح نیز از سوغاتى هاى معروف قم است. صنایع دستى سنگى مشتمل بر انواع ظروف سنگى، گچى، سرامیک و اشیاى تزیینى، چینى و فرش ابریشمى و میوه هایى مانند انار و انجیر از دیگر سوغاتى هاى قم است.
«مرکزى»: گیوه کشى معروف گیوه سنجان، کشمش، انگور، نان شیرینى، زولبیا، بامیه، قالى و قالیچه ساروق از جمله سوغات و صنایع دستى منطقه اراک است.
صابون در آشتیان، گردو و سیر در تفرش، انار ساوه و گل و حلوا شکرى در محلات، از جمله سوغات و صنایع دستى این استان هستند.
«مشهد»: قالى بافى، ابریشم کشى، شعربافى، نمد بافى، پوستین دوزى، سنگ تراشى، قلم زنى روى سنگ، فیروزه تراشى، سفالگرى و حصیر بافى از جمله صنایع دستى مشهد محسوب مى شوند.
انواع دیگر تولیدات دستى شامل چارق، گیوه، فرآورده هاى چوبى و فلزى و نقاشى روى چرم است.
«اصفهان»: قالى بافى، نقره سازى، قلم زنى، خاتم سازى، کاشى سازى، قلمکارى، زرى بافى، قلاب دوزى، گل دوزى، سکمه دوزى و ملیله دوزى، انواع رودوزى، نقاشى و منبت کارى از جمله صنایع دستى بى نظیر استان اصفهان هستند که توسط استادکاران حرفه اى تولید مى شود.
«مازندران»: صنایع دستى این استان شامل قالى بافى، ابریشم بافى، نمدمالى، گلیم، جاجیم بافى، چادرشب بافى، چوخابافى، حصیر بافى و سفال سازى است. انواع مرکبات، مربا، ترشى، صیفى جات، نان برنجى، انواع کلوچه، کمپوت، ماهى و خاویار از جمله سوغات مشهور استان مازندران هستند.
«لرستان»: گلیم، جاجیم (ماشته)، روتختى، روفرشى، رومیزى، سجاده، گیوه زنانه، ورشو بروجرد، نمد، مشبک، چوب منبت، سرامیک الیگودرز، عسل، روغن حیوانى، شیرینى بروجردى و حلوا بروجردى از جمله صنایع دستى و سوغات این استان هستند.
«کردستان»: قالى بافى در کردستان از رواج خاصى برخوردار است؛ علاوه بر قالى بافى، صنایع دستى نیز در کردستان تولید مى شود که عبارت اند از جاجیم، گلیم، سوزن دوزى، قلاب دوزى، پولک دوزى، منجوق دوزى و سجاده کلاش (نوعى گیوه) است.
«خوزستان»: مهمترین صنایع دستى خوزستان، قالى بافى، قلاب دوزى، بافت انواع ملحفه، لنگ، چفیه، مقنعه، جاجیم و گلیم است که مراکز بافت این محصولات، شهرهاى شوشتر، دزفول و شادگان است. علاوه بر این صنایع دستى فلزى نیز در این استان رایج است به عنوان نمونه در کارگاه هاى دزفول وسایل چایخورى، سینى و منقل تهیه مى شود.
«فارس»: ریسندگى، فلزکارى، خاتم کارى، قالى بافى، حصیر بافى، منبت کارى، کنده کارى ظروف، سفالگرى، گیوه دوزى، نمدمالى، خراطى، چرم سازى، سنگ تراشى و شیشه گرى از صنایع دستى استان و مهمترین محصولات صادراتى و سوغاتى منطقه، خرما، انجیر، آبلیمو، مسقطى، قالى، گلیم، گبه، انواع ترشى جات، عرقیات، سفیدآب، کیسه حمام، حنا، لارستان ؛ انجیر و زعفران، استهبان ؛ انار مهارلو؛ مسقطى لارستان؛ سفیدآب ، صنایع دستى و گیوه استهبان، خرما و آبلیموى جهرم.
«اردبیل»: صنایع دستى در استان اردبیل با همه نارسایى ها و بى توجهى هایى که در طول سالیان گذشته شاهد آن بوده، هنوز هم به صورت ناشناخته ولى زیبا، زینت بخش کانون هاى فرهنگى و مسکونى بسیارى از کشورهاى جهان است. انواع فرش، مسند، شال، ورنى، گلیم، جاجیم، اشیاى سفالى، چوبى و فلزى هنرمندانه همراه با نقش و نگارهاى زیبا در استان اردبیل جان مى گیرد و هنر دستى و ارزشمند این منطقه را به نمایش مى گذارند.
«کرمان»: صنایع دستى شامل قالى دست بافت، شال بافى، پته دوزى، سرامیک، محصولات مسى، چادرشب بافى، حصیر بافى، نمد و گلیم ؛ سوغاتى مشهور پسته هاى رفسنجان، معجون، حنا، زیره، کلمپه، مسقطى سیرجان، سوهان زرند، خرماى بم، بادام کوهى و گردوى بافت است.
«همدان»: برجسته ترین صنعت دستى این استان سفالگرى و سرامیک سازى است و علاوه بر صنعت سفالگرى و سفال سازى، صنایع دیگرى مانند گلیم بافى، قالیبافى و دوخت لباس نیز در سطح استان وجود دارد که عمدتاً در میان عشایر مرسوم است.
«قزوین»: صنایع دستى آن گلیم و جاجیم بافى، قالى بافى در روستاها و صنایع ظریف کارى چوبى مانند قاشق سازى، شانه تراشى و منبت کارى است. سوغاتى قزوین، شیرینى نان برنجى، باقلوا، کشمش، دسته، بادام و گردو است.
«کرمانشاه»: استان کرمانشاه داراى صنایع دستى مهم و مشهورى چون گیوه بافى، پرده بافى، قلمزنى بر روى مس با استفاده از طرح هاى متنوع موج بافى و قالى بافى است. شیرینى هاى محلى استان، نان برنجى و نان شکرى هستند.
«تهران»: صنایع دستى استان تهران با توجه به بافت اجتماعى و تنوع قومى ، و سه دسته شهرى، روستایى و عشایرى تقسیم مى شود. عمده ترین صنایع دستى استان را قلمزنى روى مس و برنج، خراطى و سبدبافى، خاتم کارى و شیشه گرى، تراش و نقاشى روى شیشه، زیلو بافى، نقاشى چرم، قالى بافى، سفالگرى و چاپ باتیک تشکیل مى دهد.
«زنجان»: در زنجان صنایع دستى از رشد و شکوفایى چشمگیرى برخوردارند، نمونه هاى بدیع آفریده هاى دستان هنرمندان و متخصصان برجسته زنجانى امروزه مایه سربلندى و مباهات موزه هاى بزرگ جهان است.
چاقوسازى، فرش بافى، چاروق دوزى و ملیله کارى اهم صنایع دستى این استان هستند.
«سمنان»: استان سمنان از مراکز قابل توجه صنایع دستى کشور است. در این استان انواع صنایع دستى نظیر قالیبافى، گلیم بافى، نمد مالى، سرامیک و سفال سازى وجود دارد که هر یک از آن ها سوغاتى گرانقدر براى بازدید کنندگان استان محسوب مى شوند. گلیم بافى، قالى بافى، نمدمالى، چاپ قلمکارى، سفالگرى، سرامیک و دستباف ها مهمترین صنایع دستى استان سمنان هستند.
«بوشهر»: توربافى، قالى بافى، گبه بافى، گلیم بافى، نمدبافى، عبا بافى، کوزه گرى یا سفالگرى، حصیربافى، گیوه دوزى، کلاه حصیرى، زنبیل، سبدبافى، تونیزه بافى، دولچه مشک و صنعت کشتى سازى (قایق سازى) صنایع دستى این استان هستند. معروف ترین سوغات استان بوشهر شامل خرما، مسقطى، ماهى و میگو است.
«هرمزگان»: خوس (خوص) دوزى که بافتن با برگ درخت خرما است، گلابتون دوزى، سفالگرى، چادرشب بافى، سوزن دوزى، سبد و حصیربافى، قالى بافى و صنایع دستى دریایى از جمله صنایع دستى این استان محسوب مى شوند.
«ارومیه»: مهمترین سوغات و صنایع دستى شهر ارومیه، صنایع چوبى، نقل، بیدمشک، لباس هاى پشمى دست باف، عسل، لبنیات و عرقیات گیاهى است.
با این اوصاف، صنایع دستى ایران همواره در حاشیه قرار گرفته و گاه بى اهمیتى نسبت به آن، تولیدات مشابه این صنایع را در سطح جهان، موجب مى شود که ضربه اى به جایگاه، ارزش و اصالت آن وارد کرده است در حالى که ارزش این صنایع به لحاظ هنرى، فرهنگى، تاریخى و اقتصادى به حدى است که ضمن کسب جایگاهى ارزنده در میان اقلام صادراتى کشور، جاذبه اى براى گردشگران محسوب مى شود؛ گویى این که بیشتر گردشگران ایران با هدف تجارت و خرید وارد کشور مى شوند و معرفى این تولیدات اصیل و جاذب مى تواند این افراد را ارضا کند.