غار سراب، همدان

نام انگلیسی:  Sarab Cave    نام فارسی :  غار سراب

موقعیت

غار سراب در 87 کیلومتری شمال همدان و در نزدیکی روستایی به همین نام واقع شده است. دهانه غار در کنار دریاچه جلوغار، واقع در یک کیلومتری روستای سراب، در ارتفاع 2200 متری سطح دریا، و به سوی شمال و مشرف به دریاچه است.

معرفی

در گویش مردمان ساکن غرب ایران، هر جا آب​های فرورو حاصل از بارندگی از مجراهای به هم پیوسته در تشکیلات آهکی به صورت چشمه خارج شوند، سراب نامیده می​شود. مانند سراب نیلوفر و بیستون در کرمانشاه و گیان و گاماسیاب در نهاوند. شاید علت نام گذاری غار و روستای آن، سرابِ جلوغار باشد. قبل از وقوع زمین لرزه فارسینج در حوالی سنقر در استان کرمانشاه در سال 1336، آب نهر سرابِ جلوغار چرخِ دو آسیاب را در دامنه کوه سراب می​چرخاند، اما پس از زمین لرزه ریزش دهلیزهای انتقال آب باعث کور شدن منافذ قدیمی و خروج آب از منافذ جدید در دامنه​های دیگر حوزه آبگیر منطقه شد و چرخ آسیاب​ها از حرکت باز ایستاد. این در حالی بود که سطح ایستابی در غار تغییر نکرده و مماس با سقف غارسنگ ساخته باقی مانده بود. غار و دریاچه جلو آن در گذشته از مکان​های مورد احترام بوده​اند و مراسم آیینی در آن جا انجام می​شده است؛ چنان که آثار دیوار دایره مانندی نزدیک نخستین خروجی آن وجود داشت و در گودبرداری دریاچه برای استحصال آب بیش​تر نیز قوچی طلایی از میان گل و لای بیرون آمد. هنگامی که نگارنده و یکی از کوه​نوردان همدان در سال 1344 سرگرم مطالعه غار برای ذخیره​سازی آب آن بودیم، قدحی مفرغی به قطر 30 سانتی متر، با نقش​های زیبا و به رنگ سبز در گودال نخست غار به وسیله روستاییان مددکار ذخیره​سازی آب، از داخل گل و لای به دست آمد که متأسفانه بر اثر کشمکش بر سر تصرف آن تکه تکه شد.

ساختمان

غار در زیر گسلی به طول 1000 متر زایش یافته است. پایه غار، از سنگ آهک و سنگ​های دگرگون تشکیل شده است. بخش بالایی که آهکی بوده بر اثر نفوذ و عبور آب اسیددار تحلیل رفته و پایه شیستی آن باقی مانده است. غار از نوع غارهای باریک است و به هیچ وجه برای گردش گری مناسب نیست و اگر ترکیب آن دستکاری شود، به یک کانال طولانی و بی جاذبه تبدیل می​شود. غاز از تعدادی تالار دریاچه​ای، دالان، و دهلیز تشکیل شده است که به سبب گردش آب فوق اشباع از کلسیم بیکربنات در آن​ها و جذب کلسیم کربنات، به علت قانون جاذبه ملکولی، همگی دارای لبه​های پیش آمده قرنیزمانند هستند. در بعضی بخش​های دریاچه​ها، که دیوارها به هم نزدیک بوده​اند، این لبه​های قرنیز مانند به هم رسیده و پلی آهکی تشکیل داده​اند که هم در زیرگسل اصلی و هم گسل​های فرعی، که دالان​ها را می​سازند، دیده می​شوند. در حقیقت می​توانیم بگوییم غار از دو طقه تشکیل شده است که طبقه زیرین به وسیله همین سقف آهکی و لبه​های آهکی قرنیزمانند از طبقه بالا جدا می​شود. در بازدید از غار، غارنورد باید بخشی از راه را با قایق، بخشی از آن را با استفاده از لبه قرنیزی و گیره​های موجود روی دیوار، و اندکی از مسیر را هم با استفاده از پل​ها طی کند. در بخش​هایی از غار باید وسایل قایق رانی و سایر لوازم را از دهلیزهای تنگ عبور دهیم و خزیده از آن​ها بگذریم. در بخش انتهایی غار دریاچه​ای به ابعاد 15×20 متر واقع شده است. درون دریاچه تعدادی جزیره دایره مانند وجود دارد که بخشی از آن هها داخل آب هستند و منظره​ای بسیار زیبا پدید آورده​اند. به این بخش، تالار مرجان​ها گفته می​شود. در تالار مرجان​ها چند دهلیز مسدود وجود دارد که در یکی از آن​ها  اسکلت رسوب گرفته چهارپایی کوچک با جمجمه گرد، احتمالاً شغال، یافت شد که برای نمایش از غار خارج و تحویل هیئت کوه​نوردی آن زمان (1342) شد. اسکلت رسوب گرفته دیگری برای نمایش در همان محل باقی ماند. هر دو جانور از سواخ​های مرتبط با بیرون  وارد غار شده بودند و دیگر بازگشت برای آن​ها غیر ممکن شده بود. دریاچه مرجان​ها از طریق دالانی مملو از آ به دریاچه مدور دیگری به ابعاد 25×20 متر می​پیوندد که عمقی در حدود 10 متر دارد. این بخش از غار به وسیله دالانی ریزشی و پرپیچ و خم دوباره به تالار مرجان​ها وصل می​شود. این دالان بسیار ریزشی و تهدیدآمیز است و عبور از آن باید حداکثر دو نفره انجام گیرد. درون غار فعالیت​های غارسنگ​سازی رخ داده اما به علت وجود آبف مقدار چکیده کم است. در پل آهکی نزدیک تالار مرجان​ها تعدادی چکیده به شکل مخروط ناقص دیده می​شوندف علت ناقص بودن آن​ها نبودِ چکنده در بالاست. به علت سرعت زیاد، آب محتوی کلسیم بیکربنات از منافذ موجود در سقف رها و پخش شده و فرصت مخروط​سازی از بین رفته است. در سقف تالار مرجان​ها تعدادی چکنده شبیه نی قلیان دیده می​شود. در مجموع، غارسنگ​هایی زیبا از ابتدا تا انتهای غار وجود دارند که شکوهی بی نظیر به این غار نسبتاً باریک داده​اند.

ویژگی

با توجه به پایه غار که از نوع سنگ​های دگرگونی است و نیز با توجه به حوضه آبگیر کم وسعت غار و مقدار آبدهی چشمه​های اطراف آن، هم زمان، فرایندی مشابه آن چه سبب زایش غار علی سرد شده در مورد غار سراب نیز پیش آمده است. به این ترتیب که آب چشمه​ای ماگمایی به همراه گازهای حاصل از فعالیت گسلی درونی در منطقه از درزهای به بالا نفوذ کرده، عمل آهک خوری انجام گرفته، هم زمان آب محتوی کلسیم بیکربنات محلول از غار خارج شده و فضای کنونی را ساخته است. آب​های فرورو ناشی از بارندگی هم به نوبه خود درون درزها و سوراخ​های کارستی سطح کوه نفوذ کرده و علاوه بر ساختن فضاهای بالایی سبب زایش غارسنگ​های غار شده​اند. ویژگی دیگر غار این است که احتمالاً طول دالان​های غار بیش از طول دالان​ها و تالارهای کنونی است، که باید دقت بیش​تر در بازدیدها و حتی شکستن بعضی از پل​ها راه ورود به بقیه بخش​های غار را باز کنیم.

توصیه

به علت گودبرداری کف استخر جلوغار، جهت استحصال آب بیش​تر یا شاید یافتن گنج، سطح ایستابی آن به اندازه 160 سانتی متر افت داشته است و شرایطی را برای ریزش بعضی از بخش​های غار فراهم کرده است. اهالی محترم سراب باید بدانند افزایش آب خروجی غار به ازای تخلیه آب دریاچه​های غار و یا کم آب شدن چشمه​هایی است که از بخش​های دیگر کوه ساری قیه خارج می​شوند. بنابراین تنها راه افزایش آب، پیشنهادهایی است که در بخش ذخیره​سازی آب غارها در این کتاب آمده است. بنابراین نگارنده امیدوار است که با شفته کردن کف استخر با حداقل هزینه؛ یعنی استفاده از ماسه و آهک، از این غار باستانی حفاظت شود و از تبدیل آن به کانالی معدن گونه جلوگیری به عمل آید. لازم است بازدیدکنندگان تا زمان بالا آمدن آب از ورود به منطقه ریزشی انتهایی جداً خودداری کنند، زیرا حمل مجروح از انتهای غار به بیرون امری غیر ممکن است. به علت گشاد کردن ورودی غار به طول حدود 15 متر، در حال حاضر به علت بخار آب، هوای پرفشار داخل با هوای کم فشار بیرون به طور دائم مبادله و مقادیر زیادی آب به شکل بخار از غار خارج می​شود. بنابراین انتظار می​رود مسئولین حفاظت محیط زیست و میراث فرهنگی همدان در ابتدای ورودیِ غار اقدام به کشیدن دیواری زیگزاگ مانند کنند تا از خروج بخار و خشک شدن غارسنگ​ها جلوگیری شود.