غار ماهی کور، لرستان

نام انگلیسی:  Mahi Koor cave نام فارسی :  غار ماهی کور

غار ماهی کور در موقعیت جغرافیایی N330437 E483533 در استان لرستان واقع است. در استان لرستان، بخش پاپی یک دریاچه ی زیرزمینی و جویباری با عنوان (کای رود )وجود داردکه در شمال دهکده ی لون نزدیک ایستگاه راه آهن تنگ هفت قرار دارد.این دریاچه ی زیرزمینی در زیر کوه لون قرار دارد که با عمقی زیاد از سطح زمین به صورت راکد می باشدولی گاهی در فصل بهار به علت ازدیاد نزولات آسمانی و در نتیجه زیاد شدن آب دریاچه آب های اضافی طغیان کرده واز خروجی غار خارج می شوند. در این غار گونه ای ماهی وجود دارد که فاقد گوش چشم است و فقط در آب غار ها و جاهای تاریک زندگی می کنند.این نوع از ماهیان برای تهییه غذا وفرار از خطرات از خطوط جانبی وشاخک های حسی اطراف لب استفاده می کنند.ماهی کور از نادر ترین گونه ی ماهیان جهان است . در دنیا در حدود ۴۰ گونه ماهی فاقد چشم در آبهای شیرین شناسایی گردیده گردیده که دراین میان خانواده کپورماهیان با دارا بودن ۱۱ گونه بیشترین تعداد و خانواده سگ ماهیان جویباری با ۱۰ گونه پس از آن قرار دارند.خانواده های (Amblyopsidae) از راسته سوف ماهی شکلان،لوچ ماهیان (Cobitinae) ، کاراسیده (Characidae) ، ( Synbranchidae )، ( Ictaluridae) و (Eleotridae) از جمله خانواده هایی هستند که گونه های فاقد چشم در آنها گزارش شده است.

در ماهیان مختلف اندازه چشمها نسبت به سایز ماهی ، روش بدست آوردن غذا و هم بر اساس مقدار نوری که برای یافتن غذا لازم است ، تغییر تکاملی می کند. بیشتر ماهیانی که درطول روز به شکار می پردازند، دارای چشمان توسعه یافته هستند اما چشمهای بزرگ در ماهیانی هم که عمدتا غذای خود را در تاریکی یا سپیده صبح پیدا می کنند، یا ماهیانی که در اقیانوسها و در محدوده های نفوذ نور زندگی می کنند هم دیده می شود. ماهیانی که درغارهای بدون نور زندگی می کنند ، دارای چشمهای ریز و یا فاقد چشم هستند ، در عوض دستگاه خط جانبی (Lateral line ) درآنها توسعه زیادی پیدا کرده است.

این دستگاه قادر است تلاطم و جابجایی آب را حتی در کوچکترین مقادیر تعیین کند ، حال چه این تلاطم و جابجایی توسط حرکت خود ماهی ایجاد شده باشد یا اینکه موجودات زنده و اشیای دیگر آن را ایجاد کرده باشند. ماهی ها می توانند با استفاده از این دستگاه ، اشیای ساکن مجاور، سایر ماهیان و موجودات زنده غذایی را پیدا کنند. برخی ماهیان کور نیز دارای سلولهای چشایی در سر و یا سبیلک های (Barbel ) توسعه یافته در اطراف دهان هستند که از آنها برای چشیدن و لامسه استفاده می کنند. علاوه بر ماهی ها که روند تکاملی شان بعلت فقدان نور در سالیان دراز منجر به از دست دادن چشمها گردیده در برخی موجودات دیگر مانند سمندر کور تگزاس ( Typhlomolge rathbuni ) این امر مشاهده می شود ، آنها ضمن از دست دادن چشم ها ، از داشتن رنگدانه هم محروم گشته اند.

ماهیان کور از لحاظ شیلاتی فاقد ارزش اقتصادی بوده اما بعنوان یکی از نادرترین ذخایر ژنتیکی در بسیاری از پژوهشکده ها مورد ارزیابی و مطالعه قرار گرفته اند و یا به عنوان ماهیان زینتی خارق العاده در موزه های حیات وحش و آکواریوم ها در معرض دید علاقمندان و خصوصا جهانگردان قرار گرفته اند. در این میان می توان به ماهی کور مکزیکی (De Filippi, ۱۸۵۳) Astyanax fasciatus mexicanus که شهرت جهانی آن باعث علاقمند شدن بسیاری از آکواریوم داران و محققان گشته است اشاره نمود، بنحوی که محققان زیست شناس دانشگاه مریلند در تحقیقات خود در این رابطه ، ژن عامل از بین بردن چشمهای این ماهی را شناسایی کرده اند.این ژن ضمن فعال شدن درمناطق کم نور، پروتئینی را کنترل می کند که اثر مستقیم بر لنز چشم داشته از این رو با فعال شدن آن درمراحل تکاملی تخم سبب از بین رفتن بافت درونی چشم و کور شدن نوزاد می گردد .

ماهیهایی از همین گونه که در آبهای شیرین زندگی می کنند (در مکانهایی با نور کافی) چشمانشان رشد کرده و دید کاملا طبیعی خواهند داشت. قاره آسیا پر تعداد ترین گونه های کور آب شیرین دنیا یعنی در حدود بیست گونه و قاره های آمریکا و آفریقا پس از آن جای دارند. چین و تایلند بیشترین گونه های کور را به خود اختصاص داده و در این میان، کشور ما با دارا بودن دو گونه منحصر به فرد که صرفا بومی (Endemic ) ایران می باشند درضمره کشورهای دارنده این گونه های با ارزش قرار گرفته است. با توجه به اینکه اغلب گونه های ماهیان کور در لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از گونه ها ( IUCN red list ) قرار دارند لزوم توجه همه جانبه کشورهای صاحب این میراث های طبیعی بیش از پیش مورد نیاز می باشد.

۱) ماهی کور غار ایران
▪ نام علمی : (Bruun and Kaiser, ۱۹۴۴)Iranocypris typhlops
▪ نام انگلیسی : Iran cave barb
▪ خانواده : کپورماهیان ( Cyprinidae)
▪ پراکنش :
ایران ، لرستان،خرم آباد E483534 N330437
شناسایی این ماهی مرهون وجود راه آهن است، زمانی که کارشناسان خارجی مشغول احداث خطوط راه آهن بودند از وجود این غار مطلع شدند و این ماهی را برای شناسایی بیشتر به خارج از کشور بردند.

E. W. Kaiser هفت نمونه از ماهی را درششم ماه می ۱۹۳۷ در آن محل گردآوری نمود تا به مطالعاتی در آن خصوص بپردازد. نمونه هایی از این گونه در موزه جانورشناسی کوپن هاگ (Zoological Museum of Copenhagen ) در دسترس علاقمندان قرار دارد که به نوبه خود جالب و البته جای تامل دارد. این ‌گونه‌ دارای دوجفت‌ سبیلک‌ و بدنی فاقد رنگدانه با بیشینه طول ۲۶/۵ سانتیمتر (fish base.org) است ‌که تعداد کمی فلس در پشت باله سینه ایی آن وجود دارد.سر پهن ‎و دندانهای حلقی‌ دوردیفه‌ و مخروطی‌ شکل‌ با فرمول (۲)۳.۵-۳.۵ از دیگر خصوصیات ماهی شناسی این گونه می باشد.‏‎ نمونه های بررسی شده توسط (Nielsen, ۱۹۷۴ ) دارای ۵/۴۶ میلیمتر طول کل و ۵/۳۸ میلیمتر طول استاندارد بوده است.(برای بررسی و مطالعه بیشتر خصوصیات مورفولوژیکی این ماهی میتوانید به سایت اینترنتی دکتر کد مراجعه نمایید/ www.briancoad.com) درمحیط طبیعی تغذیه آن نامعلوم اما در محیطهای مصنوعی و آکواریوم از انواع غذاهای خشک، تر و زنده نظیر آرتمیا با اشتهای زیاد استقبال می کند،چنانکه برای بلع غذاهای روی سطح آب توانایی شنا بصورت وارونه را دارد. زمان لازم برای دو برابر شدن جمعیت این ماهی حداقل ۱۵ ماه است و از تمایز جنسی و طول عمراین گونه نیز هیچ اطلاعاتی گزارش نشده است.

Bruun and Kaiser در سال (۱۹۴۴) بر این باور بودند که ماهی فوق متعلق به جنس (Barbus) است چون شکل ظاهری شان به باربوس ها (سس ماهی از خانواده کپورماهیان) و خصوصا داشتن دو جفت سبیلک این نظریه را تا حدودی تائید می کرد اما ( Saadati) در سال (۱۹۷۷) این نظریه را رد کرد و ضمن بررسی باربوس های حوضه آبریز دجله عنوان کرد که باربوس های این ناحیه بسیار بزرگ تر از گونه مذکور می باشند. بعدها بررسی دقیق تر ماهی کور غار ایران آن را در جنس cypris از خانواده کپورماهیان قرار داد.
ریشه یابی (Etymology ) نام علمی این ماهی به قرار زیر است:

Iran به لحاظ این که در کشور ایران شناسایی گردید، cypris چون از جنس کپورماهیان است، typhlos یعنی کور و ops به معنای چشم می باشد،از این رو می توان این ماهی را به نام" کپور ماهی کور ایرانی" نامید. متاسفانه این ماهی از سال ۱۹۹۰ به عنوان گونه در معرض آسیب ( Vulnerable)در لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از گونه ها قرار گرفته و دکتر برایان کد (Coad ۱۹۹۶) این گونه نادر را به سبب وجود داشتن در یک محل (داخل غار) در معرض خطر (endangered ) دانسته است. جالب است که بدانید این ماهی با یک ماهی کور دیگر با نام علمی Paracobitis smithi در همان غار به سر می برند. این غار آبی در کنار روستای ( لون) در تنگ هفت لرستان واقع شده ،حرارت آب در این غار معمولا ۵/۱۸درجه سانتیگراد ، PH آن۵/۷ و قابلیت هدایت الکتریکی µS ۳۳۴ می باشد.

۱) سگ ماهی کور ایران
▪ نام علمی 🙁 Greenwood , ۱۹۷۶ ) Paracobitis smithi
▪ نام انگلیسی : Blind loach
▪ خانواده : سگ ماهیان جویباری (Balitoridae )
▪ پراکنش : ایران ، لرستان (۳۳o ۰۵ N, ۴۸o ۳۶ E )

اولین نمونه از این ماهی کفزی توسط Anthony Smith در آپریل ۱۹۷۶ شناسایی شد. آنها علاوه بر اینکه از داشتن چشم محروم اند، رنگدانه و فلس هم ندارند ،دومین جفت از سبیلک هایشان بخوبی رشد کرده و به انتهای سومین جفت سبیلک ها می رسد.متوسط طول کل بدن در آنها ۴۵ میلیمتر گزارش گردیده است. حداقل زمان لازم برای دو برابر شدن جمعیت آنها ۱۵ ماه می باشد. سگ ماهی کور ایران از سال ۱۹۹۶ در لیست قرمز گونه های درمعرض خطر قرار گرفته است. باله مخرجی از۸ شعاع و باله پشتی از ۱۱-۱۲ شعاع که همگی شعاع نرم می باشند تشکیل شده است. تصویری از این ماهی تا کنون منتشر نگشته است و این در حالی است که در بسیاری از نمونه ها مانند ماهی کور مکزیکی (Blind cave fish ) که در بالا از یاد شد در اغلب کتابها و سایت های اینترنتی مرتبط به کرار مطالب مفید و تصاویر گوناگون منتشر می شود. خوشبختانه اداره حفاظت از محیط زیست استان لرستان ،اقدامات جدی را در مورد حفاظت از این غار آبی و ماهیان موجود در آن انجام داده که در این راستا بازهم انتظار بیشتری می رود.