غار کتل خور، زنجان

نام انگلیسی:  Katalkhor Cave    نام فارسی :  غار کتل خور

موقعیت

غار کتل خور در استان زنجان، در 155 کیلومتری جنوب آن، 173 کیلومتری شمال همدان، 70 کیلومتری شرق بیجار، و 5 کیلومتری (روستا شهر) گرماب واقع شده است.

معرفی

در گویش فارسی «کتل» به معنی کوه کم ارتفاع و «خور» کوتاه شده خورشید است، پس «کتل خور»؛ یعنی کوه خورشید و نام غار برگرفته از نام کوهی است که درون آن زایش یافته. این نام مناسب، با توجه به وجود چندگور در نزدیکی دهانه و یافت شدن تعدادی سفال شکسته درون غار، احتمالاتی را در مورد گذشته غار مطرح می​کند. یکی آن که با توجه به یافت شدن جمجمه پلنگی درون یکی از گودال​های غار و نبود هر گونه استخوان دیگری از پلنگ، شاید غار مکانی مورد احترام بوده و همانند غار باباجابر در آن مراسم آیینی انجام می​شده است. احتمال دیگر این است که درون غار ماده مومیایی، که از آن برای شکسته بندی و سایر درمان​ها استفاده می​شده و مالکیت آن در اختیار شاهان بوده، یافت می​شده است؛ زیرا نام دیگر کوه که سقزلو (دارنده سقز) است، مؤید وجود ماده​ای قابل تغییر و انعطاف پذیر مانند موم است که مومیایی به آن شاهت دارد و نزدیک منطقه قرارگیری غار، دَر کوه چنگ الماس، یافت می​شود. به هر حال غار از گذشته​های دور شناخته شده بوده و نام پرمعنا و اسرار آمیزش، خورشید، گویای ارزش والای آن در گذشته است.

تاریخچه​ای کوتاه از غار

این غار در سال 1330 توسط زنده یاد اسدالله جمالی، از پایه گذاران و پیش کسوتان ورزش کوه​نوردی زنجان، شناسایی شد. یک سال بعد کوه​نوردان باشگاه نیرو و راستی به راهنمایی ایشان غار را مورد بازدید فنی قرار دادند. وجود دهلیز سقف کوتاه 400 متریِ ورودی غار، که باید نشسته از آن عبور کرد، همواره مانعی سر راه ورود به غار بوده و همین مشکل ورود سبب سالم ماندن غارسنگ​ها از تاراج بازدیدکنندگان شده است. از سال 1365 به بعد غار توسط گروه​های کوه​نورد از همدان مورد بازدید مکرر قرار گرفت و در این بازدیدها از سرِ پلنگ و اسکلت دو گوسفند و سایر جاذبه​های غار عکس گرفته شد. مهم​تر از همه نقشه درون غار توسط یکی از گروه​های بازدیدکننده آن ترسیم شد که زیبایی بخش نخستین چاپ این کتاب بود. در سال​های بعد تصمیم به توریستی کردن غار گرفته شد که با گشاد کردن دهلیز 400 متری ورودی به ابعاد 4×3 متر و اقدامات دیگر، غار به شکل امروزی در آمد.

ساختمان

این غار یک ورودی دهلیز مانند به طول 400 متر و تعدادی دالان اصلی دنبال هم، تشکیل شده است. در بعضی از بخش​ها دالان​ها وسعت یافته و به تالارهایی وسیع تبدیل شده​اند. این استخوان بندی ادامه می​یابد تا غار در مسیر اصلی به پایان برسد. دالان و تالارهای دیگری از این مسیر جدا می​شوند که همگی در حاشیه قرار دارند و راه به جایی دیگر ندارند. غار شامل سه طبه است که از راه دهلیزهای چاه مانند با یکدیگر ارتباط می​یابند. طبقه دوم شامل دو بخش جدا از هم است که هر یک از راهی به طبقه اول می​پیوندد. بخش غربی طبقه دوم از طریق یک دهلیز به طبقه سوم متصل می​شود. عمیق​ترین بخش غار در انتهای طبقه سوم قرار دارد و فاصله عمودی آن تا دهانه ورودی 50 متر است.

کتل خور از پیچیده​ترین غارهای ایران از دیدگاه زایش و غارسنگ است و از بیش​تر غارهای ایران در خود نشانی دارد. آن جا که با چکیده غول پیکر شیری رنگ (الهه نگهبان) روبه رو می​شویم، چکیده آدمک در غار کرفتو تداعی می​شود. جای دیگر، بلورهای زایش یافته درون دخمه​ها، چاه غار بگلیجه راه به یاد می​آورند، در تالار ستون​ها مانند این است که در غار کهک هستیم، و با دیدن آبشارسنگ​های رنگارنگ خود را داخل غار علی سرد تصور می​کنیم. غار در منطقه​ای آهکی به وسعت 25 هکتار با گسل​ها و ترک​هایی که یکدیگر را قطع کرده​اند و در ارتفاع 1700 متری از سطح دریا پدید آمده است. دو عملکرد در زایش غار نقش داشته​اند؛ یکی آب​های فرورو اسیدی حاصل از بارندگی و دیگری نفوذ آب چشمه​ای ماگمایی از اعماق زمین به همراه گازها و بخارهای حاصل از بارندگی و دیگری نفوذ آب چشمه​ای ماگمایی از اعماق زمین به همراه گازها و بخارهای حاصل از فعالیت​های گسل درونی که با نیروی محرکه خود آب​های فرورو منطقه را به بالا فرستاده است. فعالیت این چشمه طی سال​ها با افزایش و کاهش فراوان همراه بوده است، چشمه پس از ایجاد استخوان بندی غار حرکتی بسیار آهسته آب اشباع از کلسیم بیکربنات از اطراف و به سبب قانون جاذبه مولکولی مقداری از کلسیم کربنات حین گذر جذب ستون​های رُسی می​شود و چتری زیبا از قارچ​ها پدید می​آورد، ستون دارای سرستون می​شود، و روی بیضی سقف لایه​ای شیری رنگ کشیده می​شود. و اما پایه قارچ​ها بدون پوشش می​ماند زیرا در حرکت افقی در محیط​های بسته حرکت آب در سطح انجام می​شود، نه در عمق. فرایند گردش آب حاوی کلسیم بیکربنات و تماس آن با دیوارهای غار سبب زایش لبه​های قرنیزمانند و نشستن یک لایه شیری رنگ در دو سطح آن می​شود. این عملکرد به شکل افقی و هم سطح در سراسر غار قابل مشاهده است. وجود سقف کاملاً افقی و شیری رنگ در بخشی از غار، که در تالار نیم طاق کریستال​ها دیده می​شود و وسعتی حدود 300 متر مربع دارد، عملکرد ابتدایی فضاسازی غار بر اثر حرکت آب و سپس ایجاد پوشش کربناته شیری رنگ را در بخش بالایی غار به نمایش می​گذارد. احتمالاً بنا به علل درون زمینی، نیروی محرکه آب چشمه ماگمایی تقلیل می​یابد، دریایی از آب اشباع از کلسیم بیکربنات و سایر املاح درون اسکلت ساخته شده غار حالت سکون نسبی پیدا می​کند، و حرکتی دیگر، که زایش کریستال​ها در دخمه​ها و برخی دهلیزها و کف بوده است، آغاز می​شود. به خاطر داشته باشیم برای زایش یک تکه کوچک الماس تحت شرایط مناسب، یک میلیون سال لازم است) حین انجام فرایند بلورسازی، ورود آب از طریق چشمه ماگمایی به درون غار به تدریج فروکش می​کند و با خروج آب موجود در غار از مسیر چشمه غارساز و درنتیجه تخلیه آن از آب، فرایند غارسنگ​سازی در فضایهایی که قبلاً به علت وجود آب ممکن نبوده، آغاز می​شود. در پایان با کاهش آبدهی چشمه ماگمایی، آب موجود در غار از مسیر چشمه غارساز، تهی می​شود و غار به شکل امروزی در می​آید؛ ضمن آن که عملکرد آب​های فرورو در غار و فرایند غارسنگ​سازی تا امروز ادامه داشته و چشمه ماگمایی نیز به کل از حرکت باز نمانده است. ورودی چشمه ماگمایی احتمالاً در اعماق غار است اما چشمه غارساز، همان سراب قرار گرفته در مسیر غار است و آب آن از طریق چشمه ماگمایی و آب​های فروروِ بالاتر از سطح ایستابی آن تأمین می​شود.

ویژگی

سراسر غار مملو از ویژگی  پدیده خاص است اما در بین آن​ها کیک سقفی و قارچ​ها منحصر به فردند. نیم کرده​هایی هم در کف غار وجود دارند که مانند پاتیل نبات​سازی هستند. این پاتیل​ها مملو از بلورهای زیبا بوده​اند که اکنون تهی شده آن​ها باقی مانده است و با جست و جوی بیش​تر درون دهلیزها می​توانیم نظیر آن​ها را بیابیم. از همه جالب​تر گودال​های آب هستند که پیش آمدگی لبه​ها و رنگ​های گوناگون لایه​های آن تغییرات سطح ایستابی را در مقاطع زمانی مختلف نشان می​دهد.

توصیه

غار، محلی بی نظیر و جهانی، و سرمایه​ای ملی و ماندگار است که باید برای استفاده نسل​های آینده حفظ شود. هر نوع حفاری و تغییر در منطقه غار، به ویژه برای استحصال آب، باید زیر نظر زمین شناسان خبره، میراث فرهنگی، و مرکز حفاظت محیط زیست ایران انجام شود. عملیات استحصال آب از درون زمین در این منطقه باید ممنوع شود و سطح ایستابی

هر نوع انتقال آب به ناحیه باید پایین​تر از سطح ایستابی سراب پایین غار باشد تا از نفوذ آب به درون غار جلوگیری شود. غار یک مجموعه زنده و مرتبط به هم است که هر آسیبی به یکی از بخش​های آن بر تمامی مجموعه اثر گذار خواهد بود.