قره کلیسا، ماکو

این مکان به همراه کلیسای سنت استپانوس جلفا و کلیسای کوچک زور زور چالدران (مشترکاً) طبق ملاک های 2 و 3 و 4 در تاریخ 18 خرداد 1387 به عنوان نهمین اثر ملی ایران و جهت حفظ قدیمی ترین و برجسته ترین نمادهای معماری ارامنه جهان در فهرست جهانی یونسکو ثبت گردید.قره کلیسا در شمال غربی چالدران ( سیه چشمه ) واقع شده و 30 کیلومتر با چالدران فاصله دارد. قره کلیسا به عنوان نهمین میراث تاریخی – فرهنگی ایران در سی و دومین کمیته میراث جهانی یونسکو در کبک کانادا ثبت جهانی شد.

ارامنه معتقدند:  "دو نفر از حواریون عیسی مسیح به نام های تاتائوس مقدس (St. Thaddeus ) و بارتلیموس مقدس ( St. Bartholome ) در سال 40 یا 43 میلادی جهت تبلیغ دین مسیح به شهر آرداز ( آرتاز ) آمدند که حوزه پادشاهی آبکار،  پادشاه ارامنه بود. بخشی از ارامنه آن زمان، پیرو میترائیسم ( آئین مهر ) و بخش بزرگی از آنان پیرو دین زرتشت بوده اند. در اثر تبلیغات تاتائوس، آبکار به دین مسیح گروید. پس از مرگ آبکار ساناتروک به پادشاهی رسید و دستور داد آنهایی که مسیحی شده اند به دین آباء و اجدادی خود برگردند. در سال 66 میلادی، تاتائوس و حدود 3500  نفر از مسیحیانی که بر اعتقاد خود پا برجا مانده بودند، به دستور پادشاه ارامنه قتل عام شدند و اجساد آنها در محدوده قره کلیسای فعلی دفن گردید. تیرداد – پادشاه ارمنستان-  در سال 302 میلادی، مسیحیت را دین رسمی ارمنستان اعلام کرد و پس از آن بود که به یاد و خاطره تاتائوس مقدس و سایر مسیحیانی که در راه عقیده خود جان باخته بودند، در منطقه ارمنستان کلیساهای متعددی بنا گردید و قره کلیسا یکی از آنها و احتمالاً بزرگترین آنها بوده است که بر بقعه کوچکی که مسیحیان قبلی بر مزار تاتائوس ساخته بودند بنا شده است. ارامنه معتقدند تادی یا تاتائوس مقدس در سرداب سمت راست محراب کلیسای فعلی دفن شده است.

کلیسا در سال 1230 میلادی ( 608 هجری خورشیدی ) در اثر حمله مغول تخریب شد. مدتی بعد خواجه نصیرالدین طوسی وزیر ایرانی هولاگو خان مغول دستور بازسازی آن را داد. در سال 1319 میلادی ( 697 هجری خورشیدی ) وقوع زلزله باعث تخریب کامل کلیسا گردید که ده سال بعد در سال 1329 توسط زکریای قدیس مجدداً بازسازی شد. در سال 1691 میلادی ( 1069 هجری خورشیدی ) با سنگ های سیاه مجدداً مورد مرمت قرار گرفت. کتیبه شاه عباس اول، در حمایت از ارامنه به خط ارمنی بر سردر کلیسا نصب شده است. به دستور عباس میرزا ولیعهد باکفایت فتحعلیشاه قاجار در سال 1810 بخش دیگری به کلیسا اضافه شد که هم اکنون با سنگ های سفید قابل تمایز از بخش قدیمی تر آن است.

دولت قاجار خصوصاً عباس میرزا نایب السلطنه در نظر داشتند که محل مرجع تقلید ارمنیان جهان که در اجمیادزین (نزدیک ایروان) بود به کلیسای تاتووس منتقل و این مرکز را از زیر نفوذ روسیه تزاری و دولت عثمانی خارج سازند تصمیم گرفته شد که با افزودن مجموعه بنایی به کلیسای کهن، کلیسای تاتووس را وسعت داده و آن را شبیه کلیسای اجمیادزین سازند.

با حمایت مادی و معنوی عباس میرزا، معماران و حجاران به تلاش پرداختند و در ادامه کلیسای کهن در ضلع غربی آن تالاری دیگر که مکمل کلیسای کهن بود ساختند. بنای جدیدالاحداث بزرگتر از بنای کهن کلیسا ولی با همان سبک ساخته شد. دیوارهای خارجی بنای جدید با نقش و نگارهای برجسته؛ روحانیون، قدیسان دین مسیح و گل و بته تزیین شده است.

موقعیت خاص جغرافیایی کلیسا به گونه ای است که اطراف آن را از هر طرف کوه در بر گرفته است، در کنار کلیسا  رودخانه قرار دارد. زمین های مناسب کشاورزی در حیاط کلیسا و اطراف آن موجود است. دیوارهای قطور با درهای کوچک از کلیسا محافظت می کنند. در داخل محوطه، اتاق های متعدد جهت اقامت خلیفه ،  راهبان،  روغن گیری، آسیاب، آشپزخانه، نگهداری مواد غذایی، انبار علوفه حیوانات و سایر امکانات وجود داشته که شرایطی را فراهم می نموده تا بتوان از خود و کلیسا در مقابل متجاوزین حفاظت نمود.

کلیسای اصلی، دارای سقف صاف است و گنبد هرمی دوازده وجهی بر بالای آن قرار دارد. پایه گنبد با نوارهای سنگی سیاه و سفید پوشیده شده که زیبایی خاصی به آن داده است. وجود دو گنبد مشابه و در کنار هم، دو قله کوه آرارات را در ذهن ارامنه به تصویر می کشد. سنگ نوشته ها و حجاری های فوق العاده زیبا، این مکان را از بسیاری از کلیساهای هم عصر خود متمایز می سازد.

وجه تسمیه

در زبان آذری، قره دارای دو معنی می باشد. معنی مصطلح و رایج آن ( سیاه ) است. بنابراین قره کلیسا یعنی کلیسای سیاه. باتوجه به سنگ های سیاهی که در ساختمان کلیسا استفاده شده است، این معنا بیشتر به ذهن می رسد. از طرف دیگر، جمعی معتقدند که قره، پیشوند اسم مکان و به معنی بزرگ است. در اینصورت قره کلیسا به معنی کلیسای بزرگ می باشد.

مراسم ارامنه

گردهم آیی ارامنه در اول تا چهارم مردادماه هر سال که مصادف با سالروز مرگ تاتائوس مقدس می باشد صرفاً یک مراسم مذهبی نیست. بلکه اجتماعی است از ارامنه ارتودوکس آذربایجان، تهران، اصفهان و سایر نقاط ایران و جهان که بعضاً پیروان سایر مذاهب مسیحیت چون آسوری ها نیز در آن شرکت می کنند و با برپا داشتن مراسم جشن و سرور، کودکان خود را غسل تعمید می دهند.

روستای کم جمعیت مجاور قره کلیسا مسلمان نشین است و با توجه به اینکه جمعیت قابل توجهی در مراسم شرکت می کنند، در آن زمان از طرف خلیفه گری ارامنه آذربایجان یا تهران چادرهای سیار جهت اقامت و پذیرایی زائرین و مسافران نصب می شود.

دسترسی

به دو روش می توان به قره کلیسا رفت:

فاصله تبریز تا قره کلیسا حدود 270 کیلومتر است و لازم است  شهرهای مرند، قره ضیاءالدین و شوط را پشت سر گذاشت. از شوط تا قره کلیسا حدود 35 کیلومتر است. قره کلیسا تقریباً در میانه راه شوط به چالدران قرار گرفته است. توجه فرمایید وقتی از شوط به سمت چالدران حرکت می کنید، سه راهی قره کلیسا در سمت راست شما قرار گرفته است. لازم به توضیح است که بخش عمده این مسیر، یعنی از تبریز تا سه راهی شوط، جاده ترانزیت بین المللی است و از کیفیت بهتری نسبت به مسیر دوم برخوردار است.

فاصله ارومیه تا قره کلیسا حدود 275 کیلومتر است و لازم است شهرهای سلماس، خوی و چالدران را پشت سر گذاشت. جاده خوی به چالدران با مسافت حدود 100 کیلومتر، کوهستانی و نسبتاً فرعی است.