تخت سلیمان و مجموعه آثار باستانی و تاریخی آن یکی از مهمترین و مشهورترین مراکز تاریخ و تمدن ایران محسوب میشود.
این مجموعه در ناحیه تکاب و برروی یک بلندی طبیعی به ارتفاع 20 متر از سطح دشت احداث شده است.
کلیه آثار آن درون یک حصار و دیوار بیضی شکل بنیان گرفته که دور تا دور آن دشتی گسترده است.
حصار بیرونی از سنگهای لاشهای به ابعاد مختلف، به ضخامت 5 متر، ارتفاع 14 متر و محیط بیرونی 1200 متر بنا شده است. لایه بیرونی حصار از سنگهای تراشدار نماسازی شده و دارای 38 برج دفاعی مخروطی شکل است. بنای دیوار و حصار بیرونی متعلق به دوره ساسانی است، ولی در دوره ایلخانی نیز ضمن مرمت پارهای از قسمتهای فرو ریخته، دروازه جدیدی در مجاورت دروازه جنوبی عهد ساسانی احداث گردید. این حصار در عهد ساسانی دو دروازه شمالی و جنوبی داشته است. دروازه جنوبی به منظور عبور خواص و دروازه شمالی که بلندتر و عریضتر است به منظور عبور عوام به آتشکده بوده است.
داخل حصار بیضی شکل دو مربع مختلف المرکز هم محور به چشم میخورد که در مرکز مربع جنوبی دریاچه، و در مرکز مربع شمالی آتشکده واقع شده بود. دور تا دور این دو مربع را یک حصار مستطیل شکل به طول تقریبی 250 متر و عرض تقریبی 150متر در خود میگرفته و 60 برج مدور آن را احاطه میکرده است. نسبتاً عمیق بوده و به شکل بیضی ناقص و در هماهنگی و تقارن عجیبی با بیضی حصار تخت سلیمان استقرار یافته بود.
در جبهه شمال غربی دریاچه و در زاویه مربع بزرگتر، ایوان رفیع معروف به ایوان خسرو قرار داشته که این ایوان از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده است. در حال حاضر از این ایوان جز یک جرز و زوارهای دیوار اثری باقی نمانده است. ایوان به دو اتاق با حوض خانه هشت گوشی راه مییابد که مربوط به دوره ایلخانیان است. در جبهه جنوبی ایوان، خوابگاه پایینتر از سطح دیگر آثار است و یک راه مخفی به طرف دریاچه دارد. در مرکز مربع شمالی، آتشکده معروف آذرگشنسب واقع است. این آتشکده از سویی به دروازه شمالی و از جنوب به دریاچه راه دارد. در حد فاصل آتشکده و دروازه شمالی، راهروها و حیاطهای چندی به چشم میخورد.
به جز مجموعه بناهای یاد شده، بقایای ابنیه پراکنده و منفرد فراوانی که عموماً به دوره ایلخانی مربوط هستناد در اطراف دریاچه وجود دارند و از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شدهاند. بیرون تخت سلیمان در بخش جنوب غربی یک جوی سنگی وجود دارد که 300 متر طول و 4 متر ارتفاع دارد. این جوی سنگی را مردم محل «اژدهای سنگی» مینامند.
تخت سلیمان در حمله هراکلیوس(امپراتور رومیان) که در سال 624 میلادی اتفاق افتاد ویران شد. آباقاخان برادرزاده هلاکوخان(680-663 هجری قمری) که به دین اسلام گرویده بود بر روی ویرانههای تخت سلیمان مسجدی بنا کرد که آن نیز بعدها ویران شد و تنها کاشیهایی با نقوش و خط برجسته از آن به جامانده است. در حفاریهای انجام گرفته در محل آتشکده مقادیری سکههای مختلف، کاشی و یک دیگ بزرگ مسی(قطر دهانه آن 56 و ارتفاع آن 54سانتیمتر است)مربوط به دوره اسلامی به دست آمده است.
در این مجموعه تاریخی محل شگفت انگیزی به نام زندان سلیمان قرار دارد که مشتمل است بر بقایای معبدی از دوران ما قبل تاریخ و عهد ماد. در اطراف قلعه دهانه آتشفشان خاموشی به طول 150متر، عرض 80متر و عمق 70 تا 100 متر قرار دارد. علاوه بر این، در حواشی تخت سلیمان آبگرمهای جوشان و حتی چشمههای سردی وجود دارند که بسیار جالب توجه و دیدنی هستند. همچنین شکاف بزرگی که در اثر زلزله پدید آمده از پدیدههای دیدنی تخت سلیمان است. به طور کلی مجموعه تخت سلیمان واجد ارزشهای تاریخی، باستانی،معماری و تفریحی است و میتواند به عنوان یک مجموعه توریستی مورد استفاده قرار گیرد.