کارونسرا از دیرباز – به عنوان مکانی امن در مسیرهای طولانی در سرزمین پهناور ایران – پذیرای کاروانیانی بود که به منظور تجارت و زیارت و سیاحت راه می پیمودند. «هرودوت» یونانی از منزلگاههایی بین شوش و «سارد» یاد کرده است که کاروانیان آن مسیری 2500 کیلومتری را سه ماهه می‌پیمودند و در واقع چاپارخانه‌های بین راهی دوره هخامنشی به شمار می رفتند. در دوره ساسانیان، به علت رونق تجارت، اتراقگاه هایی احداث شده بود که در اطراف آن اتاقهایی به منظور استراحت کاروانیان تعبیه شده بود و آثار آن در میان دیوارها و اتاقهای سنگی فروریخته آن تا به امروز باقی است. از قرن پنجم ه ق نیز «رباط شرف» – یکی از بناهای ارزشمند بین راهی در خراسان – به یادگار مانده است.
«کلاویخو»، سفیر دولت اسپانیا در دوره تیمور، در سفرنامه خود می نویسد: آن یکشنبه در نیشابور اولین شب را در کاروانسرای بزرگی که چاپارخانه بود، در میان بیابان، به سر بردیم. بامدادان روز سه شنبه، بر اسب سوار شدیم، دو فرسخ رانده بودیم که به ساختمانی مانند مهمانخانه یا هتل رسیدیم که در اینجا «کارونسرا» خوانده می شود.
در دوره صفویه، به علت امنیت راهها و گسترش تجارت، کاروانسراهایی بر حسب موقعیت جغرافیایی با طرحهای مدور و چند وجهی و چهار وجهی و نامنظم ساخته شد؛ و در دوره قاجاریه نیز، ضمن تعمیر بعضی از آنها، کاروانسراهای جدیدی احداث شد. امروزه، باقیمانده این بناها در جای جای ایران دیده می شود که بیشتر به مخروبه تبدیل شده است و بدین ترتیب یادگارهای ارزشمند معماری این سرزمین – که با عملکرد استراحتگاه بین راهی و همچنین مسافرخانه‌های شهری – در طول قرون نقش ارزنده‌ای را در فرهنگ جامعه ایفا می کردند به دست فراموشی سپرده شده‌اند.
یکی از این بناها در فاصله 35 کیلومتری جنوب غربی تهران کاروانسرای سنگی «رباط کریم» است که در کنار جاده تهران ساوه قرار دارد. این بنا تا سال 1383 مأمن حفاران و جایگاه احشام بود؛ اما از این سال به بعد، به سبب مجاورت با شهر جدید «پرند»، با هزینه شرکت سهامی عمران این شهر و نظارت کارشناسان مجرب سازمان میراث فرهنگی، در سه بخش پژوهش و مرمت و احیا در حال نجات بخشی است و تاکنون اقدامات مفیدی برای آن انجام شده است. در مورد قدمت این بنا، اختلاف نظر بسیار است؛ «ماکسیم سیرو» در کتاب «کاروانسراهای ایران» آن را از ابنیه دوران پیش از سلجوقی می داند و می افزاید: کهنترین کاروانسرای فلات ایران نزدیک رباط کریم در کنار دشت حاصلخیز شهریار قرار دارد.
دیوار ضخیم کاروانسرای رباط کریم ارتفاعی معادل دو برابر ارتفاع ساختمانها در داخل کاروانسرا دارد. بنای کاروانسرا بسیار ساده است و شامل اتاقهایی است که با طاقهای گهواره‌ای شکل پوشیده شده است و درشان به طرف حیاط باز می شود. در سه حیاط مرکزی، سه ایوان وجود دارد و مدخل حیاط نیز به صورت ایوانی است و عرض ایوانها نزدیک 5 و از عرض اتاقها کمی بیشتر است.
تا دوره قاجاریه، ذکری از رباط کریم و کاروانسرای سنگی آن نیامده است. در این دوره، بظاهر رباط کریم رونق بیشتری می یابد. «ابوالحسن خان فخرالملک» (سیاح عهد قاجار) در سفرنامه خود چنین گفته است: از رودخانه شور که گذشتیم، به فاصله یک میدان به کاروانسرای سنگی رسیدیم که بنای آن از سنگ و گچ است. از مصالح این کاروانسرا اگر بخواهند پلی بسازند، خیلی به کار می خورد؛ چون در این صحرا سنگ یافت نمی‌شود. این کاروانسرا سابق دزدگاه و خیلی جای وحشت از برای مردم بود… . این کاروانسرا – علاوه بر سابقه تاریخی – ویژگیهای بیمانندی دارد که آن را در میان کاروانسراهای کشور ممتاز می کند. در یافته‌های باستانشناسی، کوره‌های ذوب فلز در حیاط این کارونسرا به چشم می خورد که نمایانگر یکی از کاربری های این بنا به عنوان «ضرابخانه» بوده است.
تزیینات قطاربندی بالای بدنه بیرونی دیوارها (که نقش آبچکان داشته‌اند و بخش اندکی از آن در قسمتی از دیوار شمالی موجود است و شاید تنها تزیینات باقیمانده در این بنا باشد) جملگی نشان از طرحی از پیش فکر شده برای احداث بنایی با الگوی چهار ایوانی و به منظور کاربردی خاص است. با توجه به وسعت دشتهای حاصلخیز منطقه، این فرض بیشتر تقویت می شود که از این مکان در دوران آبادانی به عنوان جایگاه رتق و فتق امور حکومتی در منطقه شهریار استفاده می‌شد.
با توجه به اقدامات ارزنده‌ای که تا به حال روی این بنا انجام یافته، شایسته است که جایگاهی خاص در حد طرحهای ملی برای آن قایل شویم؛ و با کمک به ادامه فعالیتهای مرمتی و با ایجاد فضاهای ورزشی و تفریحی که در طرح دیده شده است، یکی از نقاط تاریخی و گردشگری استان تهران را برای استفاده گردشگران داخلی و خارجی سامان ببخشیم. جای آن دارد که مسئولان با بذل توجه ویژه به این بنای ارزشمند برگی از تاریخ منطقه را برای آیندگان حفظ و ماندگار کنند.
نظرات بسته شده است.