قلمرو بیابانهای ژئومرفولوژی استان قم

اشکال ژئومرفولوژی بیابان در استان قم:

واحد دشت سر:

در استان قم دشت سرها از نظر وضعیت توپوگرافی، رسوب و نحوه عمل فرسایش به سه تیپ تقسیم می شوند.

تیپ دشت سر فرسایشی(Pediment):

دشت سر مذکور در اکثر نقاط انتهای کوهستانی قم مشاهده می شود که در نقشه ژئومرفولوژی نمایش داده شده است. از جمله معروف ترین یا مشهودترین دشت سر فرسایشی، می توان به دشت سر فرسایشی علی آباد طایقان که منشعب شده از رودخانه علی آباد در بالادست قمرود است، اشاره کرد.

در استان قم دشت سرهای مذکور به دلیل کمبود بارندگی و مقدار سیلابهای نسبتاً کم از وسعت اندک برخوردارند. مهمترین رخساره های تیپ دشت سرفرسایشی در استان قم شامل موارد ذیل هستند. تفکیک رخساره ها به دلیل کوچکی مقیاس نقشه صورت نگرفته است. ولی توضیح و تفسیر رخساره های دشت سر فرسایشی در استان و ارتباط با قلمرو بیابانها مهم محسوب می شود.

1- رخساره فرسایش آبی:

رخساره مذکور در اکثر تیپهای دشت سر مذکور در نواحی مختلف استان مشاهده می شود. این رخساره به صورت شیارهائی که بر اساس نوع سازندها، اشکال گوناگون دارد، بر روی عکسها مشاهده می شود. آبراهه ها پس از طی مسیر کوتاهی معمولاً به هم پیوسته و تشکیل چندین آبراهه را می دهند. فرسایش پذیر بودن سنگهای مارن، شیل و آهک سالسر سنگ در نواحی مرکزی و جنوبی استان سبب تشکیل بهترین رخساره شده است.

2- رخساره مخروط افکنه:

این رخساره معمولاً پس از رخساره فرسایش آبی قرار گرفته و مخروطی کوچک با دانه بندی متفاوت را تشکیل می دهد.

3- رخساره منطقه برداشت:

این رخساره در حوالی روستای لنگرود و در پائین دست سد کبار قم و انتهای حوضه آبخیز کهک و کبار کاملاً مشخص است.

4- اینسلبرگ فرسایشی:

اینسلبرگ فرسایشی در شمال خورآباد به عنوان یک بیرون زدگی کوچک مخروطی شکل که در اثر فرسایش از مناطق مجاور خود جدا شده است مشخص است.

مشخصات عمومی دشت سرهای استان :

دشت سرهای موجود در استان قم با توجه به اینکه سرانجام به کویر و پلایا ختم می شوند، معمولاً دارای نهشته های انتهایی با ضخامت زیاد هستند. این مسأله در دشت سرهای حوضه بسته دریاچه نمک، دشت سر پایین دست حوضه کهک و کبار، دشت سر حوضه آبخیز گلستان کاملاً مشاهده می شود.

در روی نقشه ژئومرفولوژی واحد مذکور مشخص شده است. تعداد و تراکم دشت سرها به دلیل شرایط کوهستانی قسمتهای غربی، جنوبی و مرکزی استان زیاد است. ولی در رابطه با بیابان، دشت سرهای مجاور پلایاها یا چاله ها از ارزش طبقه بندی بالاتری نسبت به سایر دشت سرها برخوردارند.

ذیلاً خصوصیات دشت سرهای موجود در استان عنوان می شود.

دشت سر دریاچه حوض سلطان:

دشت سرهای موجود در حوضه آبخیز دریاچه حوض سلطان با توجه به عکس های ماهواره ای و عکس های هوایی معمولاً دارای عرض نسبتاً زیاد هستند. بخصوص تعداد و تراکم آبراهه ها به دلیل جنس تشکیلات در نواحی غربی حوضه بسیار زیاد است. آبراهه ها از نوع موازی بوده و اتصال بین آبراهه ها در مسیری طولانی اتفاق می افتد. شیب دشت سرهای این ناحیه بین حدود 5 تا حدود 14 درصد تغییر می کند و معمولاً شیب جانبی ندارد. تعداد دشت سرهای موجود در این حوضه به دلیل خشکه رودهای فراوان، زیاد است

دشت سر حوضه آبخیز طغرود:

این دشت سر دارای عرض کم و طول نسبتاً زیاد بوده و مواد تشکیل دهنده آن درشت دانه با جورشدگی نسبتاً غیر یکنواخت است. عمق رسوبات این دشت سر متغیر و به 8 تا 30 متر می رسد. پروفیل این دشت سر به سمت عمق دارای ذرات درشت دانه بیشتری است. دشت سرهای متفاوتی در این حوضه وجود دارد که اکثراً به دلیل شرایط رودخانه ای و جریانها وضعیت نسبتاً مشابهی دارند.

دشت سرهای حوضه آبخیز وزوا:

این دشت سر نیز باریک بوده و دارای مساحت نسبتاً کمی است و سریعاً به دشت منتهی می شود. عمق رسوبات در این دشت سر نسبتاً زیاد بین 10 تا 40 متر متغیر است.

دشت سرهای حوضه آبخیز کهک و کبار:

ارتفاعات این حوضه در قسمتهای جنوبی و شرقی واقع شده است. دشت سرهای مجاور ارتفاعات مذکور تفاوتهایی از نظر جنس رسوبات دارند. بخصوص دشت سر کهک و خورآباد که به دلیل مجاورت با تشکیلات قم دارای آبراهه های موازی و ریزدانه تر است. عمق رسوبات این حوضه آبخیز بین 8 تا بیش از 35 متر متغیر است.

دشت سرهای حوضه آبخیز قمرود:

در این حوضه آبخیز رودخانه های متعددی جریان دارد و مشخص ترین دشت سر با گسترش نسبتاً زیاد دشت سر علی آباد طایقان در مجاورت محور ارتباطی قم و اصفهان است که دارای آبراه های موازی با عمق رسوبات زیاد و جورشدگی متفاوت و اکثراً زاویه دار است.

دشت سر حوضه آبخیز گلستان:

این دشت سرها نیز دارای ضخامت نسبتاً زیادی هستند. عمق رسوبات این دشت سرها تا حدود 40 متر می رسد.

واحد پلایا:

در استان قم چندین پلایای بزرگ و کوچک وجود دارد که اشکال ژئومرفولوژی بیابانی موجود در آنها نیز مختلف است. پلایا یا چاله داخلی در بیابانها از اشکال مهم به شمار می آیند. محیط پلایا به وسیله دو عامل رسوب و جریانهای آبی مشخص می شود. از نظر نوع نهشته ها، محیط پلایا از دو نوع رسوب کلاستیک و غیر کلاستیک تشکیل یافته است. به طوریکه در تمام پلایاهای موجود در استان قم هر دو نوع رسوب کلاستیک و غیر کلاستیک مشاهده می شود.

پلایای دریاچه نمک:

این پلایا در قسمت شرقی قم و منتهی الیه شرق استان واقع شده است و بین چهار استان قم، اصفهان، تهران و سمنان مشترک است. پلایای مذکور در استان قم از پایین دست روستاهای جنت آباد، حصار شنه و حسین آباد میش مست در منطقه جنوبی و روستاهای قمرود و کاج و مشک آباد در منطقه غربی و ارتفاعات جنوب ورامین در منطقه شمالی شروع می شود. بر اساس مطالعات انجام شده تقریباً بسیاری از تیپهای مهم مناطق بیابانی در این پلایا دیده می شود.

مساحت این پلایا در استان قم بیش از 600 کیلومترمربع است. وجود آب برای مدتی از سال در دریاچه مذکور، آنرا در شمار دریاچه های فصلی طبقه بندی می کند. مساحت پلایای دریاچه نمک 3156 کیلومتر مربع است که 63 درصد آنرا کویر (2003 کیلومتر مربع) و 37 درصد بقیه را منطقه مرطوب و جلگه رسی (1145 کیلومتر مربع) تشکیل می دهد. تیپهای موجود در پلایای مذکور که در استان قم وجود دارند به شرح ذیل هستند:

تیپ دشت ریگی یا سنگفرش بیابان:

این تیپ در نواحی غربی، جنوبی و شمالی پلایای مذکور مشاهده می شود. در میان انواع مختلف پوشش های سطحی بیابان، پوشش سنگفرش یکی از بارزترین ویژگیهای بیابان به شمار می آید. پوشش سنگفرش پلایای دریاچه نمک شامل قطعه سنگهایی است که معمولاً زاویه دار هستند و غالباً ضخامت کمی دارند. که در مجموعه ای از مواد ریز دانه مانند شن، ماسه، سیلت و رس قرار دارند.

تیپ نبکا یا تپه های ماسه ای منفرد:

تیپ مذکور به صورت نسبتاً گسترده در حوالی حسین آباد میش مست مشاهده می شود. تشکیل این عارضه با توجه به وجود گونه های گیاهی این منطقه، بخصوص تاغ، گز و غیره بوجود آمده است. نبکاهای موجود در استان معمولاً قطر کمی داشته و حداکثر به 4 متر و همچنین ارتفاع آنها حداکثر به 3 متر می رسد. عناصر اصلی تشکیل دهنده نبکاها شامل ماسه، لای، رس و سیلت است.

تیپ جلگه رسی:

این تیپ در حوالی چاله غدیر اسب و نزدیک دریاچه نمک وجود دارد و به دلیل عدم نزدیکی و جاده دسترسی به این نقاط از کم و کیف آن اطلاع کافی در دست نیست و کلیه اطلاعات این قسمت مربوط به عکسهای ماهواره ای و عکسهای هوایی و نقشه ها است. شیب جلگه رسی پلایای دریاچه نمک معمولاً کمتر از 5/0 درصد است. خاک آن بسیار سنگین و وجود کلرورها و یون سدیم در آن از مهمترین بارزه های این نواحی است. معمولاً مقدار رس در این مناطق بسیار بالا بوده و نوع آن نیز بیشتر کائولینیت، ایلیت و مونت موریلونیت است.

تیپ کویر:

در منتهی الیه پلایا نزدیک دریاچه، کویر صاف و هموار پلایای دریاچه نمک وجود دارد. در سطح کویر مذکور قشرهای نمک به شکل پوشش سفید رنگی دیده می شوند. کویر پلایای دریاچه نمک منحصراً از تبخیر آب سطحی نتیجه می شود و در معرض سیلابهای منظم با دبی زیاد قرار دارد.به دلیل خشکی هوا و بالا بودن استعداد تبخیر و تعرق و همچنین بالابودن سطح سفره آبهای زیر زمینی، در فصول خشک در اثر نیروی شعریه املاح به سطح زمین آمده و تشکیل قشری سفید رنگ به نام شورک را می دهد، ضخامت این قشر با توجه به دانه بندی رسوبات، میزان املاح، نیروی شعریه و عمق سفره بین 2 تا 7 سانتیمتر متغیر است.

دریاچه کویر:

با توجه به اینکه دریاچه نمک جزء دریاچه های فصلی است، توضیحات آن ذیلاً عنوان می شود. وضعیت دریاچه ها را از روی نسبت تعداد روزهای سال که دارای آب است به کل روزهای سال (365 روز) تعیین می کنند. اگر این نسبت کمتر از33/0 باشد آن را دریاچه موقتی و اگراین نسبت بیشتر از66/0 باشد، آن را دریاچه دائمی می نامند.

مدت و ضرورت طغیان در یک کویر ارزش زیادی دارد زیرا مقدار رسوب گذاری و نسبت طغیان هنوز معلوم نشده و ممکن است در کویرهای گوناگون و شرایط اقلیمی متفاوت و وضعیت جغرافیایی منطقه تغییر کند.میزان آب دریاچه بستگی به وضعیت هیدرولوژی حوضه آبخیز بالادست دارد.

بنابراین سطح آب دریاچه از سالی به سال دیگر متفاوت است و در فصول مرطوب و خشک نیز تفاوت دارد. به طوریکه در زمستان و بهار سطح آب دریاچه به حداکثر خود رسیده و در آخر تابستان و اوایل پاییز به حداقل کاهش می یابد. دریاچه نمک از شمال به دشت ورامین و سوسمار کوه، از جنوب به کوههای بخش کهک، از غرب به شهرستان قم و از شرق به کویر مرکزی ایران محدود می شود.

طول آن 80 کیلومتر و عرض آن حدود 30 کیلومتر و مساحت تقریبی آن حدود 2400 کیلومترمربع است. این دریاچه در ارتفاع تقریباً 800 متری از سطح دریاهای آزاد قرار دارد و به وسیله گسل هایی که در سمت شرق و غرب، روند شمال غرب- جنوب شرق دارند و در جنوب به وسیله گسلی تقریباً شرقی غربی محدود می شود. این دریاچه احتمالاً در اثر فرونشست و به دلیل همین گسل ها بوجود آمده است. وسعت و شکل این دریاچه متناسب با آب ورودی و میزان بارندگی در فصول مختلف سال فرق دارد.

در مواقع بارندگی و ذوب برفهای ارتفاعات اطراف، وسعت آن زیاد، ولی در غیر از این ایام، وسعت آن کاهش می یابد. به این ترتیب آب دریاچه در نوسان است. در مواقع پرآبی، سطح دریاچه گسترش بیشتری پیدا می کند و اراضی پست، شور و باتلاقی پیرامون خود را می پوشاند. در این حالت با حوض سلطان و حوض مره ارتباط پیدا می کند (مستوفی1350) با توجه به شکل مزبور و ریخت شناسی اطراف، چنین استنباط می شود که دریاچه نمک در پلیوسن وسعت بیشتری داشته و احتمالاً گودیهای حوالی اشتهارد، ساوه، ایوانکی، قم و کاشان را احاطه کرده است.

وجود رسوبات تبخیری در زمینهای این نواحی، بویژه در بیابانهای جنوب ورامین که به صورت گچ، نمک و سلستین استخراج می شوند، تأییدی بر این ادعاست. چنانچه از اسم آن بر می آید، آب دریاچه نمک بسیار شور است و این شوری به علت وجود لایه های نمک میوسن زمینهای اطراف و املاح زیادی است که به وسیله رودخانه ها وارد آن می شوند. در فصل تابستان که واردات آب در آن کم و تبخیر زیاد است، آب دریاچه غلیظ تر و قطعات نمک بر روی آن شناور است.

رودهای مهمی که به این دریاچه وارد می شوند، در سمت شمال و مغرب قرار دارند و عبارتند از رود شور، رود کرج، جاجرود، حبله رود و قره سو می باشد. در کف دریاچه نمک، رسوبات نمک و گچ همراه با سیلت، رس و مارن به تناوب وجود دارد که خود متناسب با بارندگی و خشکسالی، ضخامتهای متفاوت دارند.

ناهمواریهای ماسه ای پلایای دریاچه نمک:

به دلیل وجود بادهای نسبتاً مشخص تپه های ماسه ای ایجاد و شنزارها در نواحی شمالی پلایا بوجود آمده است. با توجه به شکل ناهمواریهای ماسه ای موجود در پلایای دریاچه نمک و ریخت شناسی ناهمواریهای مذکور، اشکال این ناهمواریها به دو شکل بارخان و تپه های کوچک ماسه ای دیده می شود. مساحت کل ناهمواریهای ماسه ای استان حدود 300 کیلومتر مربع است.

1- تپه های ماسه ای پلایای دریاچه نمک:

تپه های ماسه ای با ابعاد متفاوت وجود داشته که نتیجه عمل عوامل گوناگون در طول زمان است. بررسیهای انجام شده نشان می دهد که اکثر تپه های ماسه ای در نزدیکی روستای حسین آباد میش مست واقع شده است.

شکل قالب تپه های ماسه ای در این ناحیه بیشتر به صورت بارخان است. این اشکال در نتیجه فرسایش بادی و تجمع ذرات ماسه بوجود می آید. به طور کلی فشار ایجاد شده در مناطق پست داخلی و کوهستانهای مقابل موجب بوجود آمدن بادهای فصلی و دائمی می شود. نواحی مرتفع کوهستانی محل ایجاد فشار زیاد و مرکز چاله ها نواحی کم فشار هستند. بنابراین باد در این مناطق همیشه از طرف کوهستان به سمت چاله ها می وزد.

شکل بارخان های موجود در منطقه، هلالی است که نشان دهنده جهت باد غالب منطقه است. بارخان کامل دارای نیمرخ قرینه بوده و جهت حرکت و به عبارت دیگر جهت پیشروی تپه ها را نشان می دهد که به آن محور حرکت می گویند. حرکت بارخانها از سمت جنوب به شمال شرق است. تقریباً اکثر تپه‌های ماسه ای در این ناحیه غیر فعال هستند و ارتفاعی در حدود 6 تا بیش از 20 متر دارند. همچنین بادخانهای این منطقه در کنار هم تشکیل بارخان عرضی را داده اند که سبب تجمع تپه ها در یک نقطه شده است.

در بعضی از قسمتهای منطقه، تپه های ماسه ای سیلک تشکیل شده و تپه های ماسه ای سیف نیز به صورت خطوط مواجی مشاهده می شود. لازم به توضیح است که اکثر تپه های ماسه ای در منطقه قم به صورت مجتمع هستند و تپه های انفرادی، قسمت اندکی از سطح را به خود اختصاص می دهند.

2- شنزارهای موجود در پلایای دریاچه نمک:

در سطحی حدود 110 کیلومتر مربع، شنزارهای استان در حوالی روستای حسین آباد میش مست استقرار یافته است. این شنزارها شکل مشخصی نداشته و جزو منطقه ارگ محسوب می شود. فعالیت و حرکت در این شنزارها زیاد بوده و تصور می شود که در یک طوفان خاص در اثر عوامل مختلف توپوگرافی و یا موانع طبیعی و غیر طبیعی در این ناحیه رسوب گذاری شده اند. بر اساس مطالعات انجام گرفته همین منطقه خود یک منطقه برداشت برای ارگ کاشان محسوب می شود.

پلایای حوض سلطان:

پلایای مذکور یک پلایای بسته شامل دو چاله حوض سلطان و مره است. تشکیلات میوسن نواحی شمالی این منطقه عامل مهمی در جهت شوری و بالا رفتن شوری این ناحیه است. این پلایا از شمال به ارتفاعات شورچشمه و زاغی بلاغی، از جنوب به ارتفاعات منظریه، از غرب به ارتفاعات شرق ساوه و از شرق به دریاچه نمک منتهی می شود. بجز بعضی از موارد که آب دریاچه نمک بسیار بالا می آید، این دریاچه با دریاچه نمک تقریباً هیچگونه ارتباطی ندارد. تیپهای موجود در این واحد به شرح ذیل می باشد.

تیپ دشت ریگی یا سنگفرش بیابان:

این تیپ در تمام نواحی پلایا به صورت یک نیم دایره در قسمت شمال، غرب و جنوب پلایا و اطراف دریاچه وجود دارد. دشت ریگی به صورت سطحی هموار با شیب کمتر از 2 درصد است که اغلب از عناصر ریز دانه و کم و بیش سائیده شده که تقریباً تمام سطح را پوشانیده، تشکیل شده است. سطح خارجی سنگهای موجود در این دشت، به دلیل مقاومت های متفاوت به شکل مثلثی یا نوک تیز هستند. در بعضی از قسمتهای ابتدائی سنگفرش دانه درشت است. که عناصر تشکیل دهنده آن شامل قلوه سنگ و سنگریزه بوده و همچنین از عناصر آبرفتی و کوهرفتی تشکیل شده است.

تیپ جلگه رسی:

این تیپ در نزدیکی دریاچه حوض سلطان و در قسمت شمال غربی و غرب آن واقع شده است. جریانهای آبی مناطق کوهستانی به وسیله یک یا چند خشکه رود جاری در منطقه، مواد محموله خود را که شامل رس و سیلت و لای است به جا گذاشته و به تدریج دشتی هموار با شیب بسیار کم را بوجود آورده اند.

خاک این مناطق بسیار سنگین بوده و مقدار زیادی نمک در افق این تیپ وجود دارد. مقدار املاح در نواحی مختلف جلگه رسی متفاوت است. در نواحی که مقدار املاح کم است، سطح دشت در اثر عقب بودن از رس به رنگ کرم مایل به قهوه ای در می آید و معمولاً فاقد پوشش است. در قسنتهایی از جلگه رسی که سطح سفره آب بالاست و به دلیل نیروی شعریه آب تبخیر شده و نمک باقی مانده، شکل آن پف کرده است. همچنین در مناطقی نیز لایه نمک در روی جلگه رس دیده می شود.

در نزدیک دریاچه به صورت انبوه گیاهان گز، اشنان و سالسولا رشد کرده اند که املاح نسبت به حالتهای قبلی زیاد نبوده و محیطی مناسب برای رشد ایجاد شده است.

تیپ کویر در پلایای حوض سلطان قم:

کویر در پست ترین نقطه پلایا تشکیل می شود. قشر نمک به صورت پوششی، سطح کویر را در برگرفته است. میزان املاح کلرور در این کویر بسیار بیشتر از سایر املاح است و پس از املاح کلروره بیشترین املاح سولفاته است. همچنین یون سدیم به مقدار بسیار زیاد در این تیپ وجود دارد. ضخامت نمک در بعضی قسمتها به بیش از 4 سانتیمتر می رسد.

دریاچه کویر حوض سلطان:

این دریاچه شامل فرورفتگی نامتقارنی به مساحت تقریبی 330 کیلومتر مربع واقع در شمال شهرستان قم است و در شمال غربی دریاچه نمک قرار دارد. جهت آن تقریباً شرقی- غربی است. در واقع دریاچه حوض سلطان خود شامل دو چاله جدا از است که یکی به نام حوض سلطان و دیگری به نام حوض مره نامیده می شود. این حوضه بیشتر به نام حوض سلطان معروف است وکمتر از حوض مره یاد می شود (مستوفی 1350).

بنا به نوشته همین محقق، در جنوب حوض سلطان آثاری از یک پادگانه آبرفتی به جا مانده است که سطح آن 6 تا 7 متر بالاتر از سطح فعلی دریاچه بوده و پیداست که زمانی کرانه آب دریاچه، بالاتر قرار داشته است. حوض سلطان چاله ای است بیضوی، در جهت شمال غرب- جنوب شرق و سطح آن در ارتفاع 800 متری از سطح دریا قرار دارد. بررسی های ریخت شناسی و جهت جریان آب، وضعیت آبگیری این دریاچه را چنین معلوم داشته است. آبها اول وارد حوض مره می شوند و وقتی حوض پر شد، سیل بین دو حوضه به حوض سلطان وارد شده و هنگامیکه آب در حوض سلطان چند متر بالا آمد به طرف حوض مره بر می گردد و آنرا لبریز می کند.

اگر ورود آب ادامه یابد، حوض مره سرریز کرده و مازاد آب از گوشه جنوب شرقی از راه فاضلابهای رود شور به سمت دریاچه نمک سرازیر می شود. بنابراین با ملاحظه اختلاف سطح، هیچ گاه در حوض سلطان آب از حد معین بالاتر نخواهد رفت و مازاد آن از طریق حوض مره روانه دریاچه نمک می شود. این حد معین پادگان شش متری است که بیشترین ارتفاع آب را در حوض سلطان مشخص می کند. به طور کلی آبهای وارده در حوضه های فرورفته دایم نبوده و به علت عبور از زمینهای گچ و نمک، مارن و رس است و در آن صورت شکمپایان آب شور نیز در ترازی مشخص دیده می شود (معتمد، 1353). بررسی های زلزله شناسی و حفاری نشان داده که نمک تا عمق 46 متری یافت می شود.

نمک مزبور به صورت نیم لایه جدا از هم است که ضخامت کل آنها به 20 متر می رسد و به صورت بین لایه ای با رس های قهوه ای تا خاکستری و مارن از هم جدا می شود. به عقیده بویل (1953) این لایه ها، احتمالاً نشانه ای از آب و هوای کواترنر بوده که مشخص کننده دمای گرم و سردند. ولی مقایسه ضخامت کل آنها با رسوبات چند هزار متری سیلورین همین ناحیه، این موضوع را بعید جلوه می سازد.