مَرَنجاب باشد وَهِ اردشیر
به‌جا مانده از دودمانی دلیر
به هر گوشه‌ای خسروی پایمرد
به چشمان دشمن به‌پا کرد، گَرد
جاده ابریشم، این نامی‌ترین شاه‌راه تاریخ، اگر نه با ایران، که بدون ایران هیچ‌گونه معنی و مفهومی ندارد. از دوران اشکانیان تا سده کنونی که غُرِش کشتی، قطار و هواپیما سکوت پر رمز و راز جهان اساتیری را در هم شکست، این جاده اهمیتی به‌سزا در ردوبدل کردن کالا و فرهنگ میان مردمان جهان داشت. ایرانزمین، با تمام پیشینه شکوهمندش در مرکز این جهان‌راه جای داشت.
این شاهرگ اقتصادی، سیاسی و نظامی جهان باستان، با مویرگ‌هایی که در سراسر مشرق‌زمین به‌ویژه سرزمین جاودانه ایران کشیده داشت، ملت‌های بزرگ تا روستاهای کوچک را به هم پیوند می‌داد. بدیهی است که چنین شاه‌راه عظیمی نیازمند استراحت‌گاه‌هایی فراخور حال کاروانیان و لشکریان بود. جایگاه‌هایی که با داشتن آب کافی و امنیت، خستگی را از تن کاروانیان به در آورد. از دوران باستان در جای‌جای این جاده افسانه‌ای کاروانسراهایی به جهت راهیان و رهواران ساخته بودند. از آنجا که در دوران شاه‌عباس صفوی، بسیاری از این کاروانسراها مرمت و نوسازی شده و یا ایجاد شدند، آنها را به نام کاروانسراهای شاه‌عباسی می شناسیم. به‌راستی که این دوران را باید دوران زرین کاروانسرای ایران نامید.
در حقیقت این توان تدبیر و امنیت شمشیر او بود که بار دگر مایه رونق این شاهرگ اقتصاد جهان باستان شد. به گونه‌ای که خاقان چین به جهت سپاس از این حرکت ارزنده دوازده‌هزار چینی نفیس به او هدیه داد که زینت بخش عمارت چینی‌خانه در جوار آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی بود. همانها که توسط روس‌های عبوس به یغما رفته، اینک زینت‌بخش موزه‌های اغیار قدرناشناس و بیگانگان جهان‌آشوب شده است و حسرت دیدن جایگاه تهی آنها نصیب ما.
یکی از این کاروانسراها که بنیاد آن را نیز به شاه عباس نسبت می‌دهند، کاروانسرای مرنجاب در کویر مرنجاب مُشرف بر دریاچه نمک بر سر یکی از راه‌های اصفهان به ری و خراسان بوده است.
با کاریزی در آن نزدیکی که برکه زیبایی را پر از آب گوارا نموده تا در سایه‌گستر درختان شاه‌گز و تره‌بید، رهواران خستگی از تن برانند.
گفته شده است است که فرمانروای اندیشمند ایرانزمین با وجود ایجاد کاروانسراها و دژهای متعدد در سراسر کشور، در این منطقه هیچ‌گونه تأسیسات دفاعی تعبیه نکرده بود، چون تا آن زمان دشمنان به خاطر دریاچه نمک و گستره کویر، از این سوی به پایتخت هجوم نبرده بودند.
یورش‌های ازبکان از طریق دریاچه نمک به کاشان که تا اصفهان پیش رفتند، شاه عباس را به اندیشه انداخت تا در سال 1012 قمری سریع یک پادگان و پایگاه نظامی در این منطقه، در ارتفاع 810 متری از سطح دریای آزاد، ایجاد کند و جلوی تهدید دشمنان غارتگر ایرانزمین را بگیرد.
بالای کاروانسرا به شکل سنگرهای دیدبانی است و گفته شده است که همواره 500 سرباز به همراه یک واحد توپخانه در این دژ حضور فعال داشتند و امنیت کاروان‌ها را در این منطقه تأمین می‌کردند.
اما با توجه به این که این راه به مدت دوهزار سال یکی از مسیرهای اصلی تردد میان خراسان بزرگ و ری با سپاهان و فارس بوده است، بی‌تردید در کنار این برکه آب شیرین می‌بایست تاسیسات رفاهی کاروانیان نیز وجود می‌داشته است. تاسیساتی که نبود امنیت و قدرت مرکزی آن را به مرور زمان به ورطه نابودی و فراموشی کشانیده است. نمی‌توان تصور کرد که اندیشمندان هخامنشی، آزادگان اشکانی، توانمندان ساسانی و آزادیخواهان آل‌بویه این جاده مهم را فراموش کرده و آن را به حال خود رها نموده باشند. به ویژه اینکه این منطقه تیول خاندان مهران بوده و این خاندان به سبب برقراری مستقیم در جاده ابریشم، اهمیت به‌سزایی به امنیت و رفاه کاروانیان می‌داده‌اند. دیگر اینکه اصل اختراع کاروانسرا هم از ایران است و هرودوت از 110 کاروانسرا در جاده شاهی نام می‌برد. اما از آنجاییکه در زمان صفویه مسیر پایتخت اصفهان تا مشهد اهمیت ویژه‌ای داشته ، این جاده مورد رسیدگی بیشتری قرار گرفته است.
جاده سنگفرش کویری که برجای مانده از دوران شکوهمند هخامنشیان و ساسانیان بوده، در زمان صفویه بازسازی و تکمیل شد. جاده‌ای که همچون یک فانوس دریایی، خَشاب، مانع از گم‌شدن رهوران کویر بی‌پایان می‌شده است.
مسیر مرنجاب، پایتخت، اصفهان را از طریق کاشان به جاده سنگفرش کویر پیوند می‌داده است. این مسیر از گرمسار به طرف پایین منحرف شده و تا سیاه‌کوه ادامه می‌‌یابد و به جاده دستکن متصل می‌گردد. دستکن در ادامه مسیر مرنجاب، محل انشعاب جاده‌ای بوده که کاشان را به گرمسار و ورامین مرتبط می‌ساخت. شاخه‌ای از این جاده به سوی اردستان و شاخه‌ای به جانب یزد ادامه پیدا می‌کرده است. مجموعه این مسیرها به عنوان مویرگ‌های برای اتصال به شاهرگ جاده ابریشم در بخشی که دامغان را به ری پیوند می‌داده، عمل می‌کرده است.
کاروانسراهای مرنجاب،قصر بهرام، ده نمک، سرخه و چندین کاروانسرای دیگر در این مسیر است. کاروانسرای مرنجاب و قصر بهرام در راه سیاه کوه و جاده کویرنمک قرار دارد. نام کاروانسرا بر پایه نام منطقه که به کویر مرنجاب شهرت دارد گذاشته شده است. مرنجاب از شرق به دشت کویر و از جنوب شرقی به دو کوه یخاب و کوه لطیف منتهی می‌شود.
از آران و بیدگل تا کاروانسرای مرنجاب در حدود دو تا سه ساعت راه است. در این مسیر هیچ روستایی وجود ندارد و تنها چند کشتزار کوچک آن هم در آغاز راه در منطقه چهار طاقی هست. در طول مسیر تنها یک چاه آب قرار دارد که در نزدیکی جاده خاکی کاروانسرا است.
نقشه کاروانسرای مرنجاب مربع شکل است. کاروانسرا از چندین اتاق و شاه نشین تشکیل شده که به دور حیاطی در ابعاد 30×20 متر قرار دارند. کاروانسرا با گچ و آجر ساخته شده و دارای اتاق‌ها و اصطبل‌های متعدد و 6 برج است.
در فاصله تقریبا 12 کیلومتری از شرق کاروانسرا، تپه‌های روان شنی وجود دارد که از جاذبه‌های بسیار زیبای کویر مرنجاب است. این تپه‌های شنی در محدوده‌ای تقریبا وسیع و با شیب‌های تند مکان بسیار مناسبی برای آن دسته از دوستداران طبیعت است که به دنبال سوژه‌های بدیع و جذاب در طبیعت بکر و زیبای کویر هستند. البته در فصل تابستان، مارهای غیر سمی و گهگاه سمی در این تپه‌های شنی دیده می‌شوند که ممکن است برای آنها مشکل آفرین شود. از تپه‌های شنی به سمت شمال شرقی، جاده خاکی‌ای وجود دارد که از شرق دریاچه بزرگ نمک می‌گذرد و به کاروانسرای قصربهرام در شمال دریاچه می‌رسد.
مَپندار باشد زِ نابِخرَدی
دِرخشان کَویرِ به‌نام‌ایزَدی
که باشد شُکُوهِ خداوندگار
زُداید زِ اندیشه گَردُ و غُبار
جعفر سپهری
هیات‌علمی دانشگاه‌جامع علمی‌کاربردی
