مساجد تاریخی آران و بیدگل

 مسجد باباحاجی
از شاخصه های مهم هر شهر و مکانی مسجد می باشد که این مسئله در محله دربند نیز به خوبی نمایان است ، زیرا مهمترین بنای آن مسجد بابا حاجی می باشد . این مسجد در ضلع غربی میدان دربند و در مجاورت خانه نظام وفا قرار گرفته است و شامل  شبستان تابستانی و زمستانی می باشد . در ایوان شبستان تابستانی یک سنگ نوشته و کتیبه قرار دارد که تاریخ 1159 را نشان می دهد . در هر دو شبستان مسجد دو محراب قرار دارد که با رسمی بندی و گچبری تزئین شده است . حوضخانه و وضـوخانه مسجـد که در جنب صحن شمالی مسجـد قرار دارد ، قدمتی همانند بخش شبستان های مسجـد را داراست . به واسطه توسعه های بعدی ورودی قسمت حوضخـانه به شبستان تحتانی نیز باز می شود مرمت محـراب شبستان فوقانی در دهـه اخیر به شیوه ای جـدید صورت گـرفته که در آن صحـن مسجـد نسبت به کف شبستان فوقانی 3/3  متر گود تر بوده و شبستان تحتانی نیز حدود 8/1  متر از کف صحن گودتر است و ارتفاع شبستان تحتانی تا زیر سقف متوسط 3 متر می باشد ، در حالی که ارتفاع شبستان فوقانی مسجد 8/5 متر است .
بر بدنه یکی از ایوانهای شمـالی مسجـد کتیبه ای از سنـگ لاشه تیره رنگ نصب شـده که بر روی آن شـرح وقف نامه آب شـرب و مورد استفـاده مسجـد و نام بانی آن که از قنـات آران دشت تأمین می شـده ، آمده و مورخ به سال 1206 می باشـد . محـراب گچی شبستـان تحتانی مسجـد با کاربندی تزئین یزدی بسیـار شکیل ، از جمـله بخش های تزئینی بنـا است و همینطور شیوه پوشش و استفـاده از دورهـای با خیـز کم در شبستـان تحتـانی و فوقـانی جـزو عنـاصـر معماری تزئینی بنـا محسـوب می شـود . طبق روایت افراد محلی و کهنسال ، محراب شبستان فوقانی که در حدود 25 سال قبل به روش جدیدی باسازی شده ، از محـراب های بسیـار مجـلل با هنـر گچبری و کاشی کاری و کاربندی بوده که آثاری از آن وجود ندارد . در حال حاضر اهالی محل از شبستان فوقانی مسجد برای اقامه نماز جماعت یومیه استفاده می نمایند . شبستان تحتانی مسجد و حوضخانه جنب آن در حال حاضر در دست مرمت و بازسازی است . این بنا در دوطبقه ساخته شده است .

مجموعه‌ی تاریخی قاضی
این مجموعه‌ی کم نظیر مشتمل بر مسجد جامع، حسینیه، مهدیه، بقعه متبرکه پنج امام زاده، آب انبار، بازارچه شرقی، بازارچه غربی، مسجد ملاعلی، خانه علمای خاندان عاملی آرانی است که غیر از مسجد جامع که قدمتی بیش از سایر ابنیه دارد، اکثر بناها در دوران های صفویه و زندیه و قاجاریه احداث شده اند.
مسجد جامع این مجموعه که قدمت آن به قرن های اولیه اسلامی مربوط می شود، در دوران صفویه و به دستور شاه طهماسب اول توسعه یافته است.
شبستان تابستانی قدیمیترین بخش مجموعه است . سقفهای آن به صورت طاق چشمه و چهار بخشی است شبستان تابستانی در طبقه تحتانی در مجاورت صحن اصلی می باشد . و حدود سه پله از سطح گذر و شش پله از سطح معبر مربوطه پائین تر قرار گرفته است . یکی از ورودیهای مسجد که مجاور گذر می باشد . در جانب شمال شرقی شبستان مذکور است و کتیبه گچی به خط نسخ عالی و با رقم ابوالقاسم کاشانی در زمان فتح علیشاه قاجار و مورخ به سال 1238 می باشد . و در اطراف کتیبه مذکور حاشیه ای با گل و بوته است . در جبهه غربی صحن اصلی اخیرا بنای به نام مهدیه و با الهام از معماری سنتی شکل گرفته و در ضلع جنوبی مهدیه ساختمان امامزاده مجموعه ای به نام پنج امامزاده وجود دارد که از فرزندان حضرت امام محمد باقر (ع) می باشد . در سالهای گذشته در بازسازیهای که در این بقعه صورت گرفته قطعاتی از کاشیهای زرین فام مربوط به قرنهای ششم و نیمه اول رن هشتم بدست آمده . در بدنه خارجی مسجد در سمت ورودی اصلی یک کتیبه سنگی در ارتفاع تقریبی 4 متر نصب بوده که در سال 1385 به سرقت رفت ولی سنگ مفقوده در سال 1386 پیدا شد این سنگ متنی از وقف نامه قپان مسجد روی آن حجاری شده بود .

مسجد ابالؤلؤ
این مسجد در کوچه ای به نام ابالؤلؤ قرار دارد. مسجدی دلگشا و کوچک است که دارای یک ایوان بزرگ و دو شبستان غیر مسقف و یک شبستان زمستانی است. مسجد ابالؤلؤ حدود 2 متر بالاتر از کف کوچه قرار دارد و در کنار ایوان، راه رو مسقف و طویلی قرار گرفته که از طرف جنوبی با یک درب به کوچه باز می شود. تاریخ بنای آن با توجه به کتیبه های بالای ایوان قرن هفتم ه.ق است.       
علت شهرت این مسجد به این نام مشخص نیست ولی مردم معتقدند حضرت ابالؤلؤ طبق اسناد در منطقه‌ی بیدگل زندگی می کرده است. حوضخانه‌ی این بنا در طبقه زیرین آن قرار دارد و این از مشخصه های معماری مساجد در قرن هفتم ه.ق می باشد.

مسجد نقشینه
مسجد تک ایوانی نقشینه به عنوان قدیمی ترین اثر بجا مانده از دوره‌ی سلجوقی در شهر آران و بیدگل محسوب می شود. وجه تسمیه این بنا به جهت وجود نقش و نگارهای زیبا و بدیعی است که در دوره‌ی صفوی به ایوان مسجد اضافه شده و زینت بخش کالبد و نمای بیرونی آن بوده است. این بنا مساحتی نزدیک به 1200 متر مربع داشته و در گذشته مجموعه بازار، حوض خانه، کارگاه شعربافی، حسینیه و میدان خانقاه، بقعه‌ی چهل دختران (اختران) و تربه  نقشینه را شامل می شده که هم اکنون حوض خانه، کارگاه شعربافی و بازار روبروی آن کاملاً تخریب شده است.

مسجد نقشینه توسط حاجی بابا قاسم بیدگلی مورد بازسازی قرار گرفته است که سبب شده برخی آن را به نام مسجد حاجی بابا قاسم نیز بشناسند. این بنا طی دوران های زندیه و قاجاریه نیز مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و محرابی منقش به اسماء الهی و کتیبه ای مربوط به سال 1215 ه.ق به خط حاج محمد بیدگلی در ایوان مسجد الحاق شده است. فضای پشت ایوان نقشینه را شبستان تابستانی تشکیل می دهد. بخش شبستان زیر زمینی (زمستانی) آن نیز شامل چند ردیف چشمه طاق کوتاه می باشد که هم اکنون مردم محل از شبستان تابستانی برای گزاردن نماز استفاده می کنند.
از جمله آثار نفیس و ارزشمند این مسجد، مجموعه‌ی 30 جلدی قرآن خطی (هر کدام یک جزء) نوشته شده به سال 1198 ه.ق است. این مسجد را می توان به عنوان اولین کانون فرهنگی مذهبی زنان منطقه در دوره‌ی زندیه نام برد.

مسجد حاج عبدالصمد
این مسجد بنا بر شواهد توسط حاج عبدالصمد در دوران صفوی بنا نهاده شده است و دارای شبستانی بزرگ، در قسمت های فوقانی غرفه های متعدد و ایوان های شمالی و جنوبی است. درب بزرگ چوبی ساخته شده به سال 1111 ه.ق توسط استاد محمد نجار به سفارش بانی مسجد که مزین به آیات قرآن و ائمه اطهار است، به اهمیت این مسجد افزوده است.

مسجد بازار
یکی دیگر از مساجد قدیمی منطقه آران مسجد تاریخی محله بازار می باشد که قدمت آن تا دوران صفوی بر میگردد . در اثر تخریبهای متعدد و الحاقات موجود در طی دوران گذشته و در نحوه ارتباطات و عملکرد فضا ها تغیراتی روی داده است . از جمله ایوانهای شمالی و جنوبی بنا دارای دو شیوه ساخت متفاوت می باشد . مصالح عمده بنا خشت خام است و سطوح خارجی بنا و سقف شبستان فوقانی از آجر و ملات گچ و خاک استفاده شده . جلو خان و هشتی ورودی ضلع شرقی که از ورودیهای دیگر قدیمی تر است دارای تزئینات آجری و گچی نسبتا زیبائی است . تناسب ستون و تک جرزهای داخل شبستان فوقانی و شکل و فرم طاقها از ویژگیهای تزئینی بنا است . اهالی محله بازار با خرید خانه های مستقر در ظلع غربی مسجد بازار آران مبادرت به ایجاد میدانگاهی کرده اند که در ظلع شمال میدان حسینیه و در ظلع جنوبی میدان ساختمان امامزاده و در سمت غربی خانه های قدیمی قرار دارد در مرکز این میدان سمبل اسب امام حسین و چادرهای عزاداری به چشم می خورد .

مسجد ملا علی
یکی از مساجد تاریخی شهرستان آران و بیدگل مسجد ملا علی  می باشد که جزء مجموعه قاضی می باشد . این مسجد به همت یکی از شاگردان مرحوم آیت ال… عاملی آرانی که در این محل به اقامه نماز می پرداخته بنا شده است . این مسجد دارای شبستان تحتانی و فوقانی و صحن کوچکی در سمت جنوب می باشد . و تنها تزئین قابل اشاره در بنا وجود کارهای آجری در پوشش سقفهای شبستان فوقانی بنا است . جرزها و جداره ها با خشت و ملات گل و پوششها با آجر و ملات گچ به شیوه طاق و تویزه اجرا شده . پوششهای رسمی بندی باربر شاغولی در شبستان فوقانی که با آجر نمایان در دو دهانه اصلی اجرا شده به شبستان فوقانی جلوه زیبائی داده است . در اثر مرمتهای متوالی و دخل و تصرفات و با نصب درب و پنجره آهنی به جای چوبی اولیه از کیفیت فضاها تا حدودی کاسته است . ورودی با جلوخان و سردر به شیوه سنتی در سالهای اخیر در جبهه شرقی مسجد جهت عبور و مرور آقایان ایجاد شده که از الحاقات دهه اخیر به مسجد می باشد . شبستان تحتانی مسجد با ارتفاع کوتاه و جرزهای قطور با گچ به طور ساده رومالی شده است .

مسجد مدرسه 
مسجد مدرسه که به همراه آب انبار نیز می باشد در محله خانقاه بیدگل قرار دارد . که قدمت آن به دوره ایلخانی و اواخر مغول می رسد . از جمله تزئینات آجری نمایان سقف گنبد خانه می باشد که ریزش کرده است . بخش باقی مانده کتیبه خط سر در ورودی شمالی گنبد خانه که قدمت آن به دوران صفوی می رسد نیز از جمله تزئینات گچی بنا می باشد . اخیرا با لایه برداری بخشهای از جداره گچی داخل گنبد خانه به آثار نقاشی آب رنگ در زیر لایه های گچی سطحی برخورد کرده اند که به نظر می رسد کلیه سطوح داخل گنبد خانه دارای تزئینات نقاشی بوده است . گبد خانه با پلان مربع شکل با یک ورودی مستقل در هر ضلع قسمت شاخص و تاریخی مسجد است . که به واسطه گسترش فضا در زمان قاجاری پوششی در این فضای رفیع ایجاد و آن را به دو فضای تحتانی و فوقانی تبدیل نموده اند . شیوه اجرای سقف تحتانی بقعه و همینطور سبک اجرای جداره ها و پلان متعلق به دوره ایلخانی و اواخر مغول می باشد .