مسجد جامع، اردستان

تحول معماری اسلامی در مسجد جامع اردستان

    در میان کویر خشک و سوزان مرکزی ایران، به سبب وجود قنات های متعدد تاریخی، شهر کهن اردستان سرسبز و خرم با سکوتی دل انگیز و قدمتی بسیار قرارگرفته است. در مرکز محله محال (از محلات تاریخی اردستان) مجموعه بناهای تاریخی، فرهنگی در کنار مسجد جامع با تزئینات و خطوط معماری باشکوه و بی نظیرش، جلوگاه بخشی از ویژگی های هنرو معماری دوره اسلامی ایران است. در این نوشته شرح مختصری از قابلیت های نهفته معماری در این ارسن شهری بیان می شود. پیش از آغاز هر کلامی یاد استاد، مرحوم دکتر باقرآیت الله زاده شیرازی را که زحمات فراوانی در مطالعه و بررسی این مجموعه متحمل شده اند گرامی می داریم.

 

مقدمه

معماری ،یکی ، از شاخه های مهم فنون و هنر تمدن بشری است . در میان شاخه های معماری ساخت بناهای مذهبی از جایگاه ویژه ای برخوردار است ، به طوری که در طول تاریخ باشکوهترین وزیباترین و ارزشمندترین هنرها و فنون در خدمت آنها قرار گرفته اند.

در قرن اول هجری قمری ایرانیان مغلوب اعراب شدند و در نتیجه ایرانیان به اسلام گرویدند و ساخت مساجد متعدد جانشین آتشکده شد. از آنجایی که هیچ نقطه از سرزمین اسلامی نمی توانست بدون مسجد باشد در عهد خلفای اولیه عباسیان مساجد بیشماری در گوشه و کنار ایران ساخته شد که امروزه تنها آثار تعداد اندکی از آنها بر جا مانده است .

« مسجد شوش ، مسجد جامع فهرج یزد ، تاریخانه دامغان ، مسجد جامع اصفهان دوره آل بویه ، مسجد جامع عتیق شیراز ، مسجد جامع نیریز ، مسجد جامع نائین، اصل مسجد جامع اردستان ، اصل طاق هارونیه قزوین و مسجد بیرون ابرقو … » اصطلاح مسجد در زبان عربی به معنای محل خضوع « سجده » و پرستش است و در ابتدا و تنها برای مکانهای متبرک خاص نظیر کعبه در مکه و قبه الصخره در بیت المقدس به کار برده می شد ولی به زودی هر محلی که برای عبادت تعیین می گردید عنوان مسجد گرفت البته از قرن دهم میلادی به بعد از نام مسجد تنها برای عبادتگاههای کوچکتر استفاده گردید ، در حالی که برای مساجد اصلی یعنی محلی که در آن نماز جمعه به همراه خطبه در آن برگزار می شود از عنوان مسجد جمعه یا « الجامع » به معنای « مسجد بـزرگ » اسـتـفـاده می کنند.

در قرون اولیه اسلامی سکونتگاهی که به مقام شهر ارتقاء می یافت در آنجا مسجد جامع می ساختند و فقط در این مسجد نماز می گذاشتند و اگر شهری بدون مسجد جامع یا آدینه بود اهمیت شهری نیز نداشت .

اغلب مساجد در مرکز شهرها و نزدیک بازارها و در محدوده دارالحکومه ساخته می شدند زیرا مساجد بهترین مکان برای ابلاغ فرامین حکومت به مردم بود.

اهمیت برگزاری مراسم نماز جمعه موجب شد که در آغاز پیدایی اسلام در هر شهر فقط یک مسجد جامع بنا شود تا هم مسلمانان آن شهر در آن گرد آیند و نماز جمعه را بر پا نمایند و به خطابه های امام گوش فرا دهند .

در ابتدا چنانچه گفته شد ساختن مسجد جامع منحصر به شهرها بود و در روستاها اجازه ساختن جامع داده نمی شد ، به عبارت دیگر دارا بودن مسجد جامع یکی از امتیازات حقوقی شهر نسبت به روستا بود .

اما به تدریج با پیدایش شهرهای جدید یکصد هزار نفری به این علت که حضور همه نمازگزاران در یک جا برای برگزاری نماز ممکن نبود ، احداث چنین مسجد جامع در یک شهر ضرورت یافت .

در ابتدا این مقوله با مخالفت هایی روبرو گردید اما سرانجام در شهرهای بزرگ چند مسجد جامع ساخته شد چنانکه برای مثال در قرن ششم هجری قمری در شهر بغداد یازده مسجد جامع وجود داشته است .

قرنها بعد در برخی از روستاهای بزرگ از جمله روستاهای پیرامون بلخ و اصفهان مسجد جمعه ساخته شد . مسجدهای اولیه بسیار ساده ساخته می شدند و فضای کالبدی آنها متشکل از شبستانی بدون در بود که در جلوی آنها حیاط با فضای نیمه محصوری وجود داشت .

به تدریج و با گذشت زمان و روی کار آمدن حکومتهای سلطنتی بر عظمت و شکوه معماری مساجد افزوده گردید . در ایران عناصری از معماری بومی در فضای کالبدی مساجد مورد استفاده قرار گرفت ، ایوان یکی از این عناصر بود . نخست یک ایوان در شبستان اصلی و سپس دو ایوان روبروی یکدیگر که اغلب یکی از آنها به ورودی اختصاص داشت به ساختمان مسجد اضافه شد ، تعداد این ایوان ها در مرحله ای از تکامل طرح مسجد به چهار عدد رسید .

عنصر دیگر چهارطاقهایی بود که در پیش از اسلام بخشی از فضای آتشکده ها و آتیشگاهها را شامل می شد و پس از اسلام بعضی از آنها به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفت .

دهانه میانه شبستانهای شمالی و جنوبی دارای عرضی بیشتر از سایر دو دهانه طرفین خود می باشد .

شبستانهای شرقی و غربی دارای شش دهانه به طرف حیاط و دو چشمه عمق بوده است .

از نظر ساختمان ، ستون و شبستانها دارای تفاوتهای مشخصی است که به نظر می آید بر دوره های ساختمانی متفاوت مسجد اولیه مربوط می شود که به طریق زیر قابل تفکیک و بررسی است .

ستونهای شبستان جنوبی و ستونهای شبستان غربی و شمالی و ستون های شبستان شرقی دارای قطری « ستونهای گرد 125 سانتیمتر و سایر ستون ها 115 سانتیمتر است »بزرگتر از ستونهای سایر شبستاها است و ساختمان آن از آجرهای متفاوت از ستونهای دیگر است « آجرهای به کار رفته در ساختمان ستون های شبستان جنوبی به ابعاد 42*42 سانتیمتر می باشد » وسعت مسجد اولیه در جنوب تا محاذات سردر اصلی جنوب غربی ادامه داشته و بدنه شرقی مسجد اولیه را دیوار غربی دالان ورودی شرقی و امتداد ایوان شرقی مسجد فعلی تا برخورد آن به دیوار شمالی می ساخته است .

در دیوار غربی و شمالی مسجد تغییری حاصل نشده و به احتمال زیاد محدوده مسجد اولیه در شمال و غرب وضع فعلی را داشته است . از این رو گسترش بعدی مسجد در دوره های مختلف صرفاً جهت جنوبی و شرقی بوده است . در گوشه شمال غربی به ساختمان کوچک و مجزایی برخورد شده است که نمازخانه بوده و در حال حاضر در فصل مشترک مسجد و مدرسه علمیه حاج حسین نورالدین قرار دارد .

برخورد با آثار محرابی در جهت قبلی این ساختمان ، نمازخانه بودن آن را تا حدی تایید می نماید . در ورودی فعلی به این فضا از مسجد جامع محل محراب بوده است که آن را تخریب و در ورودی را در محل آن ساخته اند .

بقایای مسجد اولیه اعم از ستون ها و پوشش ها بیشتر در دالان ورودی جنوب غربی شبستان غربی و شبستان شمال شرقی دیده می شود . تزئینات گچبری اولیه با تنوع و تفاوتها در طرح و پرداخت بر روی قوسهای دالان ورودی جنوب غربی گوشواره های ستونهای باقی مانده از مقصوره مسجد « طرفین ورودی از ایوان جنوب به شبستان زیر گنبد جنوبی » و دو ستون گچ در گوشه جنوب غربی و شمال غربی ستونهای گرد ایوان شمالی از اره دیوار شبستان شمال شرقی دیده می شود .

بنابر اظهار شادروان اندره گدار آرشیتیکت و باستان شناس معروف فرانسوی در قرون اولیه اسلامی تا قرن سوم هجری قمری در اصفهان ، شوشتر ، شیراز ، دامغان ، اردستان و دماوند و بسیاری از شهرهای دیگر ایران مساجدی مرکب از یک شبستان ستون دار با حیاطی که گرداگرد آن رواقی درشت ساخته بودند ولی بنا بر گفته او از قرن چهارم هجری قمری به بعد تمام آن مساجد را خراب کردند و به جای آن مسجدهای یک ایوانی یا چهار ایوانی با یک تالار گنبد دار بنا نمودند که نمونه های آن در اصفهان ، گلپایگان ، اردستان ، زواره ، قزوین و هرات و بسیاری از شهرهای دیگر ایران موجود است ، سپس در قرون بعد از این سبک تقلید کردند و در زمان صفویه آن را به حد کمال خود رسانیدند و شاید آخرین کمال آن مسجد سپه سالار تهران باشد که در کنار مجلس شورای ملی سابق ساخته شده است .

در عهد خلفای اولیه عباسیان مساجد بزرگی در شهرهای ایران ساخته شده است که بدون شک تاریخانه دامغان ، مسجد جامع نائین و قسمت هایی از مسجد جامع اردستان نیز از آنها است .

بعد از چندی نقشه مسجد عربی در معماری متداول ایرانی به کلی منسوخ گردیده و مساجد چهار ایوانی که از نمونه های معماری ایران است از قرن پنجم هجری قمری جایگزین مساجد اولیه گردید .

مسجد جامع اولیه اردستان جزء مساجدی بوده که به سبک مساجد اولیه اسلام و روی اصول معماری اعراب ساخته شده است . در دوم ماه رجب سال 281 هجری قمری خلیفه عباسی ابوالعباس معتضد هم عصر عمر و لیث صفاری که از ( 289 –279  ) هجری قمری حکومت نمود از بغداد به طرف بلاد جبل حرکت کرد و حکومت اصفهان و نهاوند و کرج را پس از در گذشت احمدبن عبدالعزیز به برادرش عمربن عبدالعزیز بن ابی رُلَف سپرد و در آن هنگام معتضد به خاطر گرانی و نرخ ها نتوانست در بلاد جبل بیشتر از دو ماه بماند به همین جهت در حرکت تعجیل و در ششم ماه رمضان آن سال به بغداد باز گشت .

با توجه به نوشته مقدسی مسجد جامع اردستان در اواخر قرن چهارم هجری قمری معمور و پا برجا بوده است از قسمتهای باقی مانده مسجد قدیمی سر در ورودی آن است که در جنوب غربی مسجد روبروی کوچه محله ابالی محله فهره شهرستان اردستان « روبروی مغازه مرحوم کرم قاسمی همساری » قرار گرفته و پس از ورود در راهرو آن و طی حدود پنجاه متر مساحت دست راست پله هایی وجود دارد که از آنها به رواق غربی می رویم در گچبری دست راست رواق غربی که به خط کوفی بسیار زیبا است بسم الله الرحمن الرحیم و کلمات دیگری که مخدوش است دیده می شود که به عقیده باستان شناسان مربوط به عصری است که مسجد کوشک مانند اردستان به مسجد چهار ایوانی تبدیل شده است . علاوه بر آن در کاوشهایی که توسط باستان شناسان در سالهای 51 تا 1355 شمسی به عمل آمده پایه ها و ستون های مسجد اولیه در ایوان جنوبی متصل به گنبد و سایر ایوانها ظاهر گشته است که شرح آن خواهد آمد .

پژوهندگان دانشگاه کمبریج از میان نمونه های متعدد مساجد عصر سلجوقی به لحاظ ارزشهای هنری مسجد جامع اردستان را معرفی کرده و نوشته اند در اصفهان ، اردستان ، گلپایگان ، برسیان و زواره مساجد تازه ای برآورند که همه آنها به قدر کافی دارای ویژگیهای مشترکی در سبک و نقشه می باشند و از این حیث وضوحاً مکتب معماری همانندی را تشکیل می دهند تردیدی نیست که شاهکار این کلیّت مسجد اصفهان است . در محله محال شهر اردستان که بزرگترین و مهمترین محله های شهر به شمار می آید.

 مجموعه ای وجود دارد که مشتمل است بر :

1- مسجد جامع

2- حمام پائین مسجد ( زنانه و مردانه )

3- حسینیه

4- کاروانسرا و بازارچه

5- آب انبار حاج حسن

6- مدرسه قدیم حاج حسین نورالدین و ضمیمه این مجموعه قلعه میان شهر که دتر دوره مصطفی قلی خان سهام السلطنه عرب عامری مزدآبادی اردستانی « ف –1306 –هـ ق » رئیس قراسوران راههای یزد و اصفهان تا کاشان و نایب الحکومه اردستان ، قلعه مزبور به باغ تبدیل شده و امروزه به نام باغ قلعه معروف است .

بناهای این مجموعه در دوره های مختلف ساخته گردیده و قدیمی ترین هسته تاریخی آنها قلعه میان شهر و مسجد جامع است . 

 

مسجد جامع فعلی

مسجد جامع شهر اردستان از با شکوهترین و نامدارترین آثار تاریخی معماری با ارزش ایران به شمار می آید که گنبد دو پوششه ، کتیبه های کوفی و ثلث ، گچبریهای روی آجر و محرابهای بسیار زیاد و هنرمندانه و بالاخره ایوانها و شبستان زمستانی آن هر یک عناصر و عواملی است از بزرگی و زیبایی و هنرمندی و دست پرورده استادانی که این بنای باشکوه و عالی را قریب نهصد سال پیش در آنجا ساخته و به یادگار نهاده تا آوازه اردستان همانند پاره ای از شهرهای اسلامی به مسجد جامع آن باشد .

این مسجد به ارتفاع یک متر از سطح زمین بر روی یک خاک رسی به طول حدود 54 متر و عرض 43 متر بنا گردیده و از طرف شمال به کوچه باغ زیر مسجد و مدرسه قدیمی حاج حسین نورالدین و از طرف جنوب به آب انبار حاج حسن و کوچه محله ابالی محله فهره و از طرف مشرق به میدان محله محال « حسینیه » و کوچه متصل به میدان « بازارچه » و از طرف مغرب به کوچه باغهای محله ابالی محدود است بنای این مسجد از گچ و آجر و در بعضی از جاها از خشت و گل است .

زیبایی و شایستگی آن دیده هر صاحب نظر را به استادی مهندسی و مهارت معمار چیره دست بنا که با آگاهی از اقلیم گرم و کویری منطقه با ایجاد گنبدی دو پوششه در صدد آن بوده است که مانع نفوذ گرما و سرما به قشر داخلی گنبد گردد متوجه می سازد . مسجد جامع اردستان مجموعه ای از شاهکارهای چند دوره بدین شرح است :

1- گنبد جنوبی

گنبد جنوبی بر زمینه مربعی به اضلاع 20/9*20/9 متر بنا گردیده و معمار بنا برای تبدیل زمینه مربع شکل به زمینه دایره ای که گنبد را بر روی آن بنا کند از گوشواره «toronba  ترنبه » کمک گرفته و به توسط آن زمینه مربع را بعد از هشت متر ارتفاع نخست به هشت ضلعی بزرگ و سپس بعد از حدود چهار متر ارتفاع به شانزده ضلعی کوچکتر تبدیل نموده و آنگاه گنبد دو پوششه « دو پوسته » میان تهی آجری خوش طرحی را بر فراز آن ساخته که پوشش درونی مشتمل بر طاق ضربی مدور و جدار بیرونی مخروطی شکل است.

ارتفاع گنبد تا سطح شبستان که به « صفه صاحب الزمان » مشهور است در حدود 18 متر می باشد . این نوع گنبدها همواره بیشترین مقاومت را در برابر زلزله نشان داده اند در زلزله دشت بیاض و فردوس خراسان گنبد امامزاده کاخک که در روی تپه ای بنا شده است با وجود آنکه شکافهای خطرناک در دیوار حمال زیر گنبد پدید آمده تقریباً سالم مانده و در زلزله قیر و کازرون سال 1351 شمسی از توابع شیراز بناهای گنبدی کمتری آسیب دیده اند .

در سالهای گذشته چندین مرتبه در اردستان زلزله شده است خصوصاً در سوم رمضان سال 1335 شمسی که در قریه کچومثقال مرکز دهستان کچو خرابیهایی به وجود آورد اما مسجد جامع اردستان آسیبی ندید .

مرحوم محمد حسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین شاه قاجار «م-1313- ه ق » درباره مسجد جامع اردستان می نویسد :

« … در سمت قبله ایوان و گنبد رفیعی است که ظاهراً کمال شباهت را به گنبد حضرت امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه السلام دارد . منظره این گنبد زایدالوصف ، مطبوع و خوش وضع و در بنای آن کمال سلیقه را به کار برده اند. بعضی از اهل بلد گویند که بنای این گنبد و گنبد یعسوب الدین علیه السلام یک نفر بوده … »

در مرحله اول شبستان بزرگ و گنبد را ساخته اند . وضع طاق بندی و آجر کاری زیر گنبد به صورت یکی از شاهکارهای هنری فوق العاده مهم دوران سلجوقی مربوط به اواخر قرن پنجم هجری قمری است . کتیبه های کوفی و ثلث گچبری اطراف شبستان زیر گنبد از جمله آثار هنری به شمار می رود . از محتوی کتیبه داخل گنبد استنباط می گردد که تعمیر و اصلاح و تزئین شبستان بزرگ و ساختمان ایوان و صفه های طرفین آن و شبستانهای متعدد متصل به آن به وسیله یکی از افراد خیّر نیکوکار به نام « ابوطاهرحسین فرزند غالی فرزند احمد » انجام گرفته و استاد محمود اصفهانی معروف به « غازی » تصدی کار را به عهده داشته است .

در کتیبه داخل گنبد که در پایین گوشواره هشت ضلعی قرار گرفته ابتدا به خط ثلث پس از بسم الله الرحمن الرحیم آیه هیجده از سوره توبه آمده و بعد از اتمام آیه مذبور « امر ببناء هذه القبه و القبات الاربعه المتصله بها و الصفات التی هی امامها العبد الضعیف الراجی برحمه الله تعالی ابوطاهر الحسین بن غالی بن احمد تقبل الله منه و غفرله و لوالدیه علی یدی الاستاد محمود الاصفهانی المعروف بالغازی فی سنه ثلث و خمسین و خمسائه » گچبری شده است .

از کتیبه های موجود اطراف محراب سال ساختمان آن به دست نمی آید زیرا قسمت های انتهای کتیبه ها در مجاورت سطح زمین زیر گنبد خرابی دیده و یقیناً سال تاریخی آن نیز که معمولاً در آخر کتیبه ذکر می شود روی آن گچ کشیده اند ولی با در دست داشتن بنای گنبد ذکر تاریخ گچبری محراب آن نیز در همان سال بلااشکال به نظر می رسد .

در شبستان بزرگ « صفه صاحب الزمان » و شبستانهای شرقی متصل به آن سه محراب وجود دارد که از لحاظ زیبایی و تزئین یکی از دیگری بهتر است . در آنها چند نوع نقش تزئینی ، اسلیمی با یکدیگر ترکیب نشده اند و یکی بر روی دیگری قرار گرفته و زمینه از اسلیمی برجسته پوشیده نشده است .

گچبری های لانه زنبوری محرابهای مسجد همراه با نقوش از گلها و گیاهان و برگها و اشکال هندسی و طرح های اسلیمی بر رسایی و زیبایی کتیبه های محراب افزوده است که همه آنها بیانگر آن است که بنا و تزئینات آن در دوره سلجوقی بر پا گردیده است .

الف ) محراب بزرگ

محراب بزرگ یا محراب اول که در زیر گنبد در قسمت دیوار جنوبی مسجد در صفه صاحب الزمان قرار دارد دارای هفت ردیف کتیبه به خط کوفی و ثلث دارد که از خارج به داخل به شرح زیر می باشد .

1- آیه 80 تا آخر آیه 83 سوره اسرا به خط کوفی و نیز « صدق الله علی العظیم»

2- آیه 77 تا آخر سوره حج به خط ثلث

3- از اول سوره مومنون تا آخر آیه 5 به خط کوفی

4- در یک حاشیه هلالی شکل بالای محراب آیات 42 و 43 سوره ابراهیم به خط ثلث و آیه 83 سوره اسراء گچبری شده است .

5- در حاشیه هلالی شکل قسمت تحتانی این محراب به خط ثلث بسیار عالی بعد از بسم الله الرحمن الرحیم آیه 16 و قسمتی از آیه 17 سوره آل عمران گچبری گردیده است .

6- بسم الله الرحمن الرحیم و آیه 116 سوره هود به خط کوفی

7- در اطراف محراب جملات زیر به خط کوفی گچبری شده درسمت راست « بسم الله الرحمن الرحیم » و در سمت چپ آیه 14 سوره اعلی « قد افلح من تزّکی » خطوط داخل محراب سایده و مخدوش است .

ارتفاع محراب بزرگ حدود 7 متر و عرض آن 40/4 متر است .

ب ) محراب دوم

محراب دوم بین محراب اول و محراب سوم قرار گرفته و در قبه شرقی مجاور گنبد و شبستان واقع و دارای گل و بوته و گچبری های مفصلی است که کتیبه های آن به شرح زیر می باشد :

1- بعد از بسم الله الرحمن الرحیم پنج آیه اول سوره مومنون به خط ثلث گچبری شده است .

2- سوره توحید در داخل محراب به خط کوفی نوشته شده که در اثر مرور زمان ساییده و مخدوش گردیده است .

محراب دوم به ابعاد تقریبی 70/3 *60/1 متر است .

ج ) محراب سوم

کتیبه های محراب سوم یا محراب کناری که بر دیوار جنوب شرقی مسجد قرار دارد به این شرح است :

1- آیات 98 و 99 که آخرین سوره حجر است دیده می شود .

2- آیه 110 سوره کهف که آخرین آیه آن سوره است .

بقیه آیات در اثر طول زمان حک شده و نمی توان آنها را خواند . طول آن 70/3 و عرض آن 60/1 متر است.

بر کتیبه سقف راهرو و میان گنبد و ایوان آیات 62 تا 77 که آخرین آیه سوره فرقان است گچبری شده و در بالای راهروی گنبد به ایوان پنجره چوبی مشبک قدیمی نصب گردیده است .

در سمت شرق و غرب گنبد چهار درگاه وجود دارد که دو تای آن در مشرق واقع و رفت آمد از غرفات به داخل شبستان گنبد از آنها می شود و از دو درگاه سمت مغرب گنبد درگاه سمت شمالی باز و درگاه سمت جنوب غربی بسته است .

در طاق این چهار درگاه آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی بسیار زیبا بدین شرح گچبری گردیده است :

1- بسم الله الرحمن الرحیم آیه 9 از سوره جمعه و چند آیه دیگر .

2-آیه 41 سوره احزاب

3- آیه 129 سوره توبه

4- آیه 2 از سوره انفال

گنبد مسجد جامع اردستان به شکلی طراحی و ساخته گردیده است که چنانچه زیر مرکز آن بایستیم و دو دست را بر هم زنیم صدای آن چندین بار منعکس می گردد و این کار را اگر حتی با نیم متر فاصله در محل مذکور تکرار شود صدا هیچگونه انعکاسی نخواهد داشت .

زهی بناکه دراو می رسد زغیب به گوش                     مدام زمزمه انّ ربّنا الغفور 

2- ایوان متصل به گنبد

دهانه این ایوان 5/9 متر و طول آن 12 متر و ارتفاع آن در حدود 11 متر است . ایوان متصل به گنبد و غرفات اطراف ایوان بعد از گنبد ساخته شده اند . قسمت عمده گچبری های ایوان جنوبی نقوش و تزئیناتی است که بر روی آجرهای طاق ایوان تزئین گردیده که در دنیا شاید منحصر به فرد باشد .

متاسفانه قسمتی از این گچبری های زیبا به مرور زمان ریزش کرده و آجرهای ساده زیر آن نمایان شده است . در هلال طاق ایوان هم خطوط گچبری زیبایی وجود دارد که قسمتهایی از آن ریخته شده و اصل آن بدین شرح بوده است .

« بسم الله الرحمن الرحیم و بعد آیه 63 سوره فرقان »

کتیبه های اطراف ایوان سالم مانده و این کتیبه به خط ثلث گچبری گردیده و از غرب به شرق مشتمل است بسم الله الرحمن الرحیم و آیه الکرسی « الله لا اله الا … هوالعلی العظیم » و بعد از آن متن تاریخی کتیبه به شرح زیر گچبری شده است .

« امر ببناء هذه الصفه المتصله و الرواق التی عن یمینها و الرواقین اللتین عن یسارها العبد الضعیف ابوطاهر الحسین بن غالی بن احمد تقبل الله منه و فرغ منها فی سنه خمس و خمسین و خمسمائه عمل محمود بن محمد البنّا »

ساختمان این ایوان و و ملحقات آن به موجب کتیبه داخل ایوان در سال 555 هجری قمری یعنی دو سال بعد از اتمام گنبد و شبستان آن به پایان رسیده است . بر جانب غربی مدخل دو طبقه ای که ایوان را به گنبد متصل می کند سنگ مستطیل شکل زیبایی از جنس سماق به طول 110 سانتیمتر و عرض 60 سانتیمتر بر بالای دیوار جنوب غربی ایوان نصب گردیده است و بر آن فرمانی از شاه عباس اول صفوی به خط ثلث مورخ شهر شعبان سال 1024 هجری قمری دایر به تخفیف مالیات شیعیان اردستان نقر که عین عبارات نقش بر سنگ بدین شرح می باشد .

« بسم الله الرحمن الرحیم –الملک لله –حکم جهان مطاع شد آنکه در این وقت بنا بر شفقت شاهانه درباره شیعیان ابکای ، اردستان از ابتدا توشقان ئیل ، فال وجهات ، ایشان را عن رسد یک ماهه شهر رمضان المبارک سوای جهاتی که به اجاره می دهند به تخفیف و تصدق مقرر داشتیم . مستوفیان عظام گرام دیوان اعلی این رقم عطیه را در دفاتر خود ثبت نموده و تغییر و تبدیل به قواعد آن راه ندهند و آنچه مواجب همه ساله مقرر است از تیول تیولداران و مواجب همه ساله بر طرف دانند و آنچه به تیول مقرر نیست و از دیوان حواله می شود و مال و جهات شهر مذکور را سال به سال کم نموده تتمه را تنخواه ارباب حوالات نمایند .

تیولداران الکای مذکور را حسب المسطور مقرر داشته رسد یک ماهه را از تیول خود بر طرف داشته طلبی از رعایا ننمایند . کلانتر و کدخدایان و ریش سفیدان الکای مذکور به حقیقت رسند اگر سنّی در میان شیعیان باشد یا از مردم محله محال سنّی باشد به ایشان تخفیف داده نمی شود .

نسخه درست آن نیز برداشته به دفتر همایون فرستند که مستوفیان عظام در دفاتر دیوان اعلی عمل نمایند و داشته باشند که اگر پوشیده و پنهان کرده باشند در دنیا بازخواست خواهند شد و در روز قیامت در خدمت حضرت امیرالمومنین و امام المتقین علی بن ابیطالب علیه السلام شرمنده خواهند بود تغییر کننده تخفیف مذکور به لعنت الهی و نفرین حضرت رسالت پناهی گرفتار گردد .

می باید که در دعا گویی دوام دولت قاهره تقصیر ننمایند و سواد حکم را بر سنگ نقش نموده در مسجد جامع نصب نمایند و به توجهات شاهانه امیدوار باشند . تحریراً شهر شعبان سنه اربع و عشرین الف ».

در این فرمان سلطان صفوی صریحاً مردمی را که از مذهب تسنن پیروی می نموده اند از تخفیف مالیات مستثنی دانسته است و اگر در آن موقع بین مردم محله های اردستان سنّی وجود می داشت ، پس از آن به مذهب تشیع گرویده و در حال حاضر تمام مردم اردستان همگی شیعه اثنی عشری می باشند .

بخشش و تخفیف مقداری از مالیات شیعیان و عدم تخفیف نسبت به اهل تسنّن در جاهای دیگر ، ایران هم دیده شده از باب نمونه در مسجد جامع نطنز و نیز مسجد جامع دماوند سنگهایی مورخ همان سال بر دیوار نصب است که با فرمان مذکور در فوق فوق قریب به یک مضمون و موضوع می باشند .

مصالح ساختمانی گنبد و ایوان از آجر و گچ است و در لابلای ساختمان آنها برای خنثی سازی امواج زلزله احتمالی قطعاتی از چوب درختان گردو و توت را در روغنهای گیاهی جوشانیده و به کار برده اند تا از گزند موریانه هم مصون باشد .

در بندهای آجرهای ساختمان حفره های کوچک و مشبکی است که بعضی آنها را از جهت تزئینات پنداشته اند و برخی از مهندسان باستانشناسی را عقیده بر آن است که آنها از انعکاس صوت « نیترواک » در فضای گنبد می کاهند .این بندها را گره سازی گویند و به هشت و گیر شیرازی معروف است و از صداهای ناهنجار جلوگیری می کنند .

منبر سبز رنگ چهارپله ای توسط حاج میرزا مصطفی مصطفوی « ف شهریور ماه 1308 –ش » معروف به « حاج کمیانی » فرزند حاج سید حسین بن حاج آقا بزرگ از مردم محله محال اردستان وقف بر صفه صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه شده که متن روی بدنه آن به این شرح است .

« این منبر را حاج میرزا مصطفی تاجر و کمیانی وقف نمود بر مسجد جامع به قید آنکه مخصوص باشد برصفه صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه بتاریخ شهر جمادی سنه 1332».

در قسمت جنوبی گنبد سه پشت بند یا حمال آجری محکم برای نگهداری گنبد به سرمایه حاج کمیانی ساخته شده و در سالهای 51 تا 1353 شمسی اداره کل باستانشناسی اصفهان علاوه بر آنکه حمالها را بازسازی و قطور نمود برای جلوگیری از خرابی گنبد و ایوان و سایر ایوانها در گنبد را با تسمه آهنی مهار کرد و اطراف ایوان متصل به گنبد و سایر ایوان ها را با تیر آهن و سیم های آهنی کلاف کشی نمود که این کار به وسیله استاد حسین معارفی جرقویه ای «ف ، 1354 ، ش » که در باستانشناسی به کار بازسازی آثار تاریخی اصفهان و شهرستانهای تابعه اشتغال داشت و از استادان به نام رشته باز سازی آثار تاریخی بود انجام شده است . 

  ایوان غربی

ایوان غربی به صفه « امام حسن » معروف است دهانه آن 5/6 متر و طول آن 9 متر و ارتفاع در حدود 10 متر می باشد .

در کتاب تذکره الائمه چنین آمده است « در سفری که امام حسن مجتبی ( ع ) به معیّت برادر خود امام حسین ( ع ) برای جهاد با کفار همراه لشکر اسلام به ایران آمدند هنگام مراجعت از طبرستان { مازندران } در خلافت عثمان به سال 33 هجری قمری چون به قم رسیدند در آنجا نماز گذاشتند و در اردستان هم مسجدی به نام آن امام وجود دارد که نیز مصلای آن حضرت بوده است که ملا احمد نراقی از علماء در کتاب خزائن به نقل آن پرداخته است » .

این صفه منتسب به امام حسن مجتبی ( ع ) است و می گویند آن حضرت در آن صفه و مسجد بازار کبودان نماز خوانده اند .

طول صحن مسجد 24 متر و عرض آن 21 متر و در زیر قسمتی از صحن مسجد شبستان زمستانی بسیار بزرگی ساخته شده است که در زمستانها از آن استفاده می نمایند –در گوشه شمال غربی مسجد مناره آجری ساده ای به ارتفاع حدود 15 متر از سطح صحن مسجد قرار دارد که در سر آن گلدسته ای وجود داشته و خراب گردیده است . داخل این مناره راهرو مارپیچی با پله است که از آن بر بالای مناره می روند مسجد دارای شش درب می باشد دو درب در جنوب ، دو درب در شرق و یک درب در شمال و یک درب در گوشه مناره برای رفتن به مدرسه حاج حسین نورالدین است .

ساختمان مسجد به گونه ای است که در تمام فصول سال جوابگوی فعالیت های مذهبی و فرهنگی و اجتماعی مردم است . در مسجد جامع همیشه مراسم نماز جمعه و جماعت به جای می آورند و بر ترتیب عیدین و غدیر و عاشورا و ختمات قرآن همّت می گمارند .

بسیاری از باستان شناسان و محققان خارجی از مسجد جامع اردستان بازدید نموده و درباره آن مقالاتی نوشته اند از جمله:

1- ماریافرانته ایتالیایی نقشه های جالبی از مسجد تهیه و این نقشه ها را به مقالاتی درباره مسجدهای جامع اردستان و زواره منضم ساخته است .

2- در کتابی که توسط دو محقق اروپایی به نامهای ارک هیل و اولک گرابر به رشته تحریر درآمده درباره مسجدهای اردستان و زواره تحقیق شده است .

3- پروفسور اوژن گالدیری استاد دانشکده معماری روم تحقیقات قابل توجهی در مورد مساجد اردستان و زواره انجام داده است .

4- پروفسور برتولداشپور درباره مسجد جامع اردستان تحقیقاتی نموده و نتیجه تحقیقات خود را در کتاب پر ارزش خویش به نام تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی آورده است.

5-  پروفسور آرتور اپهام پوپ ایران شناس مشهور آمریکایی چندین مرتبه از مساجد جامع اردستان و زواره دیدن کرده و به اهمیت و عظمت دو مسجد اعتراف و یادداشتهای ذیقیمتی از آنها تهیه کرده است و در سال 1343 شمسی که معاون اوهانس در ایران بسر می برده از او خواسته تا به اردستان و زواره مسافرت نموده و از مساجد آن دو شهر عکسبرداری نماید . هانس در اوایل آبان آن سال به اردستان و زواره رفته و از دو مسجد عکسهای تازه رنگی و اسلایدهایی تهیه و آنها را در اختیار پوپ قرار داده است .