اهالی شهر ورزنه در گذشته‌های دور خانه‌های خود را گرداگرد مسجد جامع بنا می‌کردند به طوری که در نقشه‌ها مشاهده می‌شود مسجد جامع تقریباً در وسط کاربری‌های مسکونی قرار دارد. از آثاری که بدست آمده مشخص می‌گردد بنای اولیه مسجد بر روی بقایای یک آتشکده بوده است که تاریخ آن به زمان ساسانیان بر می‌گردد، اما معماری مسجد جامع به صورت کنونی آن به زمان تیموریان بر می‌گردد که همانطور که از عکس‌ها مشاهده می‌شود می‌توان از روی کاشی کاریهای محراب و سر در مسجد جامع به خوبی این مطلب را دریافت. و از آثار دوره ی تیموری است که در دوره های بعد تعمیراتی در آن صورت گرفته است. نقشه ی بنای مسجد به صورت دو ایوانه دارای سر در، هشتی بزرگ گنبددار، ایوان های شمالی و جنوبی، رواق های آجری اطراف صحن و شبستان های شرقی و غربی است. بنا با کاشی های نفیس معرق و کتیبه های زیبایی تزیین شده است.
با وجود اینکه قریب 574 سال قمری از بنای مسجد جامع به صورت کنونی آن می‌گذرد اما هنوز این مسجد با شکوه و بزرگ به نظر میرسد. این موضوع بیانگر این است که اولاً کسانی که به بنای آن مسجد همت گماشته‌اند دارای اندیشه‌ای بلند و قدرت پیش‌بینی بالایی بوده‌اند که توانسته‌اند مسجدی بسازند که علاوه بر اینکه در زمان خودشان قابل استفاده بوده جمعیت قابل ملاحظه‌ای را نیز در روند تکامل و توسعه شهر پذیرا باشد، دوماً ممکن است در آن زمان نیز ورزنه جمعیتی زیاد داشته است که بنای مسجدی به این عظمت را گذاشته‌اند. گردیده . در هر دیوار ضلع درگاه، یک اسپر بزرگ کاشی معرق دیده می شود. در وسط این اسپر اسامی مقدس «محمد»و «علی» شش بار تکرار شده است. در زاویه ی سمت چپ نمای در گاه، دارای یک طرح هندسی مکرر است. قسمت های دیگر نمای دست چپ نیز بسیار بیشتر از ضلع مقابل تزیین گردیده که به نظر می رسد سازندگان فرصت تکمیل تزیینات را پیدا نکرده اند. اسپر های کاشی معرق مشابه ه ی نیز در ستون جانبی نمایه خارجی، با اشکال هندسی در هم پیچیده اجرا شده اند. در سمت چپ بالای این اسپر، اسپری است که در طرح هزار باف با حروفی به رنگهای آبی روشن و آبی سیر بر زمینه ی سفید، بیان گر اسامی(الله)و (محمد) با خط کوفی مستطیل شکل است. ضلع دست راست فقط یک طرح لوزی منفرد هزار باف دارد. بر اساس کتیبه ی سر در، این مسجد در سال 848 ه-ق به روزگار شاهرخ تیموری- توسط محمود بن مظفر ورزنه ای- ملقب به عماد- ساخته شده است. در انتهای این کتیبه، نام خطاط- سید محمود نقاش- و نام معمار-حیدر بن بنائ اصفهانی- آمده است. نام استاد کاشی کار مسجد نیز علی بن صدر الدین صفار بوده
محراب مسجد جامع:
محراب مسجد جامع از کاشی کاریهای زیبایی ساخته شده که در مجاورت آن منبری هم بنا شده است. دور تا دور هلال محراب با خط ثلث بر زمینه لاجوردی آیات 41 تا 67 از سوره آل عمران نوشته شده است و در پایان آن تاریخ 847 ه.ق ذکر گردیده است. در کتیبه بالای محراب نیز این جمله نوشته شده است:
{(قال النبی علیه السلام: المصلی یناجی ربه) بدین معنی که: نمازگزار ندا (نجوا) میکند پروردگارش را}.. ایوان شمالی بنا با پوشش نیم گنبدی مستقر بر فیلپوش ها دارای تزیینات کاشیکاری است که به نظر میرسد در سال 1088 ه-ق جایگزین تزیینات دوره ی تیموری شده باشد؛ لیکن اسپری مرکب از گل ها اتیلیزه با طرح هزار باف بر روی سطح داخلی طاق از زمان تیموریان قرار دارد. هر یک از شبستان های شرقی و غربی مسجد با پوشش طاقی، در انتهای محرابی دارند. به غیر از سر در اصلی، این مسجد دراضلاع شرقی و غربی نیز ورودی های دیگری داردگنبد خانه ی مسجد، فضای مربعی به ابعاد 7×7 متر است که با گنبدی دو پوش مسقف شده است. سطوح گنبد خانه با کاشیکاری معرق، طاقنما ها و محراب کاشیکاری تزیین و نما سازی شده است. منطقه ی انتقالی زیر گنبد، از دو طبقه طاق تشکیل می شود و سطح زیرین گنبد با طرح ستاره ی هشت پر بر روی این طاق ها فرا گرفته است. محراب اصلی و کاشیکاری بنا، در ضلع جنوبی واقع و دارای کتیبه ای مورخ 847 ه-ق است. در این گنبد خانه همچنین منبری از کاشی معرق قرار دارد
ایوان مسجد جامع:
مسجد جامع ورزنه دارای دو ایوان یکی در سمت شمال جنب مناره و دیگری در سمت جنوب جنب گنبد و محراب می‌باشد. صحن مسجد به صورت مربع در شمال و جنوب با ایوان و در غرب و شرق با رواق های ساده ی آجری محدود شده است. ایوان اصلی بنا در ضلع جنوبی صحن واقع گردیده و بزرگ تر از ایوان شمالی است و بیشتر سطوح آن با کاشی معرق پوشیده شده است. هلال داخل ایوان جنوبی با یک کتیبه زوجی کوفه و ثلث که کتیبه کوفی آن با خط طلایی و کتیبه ثلث آن با خط سفید بر زمینه لاجوردی آراسته شده است.
یک سوم این کتیبه به مرور زمان فرو ریخته و جای آن را تزئینات کاشی فرا گرفته است که به احتمال قوی از الحاقات تعمیرات عصر صفویه است و در دو سوم باقی مانده آن آیه 80 تا آخر 85 از سوره اسراء به خط زیبای ثلث نوشته شده و انتهای کتیبه مانند دور محراب به عبارت زیر ختم شده است:(صدق الله العظیم)
لذا احتمال میرود اهل تسنن در ساخت مسجد نقش زیادی داشته‌اند چرا که سال 847 ه. ق اواسط قرن نهم را نشان می‌دهد، یعنی زمانی که هنوز مذهب شیعه توسط سلسله صفویه به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام نشده بود و اصلاً سلسله صفوی تأسیس نشده بود ولی تصوف در ایران رواج داشته است. در کتیبه زیر آیات مذکور این بیت شعر نوشته شده است.(اگر دعوتم رد کنی یا قبول من و دست اولاد آل رسول)
بین دو ایران شمالی و جنوبی- حیاط مربعی شکل (11*11) متر وجود دارد که حوضی نیز در وسط آن قرار گرفته است. در قسمت مغرب و مشرق مسجد به صورت طولی دو شبستان قرار دارد. . این ایوان، از طریق در گاه های ضلع جنوبی به گنبد خانه و از طریق درگاه های شرقی و غربی به شبستان ها ی مجاور راه پیدا می کند.
مناره جلو مسجد در حدود 20 متر ارتفاع دارد که در داخل این مناره آجری راه پله‌ای به صورت مارپیچ ساخته شده است. در بعضی از قسمت‌های مسجد مانند سقف ایوان و در سر مسجد تعمیراتی صورت گرفته است به همین دلیل در این منتها یکنواختی بنا و کاشی کاری‌ها دچار اشکال شده است.
سر در مسجد:
سر در ورودی بنا به صورت ایوان کوچکی دارای کاشیکاری معرق و کتیبه های است قوس جناقی در گاه در قال مستطیل قرار گرفته که با یک نوار تزیینی احاطه شده است. این نوار تزیینی، از اسپرهای تزیینی بر اساس یک طرح گلدانی منشا یافته است. بر فراز این نوار تزیینی، بخش مرکزی یک نوار کتیبه ای است با .حروف سفید بر روی یک زمینه ی آبی رنگ قرار گرفته است. در پس حروف، یک پیچک ممتد به رنگ آبی روشن با گلهای کوچک به رنگ اخرایی روشن کشیده شده و نام شاهرخ نیز با حروفی به رنگ اخرایی است. طاقبندی جناغی بزرگ تر در زیر طاق، مشتمل بر کاشیکاری مورخ 1099 ه.ق است . در کتیبه تاریخی سر در مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نام شاهرخ بهادرخان و محمود بن مظفر ورزنه‌ای ملقب به عماد و نام خطاط آن سید محمود نقاش آمده است.چنانچه مشخص شد مسجد جامع ورزنه در زمان شاهرخ بهادرخان تیموری به صورت فعلی بنا شده است. مساجد دیگری نیز در ایران مانند مسجد جامع افوشته نطنز به نام شاهرخ خان بنا شده است که البته در سال 849 ه. ق به اتمام رسیده است.
در مورد امیر عماد الدین ورزنه باید گفت که او یکی از امرای مشهور میرزاسلطان محمد بهادر خان بوده است و دستور ساخت «بیت الشتاء» مسجد جامع شهر اصفهان را داده است. به همین خاطر نام او را کتیبه سر در مسجد جامع در ورزنه قید شده است که محمود بن مظفر ورزنه ای ملقب به عماد در زمان خودش در سال 848ه. ق به روزگار شاهرخ این سر در را بنا کرده است.
سر در ورودی، به هشتی گنبد دار نسبتا بزرگی منتهی می شود که ضلع شمالی آن با مسطح مشبکی پوشیده شده است. پوشش گنبدی این هشتی، از کار بندی های متقاطعی که ستاره ی هشت پری را تشکیل می دهد، درست شده است. گنبد، روی نقاط این ستاره ی هشت پر قرار دارد و فیلپوش ها ادامه ی همین کاربندی های متقاطع- و بنابراین- بلند و نوک تیز هستند. این هشتی، از طریق دهلیزهایی به صحن و شبستان های مسجد و از طریق در گاهی به ایوان شمالی راه دارد.
لازم به یادآوری است خطاطی‌های روی کاشی کاری‌ها نیز مربوط به خطاطی معروف به نام سید محمود نقاش می‌باشد که نام او نیز در سر در مسجد جامع اصفهان نوشته شده است. بالاخره در بالای در ورودی مسجد جامع کتیبه دیگری با زمینه سیاه وجود دارد که مربوط به سال 1099 ه. ق می‌باشد لذا می‌توان این نکته را دریافت که مسجد جامع ورزنه در دوره‌های مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است، در این کتیبه چنین آمده است:
وقف کرد اقل خلق خدا محمد شفیع ورزنه‌ای وزیر دارالعباد یزد مرمت مسجد جامع به تاریخ شهر رجب سنه 1099، عمل محمد صادق به سعی العبد فضائل ابن حاجی حسن بیک ورزنه‌ای در کتیبه سر در مسجد جامع ورزنه بعد از ذکر نام سید محمود نقاش به عنوان خطاط نام بنای این کتیبه نیز به این صورت ذکر شده است: "العمل العبد حیدر بن الحسین البنای اصفهانی".
منبع:
1- کتاب مساجد ایران
2- تحقیق دکتر لطف ا… احتشامی