این بنا، یکی از قدیمی ترین و مهمترین بناهای تاریخی سمنان است که در طول زمان چندین بار تجدید و تعمیر شده است . بنای اولیه مسجد را به قرون اولیه اسلامی نسبت می دهند؛ اما امروزه – غیر از مناره سلجوقی- تنها می توان آثاری از دوره ایلخانی و تیموری را در آن تشخیص داد . بنای کنونی مسجد مشتمل بر ایوان مقصوره، شبستان و صحن است . ایوان آجری رفیع و بلند مسجد به ارتفاع بیش از 21 و عرض دهنه 40/10 متر، در غرب مسجد واقع است و با توجه به کتیبه تاریخی موجود که با کاشی بر بدنه آن نگاشته اند، معلوم می شود که در سال 828 ه-. ق توسط خواجه شمس الاین علی بالیچه سمنانی-وزیر شاهرخ تیموری – ساخته شده است . کتیبه مذکور به خط ثلث سفید بر متن لاجوردی بدین شرح نوشته شده است : " اسمه القدیم اعلی و اولی باالتقدیم اتفق بناء العماره المبارکه الشریفه فی ایام دوله سلطان الاعظم مالک رقاب الامم مولی ملوک العرب و العجم ظل الله فی الارضین المؤید بتائید رب العالمین باسط الامن والامان … المؤمنین معین الاسلام والمسلمین شاهرخ شاه ادام الله ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین مرحمه و احسانه والموفق لبناء الخیر من خالص ماله الاصاحب الاعظم دستور الوزراء فی الامم ملک الحاج و زائر الحرمین معز الدنیا والدین ملک حسین بن الصاحب الاعظم خواجه عزالدوله والدین محمد بالیچه سمنانی و کتب فی رجب سنه ثمان و عشرین و ثمانمائه ". در پایین این کتیبه، چند لوح سنگی بزرگ مشتمل بر فرامین پادشاهان صفوی برای مردم سمنان نصب شده است . تزیینات کاشیکاری ایوان، منحصر به کتیبه کاشی فوق الذکر و پشت بغل های کوچک اسپردوم جرزهای طرفین ایوان است . در پشت ایوان رفیع، مقصوره ای مربع شکل به طول و عرض 14 قدم و ارتفاع بیش از 5/14 متر وجود دارد که به وسیله دو ورودی کوچک طرفین محراب ایوان، به صحن و به کمک چند در کوچک و بزرگ، به شبستان های اطراف راه می یابد . این گنبدخانه به نظر می رسد که به وسیله خواجه ابو سعید در عهد سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده باشد . شبستان شمالی مسجد مشتمل بر 16 ستون مدور و قطور است که بر روی آن، طاق های ضربی استوار گردیده است . در نفیس شمالی که مسجد را به خیابان امام و بازار شیخ علاء الدوله مربوط می سازد و دارای کنده کاری بسیار زیبایی است، در کنار این شبستان قرار دارد . بنای اولیه این شبستان توسط خواجه نظام الدین سمنانی در عهد سلجوقی بنا شده است . شبستان شرقی که به وسیله در ورودی جنوب شرقی، از شبستان جنوبی و به وسیله در شمالی، از شبستان شمالی جدا می گردد، توسط هشتی کوچکی با طاق گنبدی کم خیز و مزین به تزیینات معقلی بسیار زیبا به بازار حضرت راه می یابد . این شبستان به وسیله کی قبادبن ملک شرف الدین سمنانی – وزیر امیر تیمور گورکانی- ساخته شده است . در جلوی در ورودی شرقی که به نام جلو خان مشهور است ، فضای هشت ضلعی بزرگی با پشت بغل های کاشیکاری وجود دارد . در گوشه شمال شرقی شبستان شرقی، منار سلجوقی قرار دارد که ورودی آن به این شبستان باز می شود . شبستان جنوبی مسجد مشتمل بر16 ستون مدور در وسط و هشت نیم ستون در طرف دیوار شرقی است که پایه های 27 طاق شبستان بر روی آنها استوار شده است . این شبستان در زمان ارغون خان و به وسیله وزیرش شیخ علاء الاوله سمنانی احداث شده و در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط حاکم سمنان – ذوالفقارخان سمنانی- تعمیر گردیده است . در ورودی جنوب شرقی که در گوشه مسجد قرارا دارد، به وسیله راهروی کوچکی به هشتی بزرگی متصل می شود که دارای حوضخانه است . بین شبستان ها و ایوان بزرگ، صحن مسجد به ابعاد 25×27متر واقع شده است . همچنان که اشاره شده، در گوشه شمال شرقی شبستان شرقی، منار سلجوقی واقع است که یکی از یادگارهای ارزشمند معماری سلجوقی در ایران به شمار می آید و بر طبق مضمون کتیبه خط کوفی آن، در بین سال های 417 تا 466 توسط ابوحرب بختیار – حاکم ایالت قومس در دوره غزنوی و ممدوح منوچهر دامغانی – بنا گردیده است . ارتفاع کلی منار، 5/28 متر است که 5/24 متر آن شامل میله منار تا انتهای مقرنس ها و قاعده مأذنه و 4 متر دیگر شامل مأذنه و قسمت فوقانی آن است . قسمت تحتانی منار تا نزدیک کتیبه زیرین تقریبا استوانه است و از آنجا به بعد تا زیر مقرنس های مأذنه، به تدریج و با تناسب کامل از قطر آن کاسته می شود . مأذنه بر روی دو ردیف مقرنس پرکار قرار گرفته است . شیوه ساخت مأذنه، آن را به دوره صفوی منتسب می سازد و احتمال می رود که در دوره صفویه به جای مأذنه ویران قدیمی ساخته شده باشد . نقشه مأذنه، هشت ضلعی است و اطراف آن با نرده های زیبایی مزین به گره بندی های سبک صفوی محصور گشته است . سقف بزرگ هشت ضلعی مأذنه با لبه های مضرس طرح دار، از نفوذ باران به داخل مأذنه و مناره جلو گیری می کند . ادامه مناره، از مأذنه خارج شده، به قبه کوچکی ختم می شود . این منار اندکی از زاویه قائمه خمیدگی پیدا کرده است . قطر منار در قسمت پایین، 6/3 و قطر داخلی آن، 09/2 متر است . ضخامت دیوار منار نیز در پایین ترین قسمت، 75 سانتی متر است که متناسب با کم شدن قطر منار، از ضخامت آن کاسته می شود . پلکان های مارپیچ منار، برعکس حرکت عقربه ساعت و حول محور آجری منار می پیچند و بالا می روند . این منار دارای دو کتیبه به خط کوفی گره دار است که یکی مشتمل بر آیات قرآن و دیگری نام بانی بناست . در کتیبه اخیر، عبارت " بسم الله امر ببناء هذه المناره الامیر الجلیل السید ابوحرب بختیار بن محمد مولی امیرالمومنین" خوانده می شود . از ویژگی های خاص این منار، تزیینات آجری آن است که به شیوه های مختلف هندسی و ریزه کاری های جالب و چشمگیری اجرا شده است . همچنین در تعمیرات دوره صفوی، از قطعات کاشی های فیروزه ای در مقرنس ها به شیوه معلقی استفاده شده که به زیبایی آن هرچه بیشتر افزوده است . مسجد جامع سمنان به شماره 163 و مناره سلجوقی به شماره 162 به ثبت تاریخی رسیده اند .
نظرات بسته شده است.