بخش های کوهستانی آن نیز با پوشش گیاهی استپی دارای تعداد قابل توجهی از وحوش کوهزی نظیر کل، بز ،قوچ و میش میباشد .
این پارک از نظر تنوع پرندگان نیز دارای اهمیت ویژه ای است. پرندگانی نظیر کبک، تیهو وکوکه از پرندگان بومی بشمار می آیند . علاوه بر این هر ساله تعداد کثیری از پرندگان مهاجر نظیر فلامینگو ، آنقوت، سر سبز، خوتکا به آب بند ها و شورابهای اطراف آن روی می آورند
موقعیت پارک
پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر در 50 درجه و 25دقیقه الی 53 درجه و 4 دقیقه طول شرقی و 34 درجه و 17 دقیقه الی 35 درجه و 12دقیقه عرض شمالی واقع شده و در غرب کویر مرکزی ایران و شرق دریاچه نمک قراردارد
اقلیم وآب وهوای کویر
با وجود نصب 3 دستگاه باران سنج از بدو تاسیس ایت پارک آمار صحیحی از میزان بارندگی منطقه در دست نیست. نزدیکترین ایستگاه هواشناسی به منطقه مربوط به ورامین که در 30 کیلومتری پارک ملی قرار دارد ، میباشد . با در نظر گرفتن آمار این ایستگاه میتوان گفت که متوسط بارندگی در پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر 100 میلی متر میباشد که این مقدار نسبت به سالهای مختلف از 50 تا 300 میلی متر متغییر است و بیشتر نزولات از آبان ماه تا اردیبهشت ماه صورت میگیرد . درجه حرارت در منطقه نیز از حداقل (5-) درجه تا حدکثر 44 درجه سانتیگرد متغییر است در دی ماه و بهمن ماه برف در منطقه ریزش میکند ولی بجز در ارتفاعات سیاه کوه ، در سایر نقاط باقی نمی ماند و به طور کلی پارک ملی کویر دارای بهار ، تابستان ، پاییز گرم و زمستان نسبتا معتدل می باشد .
زمین شناسی وپستی وبلندی:
به طور کلی میتوان یک طبقه بندی کلی و تقریبی از نظر پستی و بلندی به منظور مشخص نمودن پرا کندگی جوامع گیاهی وگونه های حیات وحش به صورت زیر ارائه دارد .
نقاط کوهستانی و اراضی گسسته شده : شامل کوهای مرکزی ، شرقی و غربی پارک
اراضی گسسته ملایم : شامل کوهپایه ها ، اراضی مارنهای گچی و تپه فرسایش یافته
اراضی بیابانی شنی : دارای شنهای روان بوده و اخیرادر اثر حفاظت تقریبا بوسیله پوشش گیاهی تثبیت شده اند .
اراضی باتلاقی شور : شامل اراضی پست منطقه است در طول فصل زمستان اکثرا دارای آب است .
مسیلها : اراضی تحت رودخانه های فصلی یا مسیل های میباشد .
شهرهای اطراف:
به طور کلی میتوان یک طبقه بندی کلی و تقریبی از نظر پستی و بلندی به منظور مشخص نمودن پرا کندگی جوامع گیاهی وگونه های حیات وحش به صورت زیر ارائه دارد .
نقاط کوهستانی و اراضی گسسته شده : شامل کوهای مرکزی ، شرقی و غربی پارک
اراضی گسسته ملایم : شامل کوهپایه ها ، اراضی مارنهای گچی و تپه فرسایش یافته
اراضی بیابانی شنی : دارای شنهای روان بوده و اخیرادر اثر حفاظت تقریبا بوسیله پوشش گیاهی تثبیت شده اند .
اراضی باتلاقی شور : شامل اراضی پست منطقه است در طول فصل زمستان اکثرا دارای آب است .
مسیلها : اراضی تحت رودخانه های فصلی یا مسیل های میباشد .
روستاهای ومردم اطراف پارکاین طوایف در 40 – 30 ساله اخیر به دلایل متعددی دست از صحرا نشینی برداشته و راهی روستاها و شهرهای بزرگ شدند به طوری که هم اکنون دهات و مزارع غیر مسکون در حواشی منطقه که سالها از تخلیه آن می گذرد زیاد دیده میشود . عشایری که بشکلی از پارکملی کویر استفاده می نمایند عبارتند از :
طوایف کله کوه
طوایف عرب
طوایف شاهسون
طوایف میش مست
طوایف هداوند
شتردارهای کویر
ریگ های اطراف ومعروف منطقه:
ریگ چاه قرقره
ریگ میش مست
ریگ علی کرمانی
ریگ طلحه
گدارهای معروف منطقه
تعریف گدار : به گودی ته دره و یا جایی از رودخانه که خشک و بی آب است میگویند.
گدار باباهمت
گدار گل سرخ
گدار تاغی
گدار سبز
گدار سینک
گدار زه گا
چهل گدار
معادن منطقه
در این مجموعه فعلا 2 معدن فعال باریت و استرانسیم وجود دارد که یکی در پارک و دیگری در منطقه حفاظت شده قرار دارند .از معادن این منطقه عبارتند از :
معدن باریت نره خر کوه
معدن استرانسیم نخجیر
معدن سرب نخجیر
معدن سرب گدار سبز
معدن سرب شکر آب
معدن سرب چخماقیه
از دیگر معادن منطقه زاج چهل گدار و معدن زاج زاغ کند میباشد
صنایع منطقه:
فعالیت های صنعتی در سالهای اخیر گسترش چشمگیری بخصوص در حاشیه شمالی و شمال غربی منطقه داشته است . از مهمترین آنهای میتوان به شرکتهای صنعتی علی آباد ، جنت آباد ، ایوانکی فجر ، گرمسار ناحیه صنعتی و معدنی مسیل آباد گرمسار و چرمشهر در جنوب ورامین اشاره کرد . در بین این شرکتها شرکت صنعتی چرمشهر در حاشیه شمال غربی منطقه حفاظت شده کویر قرار دارد که فاضلاب آن اثرات مخربی به ویژه بر تالاب بند علی خان برجای گذاشته است .
کشاورزی منطقه
بخش قابل توجهی از این منطقه زیر کشت انواع محصولات زراعی و باغی و گل وگیاه رفته است . براساس آمار های موجود مجموع مساحت اراضی زراعی شهرستان های محدوده 226013 هکتار است که 193992 هکتار آن زیر کشت محصولات سالانه و 32021 هکتار آن را باغات تشکیل میدهند . اکثر مساحت اراضی فوق به شیوه آبی کشت میشوند و فقط بخشی محدودی در ارتفاعات به صورت دیم کشت میشود .
مجاورت زمین های کشاورزی با مراتع ، وجود رودخانه های دائمی ، فقر اقتصادی و کمی درآمد و دور افتادگی منطقه و عدم کنترل ادارات ذیربط منابع طبیعی ، نیروی کار مازاد و خشکسالی های مداوم باعث شده حاشیه نشینان مراتع در فکر گسترش اراضی زراعی از طریق بر زیر کشت بردن مراتع باشند .
فعالیت های و رزمایشهای نظامی
علی رغم ممنوعیت فعالیت های تخریبی در منطق حفاظت شده انجام فعالیت ها و رزمایشهای نظامی در این منطقه که توسط برخی از نهادهای نظامی انجام میشود ،تخریب پوشش گیاهی لطمات جبران ناپذیری بر حیات وحش منطقه داشته است . متاسفانه به علت مشکلات متعدد در مدیریتی- فرهنگی و برنامه ای سبب گردیده تا جهت مقابله با چنین فعالیتهای مخربی عملی در خور و مناسب صورت نگیرد .
منابع آب منطقه
منبع آبی عمده منطقه عبارتند از :
دریاچه نمک
غدیر مکرش
غدیر پره زرد
غدیر اسب
رودخانه بند علی خان
رودخانه قره چای
مسیل گولو ( گل آب )
چشمه شکر آب
چشمه شور آب
چشمه لکاب
چشمه گور آب
چشمه زنبوی
چشمه سبز ( سوز)
شور آب کاظم خانی
چشمه تنگه شاه
چشمه های رشته کوه نخجیر عبارتند از طلحه ، ملک آباد ، چشمه کریم ، ماهورها و شکسته های اطراف آن است .
چاه ها که عبارتند از ، چاه قرقره ، چاه باباهمت ،چاه پره زرد است .
گیاهان منطقه
گیاهان پارک ملی کویر گونه های خشکی پسند (گزروفیت ها) تشکیل شده و گیاهان شور پسند (هالوفیت ها) در پهنه دشت های صاف و در میان آنا جای ویژه ای دارند
بازتاب نحوه سازگاری این گیاهان به گونه ای است که آنها را قادر میسازد تا شرایط سخت محیطی را تحمل نمایند .
برای مقابله با کم آبی ، حرارت زیاد ، شوری خاک و خشکی محیط این گیاهان دارای مکانیسم های سازگاری متفاوتی بوده و از نظر ظاهری نیز منظره خاصی پیدا میکنند . در بعضی گونه ها برگ ها تبدیل به خار شده و خاردار میشوند . در برخی دیگر ساختار ریشه برای جذب حداکثر رطوبت تغییر کرده و به صورت افشان با وسعت زیاد یا خیلی عمیق دیده میشود . ترفند دیگری که از ویژگیهای گیاهان این مناطق میباشد ، میتوان گفت سازگاری های فوق برای کاهش تعریق و حداکثر استفاده از رطوبت خاک ایجاد میشود که همگی یک هدف را دنبال میکنند .
در زمین های سنگریزه ای و قلوه سنگی در کنار درمنه میتوان قیچ ، پرند ،اشنان و گون را نام برده گونه های تاغ و اسکنبیل بر روی شن های روان
مانع گسترش و تا حدی باعث درختچه های بادامک ، راناس و شیر خشت به صورت تک درختی و تنک مشاهده میشوند و در دامنه های صخره ای و سنگی ، بوته های کلاه میرحسن ، ریش بز و چوبک و در کوهپایه های سنگی کاروان کش ، از گونه های غالب به شمار میروند . در اطراف چشمه های لب شور و مسیلها در اراضی هموار گونه هایی از گز ، کام تیغ و توده های انبوهی از نی وجود دارد .
درسطح زمین های شور و کفه های نمکی درختچه های سودا ، گز و گیاهان بوته ای خار شتر و شوره پراکنده شده اند . در حاشیه این زمینها برروی خاک نرم درختچه های اشنان و اسکنبیل و بوته های درمنه جایگاه خاصی دارند .
حیات وحش منطقه پستانداران منطقه
پرندگان منطقه
خزندگان منطقه
پستانداران منطقه از پستانداران منطقه میتوان به گورخر ، جبیر ، آهو ،
قوچ و میش ، کل و بز ، یوزپلنگ ، پلنگ ، کاراکال ، گربه
شنی ، تشی ، خرگوش ، جوجه تیغی ( خارپشت ) ، سمور
سنگی ، پازن ، میتوان نام برد .
پرندگان منطقه در مورد پرندگان ساکن منطقه میتوان به انواع گنجشک سانان ، هوبره ، زاغ بور ، با قرقره ، زنبور خوار، کبک ، تیهو و همچنین انواع پرندگان شکاری از قبیل انواع عقابها ، دال ، شاهین ، دلیجه ، سارگچه ، بحری و سنقر نام برد .
در فصل زمستان به علت ایجاد آبگیر های موقتی از قبیل مکرش ،پره زرد و اسب غدیر این منطقه شاهد حضور پرندگانی مهاجر از قبیل حواصیل ها ، فلامینگو ، غازها و اردک ها ، باز ، لاشخور ، قرقاول ، گلاریون ، درنا ، میش مرغ سانان ، یلوه ،سلیم ، آبچلیک ، آووست ، فالاروپ ، کوکو ، کبوتر ، جغد ، سنگرد ، باد خورک ، سبز قبا ، هدهد ، دارکوب ، پرستو ، چکاوک ، دم جنبانک ، سنگ چشم ، سار ، صعوه ، سسک ، مگس گیر ، سهره ، بوتیمارمیباشد
خزندگان منطقه
پارک ملی با اقلیمی خشک و خاص خود شرایط مطلوبی را برای خزندگان مهیا کرده است در مجموع 23 گونه مختلف از3 راسته مارها ، سوسمارها ٬ لاکپشت ها در پارک ملی زندگی میکنند. از جمله آنها میتوان به آگامای چابک ٬ سبز وزغی خاکستری ، سبز وزغی دم سیاه ٬ بزمجه بیابانی ٬ خاردم ایرانی ٬ گکوی عنکبوتی ٬ لاکپشت مهمیز دار (نژاد شرق ایرانی ) ٬ انواع مار سمی و غیر سمی ٬ جکوه ها ٬ اسکینک ها ٬ لاسرتاها که به بررسی برخی از آنها میپردازیم .
آثار تاریخی و فرهنگی منطقه
وجود تعداد آثاروابنیه تاریخی ، جاده های قدیمی و آثارطبیعی و حیات وحش خاص این منطقه و همچنین آسمان بی نظیر کویر،همه ساله بازدید کنندگان بسیاری را جذب خود میکند .
کاروان سرای شاه عباسی یا قصر بهرام گور مهمترین بنای تاریخی این منطقه میباشد که به همت سازمان میراث فرهنگی در حال مرمت و بازسازی است .
از دیگر آثار تاریخی منطقه میتوان به کاروانسرای عین الرشید ، حرمسرا ، کارونسرای سفید آب و همچنین جاده سنگ فرش که روزی بخشی از جاده ابریشم بوده نام برد . یکی از جاذبه های طبیعی پارک ملی کویر منطقه فسیل آباد میباشد که در قسمت جنوب شرقی پارک ملی واقع شده و دارای ارزشهای علمی – تحقیقاتی نیز میباشد .
منابع"
حمید رضا بیات و دیگران – پارک ملی کویر – انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست – چاپ 1370
امید مظفری – (پایان نامه) خزندگان پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر – دانشگاه واحد تهران شمال فنی و مهندسی – سال1380
