معماری و مصالح سنتی در قنوات ایران

قنات تنها روش آوردن آب جاری در مناطق نیمه بیابانی و خشک بوده و هست. در این مناطق به عوض زمین،مالکیت آب سهم اصلی را دارد. قنوات اثر ماندگار و محوری داشته و هنگام بروز سوانح طبیعی و یا آسیب‏های ناشی از عوامل انسانی،احیاء قنات در رأس فعالیت‏های‏ عمرانی قرار می‏گیرد. به علت پراکندگی قنات در جای‏جای کشور و عبور آن از مناطقی با آب،هوا و زمین و خاک متغیر فرم قنوات دارای شرایط متفاوتی است و به همین علت درجه آسیب‏پذیری آن بالاست. با عنایت به پیچیدگی طراحی مسیر قنات و اجرای دقیق این پدیده، قنات در صورتی به قابلیت بهره‏برداری می‏رسد که تمامی دست‏اندرکاران‏ قنات دقیقا به وظایف خود عمل نمایند.در همین راستا،یادآوری نکات‏ زیر را خالی از فایده نمی‏بینیم.

اکثر تحولات علمی و فنی در فلات ایران،همچون نقشه‏برداری،علم‏ مثلثات،خاک‏شناسی،مصالح‏شناسی،تولید مواد و مصالح،مواد…در بستر نیاز به آب و به تبع حفر قنات رشد و گسترش یافته است. قنات را در خاک سست احداث نمی‏کردند بنابراین در ادبیات و متون‏ باقی مانده هیچ‏گاه شکوفه‏ای از زمین سخت به میان نیامده است.

از بهترین ابزار و وسایل موجود در محل برای احداث و نگهداری‏ قنوات استفاده می‏کرده‏اند و تا آنجا که ممکن بود به تقویت زمین‏های‏ شولای در برابر ریزش با وسائل مختلف پرداخته و از خرابی آنها جلوگیری‏ می‏کردند.وجود انواع مختلف:کول،تنبوشه،آجر،سنگ‏چین،آهک، ساروج،ملات،درزگیر…گواه این تحولات است.در نهایت اگر حفظ قنات با تمام کوشش‏ها میسر نمی‏شد ساکنین ناچار به ترک منطقه‏ بوده‏اند.

مقنیان مورد احترام تمام جامعه بوده‏اند و خود به حرفه خودشان‏ افتخار می‏کردند و آن را سودمندترین و فنی‏ترین حرفه برای اجتماع‏ می‏دانستند.همچنین اطلاعات و تجربیات حفاران قنات در احداث یک‏ قنات جدید فوق العاده کارساز و گره‏گشا بوده و در واقع تجربه‏ی ارزشمند سال‏های عمر یک مقنی است که می‏تواند همه‏ی مشکلات پیش‏بینی‏ نشده‏ای را که در زمان حفر قنات به وجود می‏آید مرتفع می‏سازد.

کاربرد مواد و مصالح ساختمانی سنتی در قنوات ایران

براساس تعریف فرهنگ معین،قنات راهی است که در زیر زمین‏ می‏کند تا آب از آن جریان یابد(کاریز)جمع آن قنوات است.

به دیگر زبان:

قنات تأسیسات آبی‏ای است که ساکن و پنهان موجود در زیرزمین را با حفر کانالی(کوره،رایین)که در درون خاک ایجاد می‏کند بر روی سطح زمین جاری می‏سازد.اجرای قنات با جابه‏جایی خاک در درون زمین(برای یک بار)آب را به‏طور مستمر جریان می‏دهد،که در صورت ریزش(جابه‏جایی خاک در قنات خارج از طرح مقنی)انسداد مسیر آب حتمی است.مقنی با استفاده از مواد و مصالح ساختمانی‏ و با اعمال ترفندهایی ویژه،عمل حفر را انجام داده و از جابه‏جایی بعدی‏ خاک نیز جلوگیری می‏کند تا این شریان حیات‏بخش استمرار و تداوم‏ یابد.

بخشی از عملیات فنی در قنات،آب و خاکی است که تحت تأثیر عوامل مؤثر بر ساختار فیزیکی شیمیایی خاک است.

این عوامل عبارتند از:دانه‏بندی مواد و مصالح تشکیل‏دهنده خاک، دانه‏بندی خود خاک،درصد تراکم،لایه‏بندی،ارتفاع لایه،نحوه استقرار لایه و هم‏جواری آن باهم،چسبندگی،رطوبت،آب و…اساسا جابه‏جایی در درون یا بر روی پوسته خاک و یا کم و زیاد شدن آب و رطوبت اثرات مثبت یا منفی بر ساختار فیزیکی و شیمیایی حوزه عملیات‏ خاکی به جا می‏گذارد.

آب به سه صورت غرقابی(نیروی جاذبه موینگی«هم‏سود»)، تماسی(نیروی جاذبه و مویینگی«متقابل»)و غشایی(رطوبت اشباع‏ در هوا)بر روی اجسم اثر دارد.همه سنگ‏ها و ذرات آبرفتی(به‏ استثنای سنگ‏های آذرین متراکم)مقدار متنابهی آب و رطوبت به‏ همراه خود داشته و یا به خود جذب می‏کنند.مواد و مصالح ساختمانی و هر نوع خاک،توان تحمل فشار،کشش،برش و فرسایش ویژه خود را داراست و در برابر نیروهای وارده عکس العمل خاصی نشان می‏دهند.

قنوات تأسیسات پیچیده‏ای هستند که عمده عناصر آنها عبارتند از:

تأسیسات بیرون خاک،هرنج(مظهر)استخر،نهرها و مقسم‏ها و تأسیسات درون خاک آن،مادر چاه،تران(با آبدهی زیاد)تره‏کار(با آبدهی کم)خشکه کار(انتقال‏دهنده آب)میله(ارتباطدهنده کوره به‏ سطح زمین)را شامل می‏شود.

به علت جابه‏جایی خاک در(میله،کوره،پشته)فرم تثبیت شده‏ خاک پس از میلیون‏ها سال تغییر می‏یابد و فرم ایستایی جدیدی به وجود می‏آید.جریان آب پس از ورود به مادر چاه با سرعتی مناسب،به طرف‏ درون زمین(کوره)جاری شده و به دشت می‏رسد و بدین ترتیب یک‏ جریان طبیعی آب در سفره زیرزمینی که حرکتی کند داشته است به

حرکتی جدید تبدیل می‏شود.

مقنی با به کارگیری مواد و مصالح ساختمانی برای تثبیت دوباره‏ی‏ مسیر آب زیرزمینی و با اتکاء به تجربیات زمین‏شناسی،خاک‏شناسی، گیاه‏شناسی،اقلیم‏شناسی و حتی آگاهی‏های فطری‏ حیوانات و دام…به اهداف خود دست می‏یابد.

گونه‏های مختلف حفاری قنات از دیدگاه کاربرد مصالح ساختمانی

الف-حفاری در درون صخره‏ها،سنگ و خاک رس(بدون استفاده‏ از مصالح ساختمانی).

ب-حفاری در زمین رمل و خاک با چسبندگی کم(با استفاده از مواد و مصالح ساختمانی).

ج-حفاری در درون خاک با استفاده از مکمل‏کننده‏ها.(آهک، ویبره،مخلوط و…).

د-حریم حفاظتی و تنقیه قنات:

لازم به ذکر است با توجه به طول کوره قنوات ایران(مسیر حرکت‏ آب از مادر چاه تا هرنج)به‏طور معمول از روش‏های وصف شده استفاده‏ می‏شود.در هر نوع خاک،عملیات خاکی در میله آسان‏تر از کوره است. در ضمن میله قنات برشی از ساختار عمودی و کوره برشی افقی از وضعیت و کیفیت فرم خاک مستقر در منطقه را به آگاهی مقنی‏ می‏رساند.این نوع شناخت‏ها رهنمودهای لازم را برای تداوم عملیات‏ اجرایی در اختیار تیم حفاری قرار می‏دهد.

حفاری در درون انواع خاک(با ابزار مکمل):

خرد کردن قطعات درشت سنگ:

اگر در هنگام حفر قنات،مقنی به تخته سنگی برخورد نماید که‏ دارای حجم زیادی باشد آن را دور می‏زند وگرنه،با قلم و چکش اقدام‏ به خرد کردن آن و بیرون آوردن سنگ می‏کند،منوط بر این که عملیات‏ باعث جابه‏جایی و مخدوش کردن خاک‏های اطراف سنگ نشود وگرنه‏ باید با ساخت پایه‏های سنگی،اقدام به مهار کردن سنگ نمود.

به منظور کاستن از سختی سنگ و سهولت حفاری،روی آن را با چوب و نفت آتش می‏زنند.

دفن سنگ:

در جوار سنگ حفر کرده و خاک آن را به بیرون انتقال داده‏ و سنگ را جابه‏جا می‏کنند و به اصطلاح سنگ در درون خاک دفن‏ می‏شود.

قنات در خاک‏های رس:

بعضی از انواع خاک را با دست دادن رطوبت متعارف خود در اثر همجواری با هوا،که به دلیل حفر کوره قنات ایجاد شده،هوازدگی و فرسایش پیدا می‏کند.برای رفع این دشواری که فقط در خشکه‏کار به‏ وجود می‏آید)توسط مقنی طوری برنامه‏ریزی می‏شود که پس از جابه‏جایی خاک،آب در کوره جریان داشته باشد تا رطوبت متعارف خاک‏ حفظ شود.

ساختار آبشار:

مادر چاه قنات آب‏های ساکن در زیرزمین بوده و شیب قنات‏ تقریبا ثابت است پس موقعیت مظهر قنات روشن می‏شود.

نوع خاک،محل بهره‏برداری از آب،مسیر مشکل‏ساز و ناامن و سیل‏گیر،آلودگی ناشی از فاضلاب،املاح مضر و…تأثیر خود را دارد، که در این صورت جابه‏جایی مظهر قنات انجام می‏پذیرد.

می‏توان با به کارگیری مواد و مصالح لازم آبشارهایی در کوره قنات‏ به وجود آورد و یا اگر ارتفاع این شکستگی زیاد باشد اقدام به احداث‏ آسیاب نمود.

آسیاب اشکدز(یکی از کهن‏ترین آسیاب‏های ایران)در عمق‏ چهارده متری زمین در درون خاک دژ(چلو)حفر شده است.در ضمن‏ همواره سعی می‏شده تأسیسات درون زمین در خاک دژ ساخته شود (مانند کوره‏های قنات،شوادان‏ها،سرداب‏ها،آسیاب‏ها و…)که عملا در رگه خاک دژ ساخته می‏شده است.

از اختلاف به وجود آمده در قنات همت آباد انرژی لازم به دست‏ آمده است.تاریح ساخت آن به احتمال با تاریخ احداث قنات همت آباد برابر است(لایه معماری موجود صفوی است).

عملیات حفاری در خاک‏های بسیار نرم چسبندگی با به کارگیری مصالح پیش ساخته:

1-حفاری در خاک رمل:

خاک رمل(ماسه بادی)هیچ‏گونه چسبندگی ندارد و به آسانی‏ جابه‏جا می‏شود(شکل 2)

احداق میله درون آن بدون به کارگیری ابزار غیر ممکن است. یکی از روش‏ها،نصب قالب چوبی در درون آن خاک است.در این‏ روش،از قالب چوبی برای حفر میله در خاک رمل استفاده می‏شود که‏ ابعاد آن بزرگتر از شانه انسان و ارتفاع آن حدود بیست و پنچ سانتی‏متر است که بر روی زمین رمل قرار داده می‏شود.قالب در درون رمل قرار می‏گیرد و سپس خاک رمل درون قالب تخلیه می‏شود.آنگاه قالب رویی‏ به قالب زیرین تثبیت شده و تا رسیدن به خاک مقاوم،در منتهی الیه‏ میله اقدام به بستن روزن‏های ورودی خاک رمل نموده،سپس به‏ صورت معمولی ادامه می‏یابد.

2-تحکیم و تثبیت کوره قنات در خاک با چسبندگی بسیار کم در یک محدوده بسیار کوچک:

اگر احداث و حفر نقب در خاک یا شن کم استقامت باشد باید آن‏ قسمت را از دو طرف با آجر و سنگ محکم کنند به این وسیله نقبی بنا می‏شود که دهانه‏اش در قسمت پایین سه وجب،در وسط دو وجب و در بالا یک وجب باشد.

3-سنگ لاشه:

مقنی در بیابان دسترسی به سنگ داشته و آن را به صورت‏ طبیعی و با حد اقل کار(سنگ لاشه)در کوره یا میله به کار می‏برد.

4-حفاری در میان ریگ ناپیوسته و یا گل شولاتی:

حفاری در این نوع خاک بسیار مشکل و گاه غیر ممکن است در برخی موارد مقرون به صرفه نیست و اگر احداث این نوع قنات بسیار ضروری تشخیص داده شود در صورت امکان باید آن را روباز بسازند که‏ پایین رفتن و کار کردن در آن ممکن باشد.

اگر ارتفاع خاک زیاد باشد از قالب‏های چوبی مربع استفاده می‏شود. چون قالب‏های چوبی زود پوسیده می‏شوند،بهتر است از کول استفاده‏ شود و اگر خاک اجازه‏ی نصب کول را ندهد یا وسایل مختلف مثل ترکه‏ چوب و…جلوی ریزش را می‏گیرند تا کول نصب شود.

مصالح اولیه و پیش ساخته به کار گرفته شده در قنوات: کول‏ها،تنبوشه،آهک،مصالح درزگیری.

1-کول:

انتخاب نوع کول سنگی به مواد،مصالح و تکنیک بوم‏آور،نحوه‏ اتصال،تعداد قطعات مورد نیاز،منطقه و محل به کارگیری و شیوه اجراء دارد.کول عموما سفالی بوده و به صورت آهنی،چوبی و سنگی نیز دیده‏ شده است.

1-1-نحوه ساخت کول سفالی:

از خاک رس بدون شن استفاده(اگر در خاک،شن وجود داشته باشد با شستن خاک،شن را از آن جدا می‏کنیم)و گل رس را به صورت فتیله‏ روی هم قرار داده که ضمن آب‏مال کردن،سطح آن نیز هموار می‏شود. پس از خشک شدن در برابر آفتاب(اگر کول خام ترک برداشت مقداری‏ کاه یا پهن اسب به ماده اولیه آن می‏افزاییم)در کوره کول‏پزی تبدیل‏ به سفال می‏شود.

اگر سفال از خاک رس خوب نباشد شکسته و خرد می‏شود و درهم‏ می‏ریزد.بادوام‏ترین سفال‏ها نوعی است که اصلش از خاک رس بدون‏ ریگ باشد.خاکی را که شن با آن مخلوط شده باشد،باید شن‏هایش را به وسیله آب از آن جدا کنند.

1-2-کول آهنی:

که بسیار منحصر به فرد هستند.در قنات فردوس قم برای‏ جلوگیری از شولات،کول آهنی به کار برده،و چند پشته قنات که از زیر رودخانه می‏گذشت با کول‏های آهنی بسته شده بودند.در ابراهیم آباد به

علت تخریب مکرر کوره و ویرانی قنات،سه بار روستا جابه‏جا شده است.

1-3-کول سنگی و کول چوبی:

کول چوبی که از الوار تیری جوب مازو ساخته شده و احتمالا قاعده‏ زیرین باعث گیردار شدن دو ساق آن می‏شود و کار کفراژ را انجام داده‏ و در پشت آن شفته آهک ریخته می‏شود.

در بستر رودخانه در قسمت‏هایی که ریگ زیاد باشد،منع آب افزون‏ می‏شود.اگر برای آن محل‏ها تنبوشه فراخ و به یک اندازه تهیه کنند و آنها را در چاه‏های کم‏عمق به جای قالب‏های چوبی به کار برند به‏ صرفه نزدیکتر است زیرا احتمال پوسیدگی چوب وجود دارد.ضمنا اگر خاک اجازه نصب کول را ندهد،با وسایل مختلف مانند ترکه چوب و بوته‏ی خار جلوی ریزش گرفته می‏شود تا کول نصب گردد.

1-4-کوه اصفهانی برمبنای نوشته‏ی حاسب کرجی:

مقنی‏های اصفهانی تنبوشه‏هایی(کول‏ها)به کار می‏برند که قطر بزرگ آن پنج وجب و قطر کوچک آن سه وجب یعنی به اندازه نقب است.

1-5-کول تخم‏مرغی که به هر دو صورت سر و ته به کار گرفته‏ می‏شود.

1-6-کول شبه بیضی دو تکه احتمالا برای اجرای آسان آن و با شرایط بسیار تنگ به کار گرفته می‏شود.

1-7-کول سه تکه که فقط مقنیان شهر ری از آن یاد کرده‏اند.

1-8-طوقه‏ها و کول‏های منفذدار که در مادر چاه و ابدار نصب شده‏ (که با ایجاد سوراخ‏هایی ورود آب را به داخل میله آسان می‏سازد).

2-تنبوشه:

تنبوشه که به صورت آبراهه به کار می‏رود به هیچ‏وجه اجازه دخول‏ و یا خروج آب را به محیط اطراف خود نمی‏دهد.

تنبوشه باید راست و از گل شیرین بدون شن و خوب پخته باشد. طول آن باید چهار برابر قطر سر فراخ آن باشد و ضخامت سفال سر تنگ‏ باید کمتر از سر فراخ باشد هرچه بلندتر باشد نشانه آن است که‏ چسبندگی خاک بیشتر و دوامش افزون‏تر است و هنگام نصب باید حدود دو انگشت در داخل سر گشاد جای گیرد.

مواد و مصالح تشکیل‏دهنده،تنبوشه،خاک رس(نحوه انتخاب گل‏ کول)است که با مرغوبیت بیشتر و با چرخ سفال‏گری به شکل‏ نیمه مخروط و یا شبه استوانه به ابعاد مختلف ساخته می‏شود.سه نوع‏ تنبوشه موش‏رو،تنبوشه گربه‏رو و شغال‏رو وجود دارد.

اگر داخل تنبوشه را پیش از نصب با پیه مذاب روغن مالی کنند دوام‏ تنبوشه بیشتر خواهد بود.موقع پخت سفال بر روی آن اگر نمک طعام‏ پاشیده شود لعاب بی‏رنگی روی آن را می‏پوشاند.

3-تهیه آهک:

آهک بر دو نوع است:آهک هوابند،آهک آب‏بند.

1-3-آهک آب‏بند که از خاکستر حاصل از سوخت کوره آهک‏پزی‏ روی دیواره کوره آهک پس از نرم کردن به دست می‏آید و کبود رنگ‏ است.

آهک کبود:

آهکی که با مقدار کمتر از وزن خود از خاکستر کوره آهک‏پزی‏ درمی‏آمیزند.البته پیش از مخلوط کردن باید خاکستر را با تخماق آهنین‏ نرم بکوبند.

2-3-نحوه تولید شیره آهک:

1-سنگ آهک،پخته شده(جبه)آهک،با ارتفاع 25 سانتی‏متر را روی کف حوض پهن می‏کنیم.

2-به آهک آب اضافه کرده تا حدود 20 سانتی‏متر روی آهک را آب‏ بپوشاند.

3-بیست و چهار ساعت آهک را به حال خود رها می‏سازیم تا آهک‏ کاملا به شکل خمیر درآید.

4-توسط پاروی بلند که به شکل T ساخته شده است و به وسیله‏ یک کارگر،آهک آب بسته شده کاملا به هم زده می‏شود تا شیره آهک‏ به دست آید.

5-کشوی فلزی بالا کشیده شده،دوغاب آهک از دریچه مشبک‏ عبور می‏کند.و شیره آهک خالص در حوض دوم که گودتر ازحوض‏ نخست است،سرازیر شده و آماده مصرف می‏شود.

3-3-ساروج

40 درصد آهک خالص 40 درصد ماسه بادی 20 درصد خاکستر با مقدار گل نی(لوی،گل جگن)مواد کاملا مخلوط شده و الک‏ می‏شود.مخلوط به صورت آخوره درآمده،به آن آب اضافه شده،به‏ مدت 48 ساعت رها می‏شود.دوباره با چوپ ورز داده می‏شود.در بعضی‏ شهرستان‏های ایران خاک رس به مقدار 5 درصد به جای بخشی از ماسه بادی به مجموعه اضافه می‏شود که باعث چسبندگی بهتر ملات‏ می‏گردد.وجود پی بز و یا گوساله باعث پیوند مواد متشکله می‏شود.

4-خمیر آهکی برای اتصال تنبوشه‏ها:

سنگ آهک را در حد اعتدال پخته،با اندکی آب آن را بگشایند، سپس آهک کشته را با غربال ریز جدا کنند،آنگاه با هر دوازده من،یک‏ من روغن بریزند(البته روغن زیتون بهتر است)پس از آن آهک خمیر شده را در هاون سنگی بزرگی ریخته و آن را با دسته چوبی آهسته‏ بکوبند و اندک‏اندک روغن را بر آن بیفزایند پس از آمده شدن خمیر بلافاصله آن را به کار برند تا خشک و فاسد نگردد هرچه روغن آهک‏ بیشتر باشد.دوام آن بیشتر است.اگر به آبی که می‏خواهند آهک را با آن بکشند اندکی سرکه بیفزایند بر دوام آهک افزوده می‏شود.اگر آهک‏ را با آب نکشند،بلکه آن را بکوبند و غربال کنند و با روغن خمیر کنند و بلافاصله به کار برند بهتر است و برای گرفتن درز و شکاف‏ها مناسب‏تر خواهد بود.

اگر زنگ آهن ساییده و بیخته و آهک با سفیده تخم‏مرغ خمیر شده‏ باشد برای بستن سوراخ و شکاف برکه و حوض‏ها و آبگیرها بسیار نیکو است.

5-اجراء تنبوشه:

اگر خاک آبکش بوده و یا در هنگامی که آب به سطح زمین می‏رسد احتمال آلودگی آن می‏رود از تنبوشه استفاده می‏کنند.

نحوه اتصال و اجراء تنبوشه:محل استقرار تنبوشه طوری حفری‏ می‏شود که اگر کف آن را با نخی طراز بگیرند هیچ‏گونه پستی و بلندی‏ در آن دیده نشود و جریان آب طبیعی باشد.

سر تنگ تنبوشه را باید با آهک اندود کنند سپس آن را در سر گشاد تنبوشه قبلی جای دهند و محل اتصال با همان خمیر آهکی محکم کنند

و هر صد ذراع و داخل تنبوشه هواکشی تعبیه کنند تا از تراکم باد هوا و درهم شکستن تنبوشه جلوگیری شود(شکل 5).

پس از سه روز یا بیشتر به آرامی در آن آب می‏اندازند.سپس جوانب‏ و اطراف آن را با گل رس پر می‏کنند تا آنکه قسمت‏های زیرینش خالی‏ نباشد.

اگر مجرای آب سست و آبکش باشد کف جوی را با آجر بزرگ و آهک کبود فرش کنند،علاوه بر این آجر فرش در کف جوی باید میان‏ ساروج کاملا استوار شده باشد و دو طرف هم،با آجر ساروج محکم شود.

ممکن است هنگام عملیات ساختمانی یکی از تنبوشه‏ها سوراخ شود که همواره به وسیله متخصصان وصله می‏شود که این کار به روش‏های‏ مختف انجام می‏گردد،خارج و جدا کردن قسمت‏های آسیب دیده‏ تنبوشه شکسته از خطر لوله،و انتخاب و تراش قطعه سفالی به همان‏ فرم،و فرستادن آن به وسیله نخ ابریشمی در داخل بخش شکسته،و سپس مهار آن و بالاخره گرفتن درزها با ملات،از جمله‏ی این‏ کارهاست.

6-ویبره نمودن:

خاک رس و مخلوط و رس و شن:طریق دیگر این است که در کف‏ جوی به اندازه یک ذرع یا کمتر گود کنند و خاک آن را بیرون آورند و جایش گل رس بریزند آن‏گاه با تخماق آهنی بکوبند تا به سطح اول‏ برسد و دو طرف نهر را نیز به وسیله همین گل به اندازه ارتفاع آب به‏ صورت مورب(پخدار)بالا بیاورند.اگر در خاک مقدار سنگ و ماسه نرم‏ مخلوط کنند به شرط آن‏که آب را از این خاک قطع نکنند تا رطوبت‏ اصلی‏اش باقی بماند و محکم بکوبند بر استحکام جوی افزوده می‏شود.

اما اگر خاک رس را،درحالی‏که رطوبت اصلی در آن باقی است‏ برگزینند و هم وزن آن آهک مرده و به همان اندازه ماسه افزوده مخلوط کنند و در کف جوی بریزند و با تخماق بکوبند و روی آن آب جاری‏ سازند،آن محل با گذشت زمان مانند سنگ می‏شود،پیشینیان گفته‏اند چارپایان را در کف جوی رها کنید تا آنجا را لگدکوب کنند.

مرور زمان:

گاهی گل‏ولای کف کاریز به سنگ تبدیل می‏شود و چنان سخت‏ می‏شود که کندن آن برای مقنیان دشوار است در بسیاری از موارد زمین‏های سست را به تخته سنگ فرش می‏کنند و خلل و فرج آن را با خاک رس پر می‏کنند.

حریم قنات

میله و کوره قنات نسبت به نوع و عمق خاک و…دارای حریم‏های‏ شرعی و عرفی و قانونی است که در این بحث نمی‏گنجد.اگر شخصی‏ بخوهد در حریم چاه مالک اول،چاهی حفر کند یا آنکه چیز دیگری به

وجود آورد،صاحب چاه می‏تواند مانع کار او شود.

در این مقاله تمهیداتی که با مواد مصالح ساختمانی و خاک جهت‏ حفاظت از میله‏ها روی خاک انجام می‏گیرد مورد بحث است.

1-پشته خاک:

حاصل از حفر قنات است و در دورتادور میله،مانعی جهت ورود حیوان و سیلاب به وجود می‏آورند.در روش دیگر میله چاه‏های قنات را با کول یا آجر سنگ طوقه‏چینی کرده،در پشت آن خاک ریز احداث‏ می‏کنند.

2-ساخت برج:

در شرایطی که از میان رودخانه سیلابی بگذرد با آجر برج‏هایی‏ می‏سازند که ضمن حفاظت قنات از ورود اجسام خارجی نیز جلوگیری به‏ عمل می‏آید.

3-مسدود کردن سر میله

در فصل زمستان دهانه چاه‏ها را با آجر و تخته سنگ مسدود کنند، اگر این وسایل به دست نیامد،باید بر دهانه چاه طاق زد.

4-حفاظت انسانی میله‏ها در برابر سیل:

در فصولی از سال که احتمال جاری شدن سیل وجود دارد تعدادی از مردان مأموریت می‏یابند تا در مناطقی که در معرض تهدید سیلاب است‏ اقامت کنند تا در صورت سرازیر شدن سیل از کوهستان با بیل و وسایل‏ دیگری که در اختیار دارند مسیر آن را منحرف نمایند.

5-تنقیه(تزریق آب در محدوده قنات):

قنات بخش بسیار کمی از اب‏های جاری بر روی سطح زمین که در محدوده خود می‏باشد دریافت می‏کند.

اگر در حریم قنات اقدام به تنقیه آب بیشتری شود،قنات آبدهی‏ بیشتر خواهد داشت.در مسیل‏های اطراف قنات اقدام به احداث‏ آبگیرهایی از جنس سنگ و شن نوده و با کاشت گیاه و یا احداث‏ بندهای کوچک و شیارهایی کاملا عمود بر شیب زمین ایجاد می‏کنند تا ضمن کم کردن سرعت سیل و آماده نمودن زمین برای جذب بیشتر آب‏ و نگه داشتن زمان بیشتری آب بر روی زمین(آب گور)موجبات پرآبی‏ قنات را در فصل خشکی فراهم می‏ساخته‏اند.

مراجع:

(1). The World ISKAM by Bernard Lewis THAMES AND HUDSON LONDON 1967

(2)-قنات قاضی شرف چون به سنگ کمر رسید حدادان بر سر کاریز برد،ساعت‏به‏ساعت کلنگ‏ها جهت مقنیان به‏ آتشکاری می‏نمودند و چنان اهتمام می‏شد که در شب‏ها نیز کارگران پوست می‏پوشیدند و کار می‏کردند تا کمر گذشت. حماسه کویر،باستانی پاریزی،امیر کبیر،تهران 1357.

(3)-استخراج آب‏های پنهانی ابو بکر محمد بن الحسن‏ الکرجی(قرن پنجم هجری).ترجمه حسین خدیو جم‏ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،کمیسیون‏ ملی یونسکو در ایران چاپ دوم.

(4)-گزارش شفاهی دکتر صفی‏نژاد.

(5)-گزارش شفاهی دکتر ایرج افشار،تاریخ ابان ماه 1380.

(6)-جزوه آب.دانشگاه شهید بهشتی دانشکده معماری و شهرسازی گروه مرمت،ص 38 دیواره‏های سنگی.نشریه‏ شماره 90،تحقیقات و معیارهای فنی سازمان برنامه و بودجه اسفند 62.

(7)-فرهنگ معین.

(8)-تنبوشه لوله سفالین کوتاهی است که در زیر خاک در میان دیوار کار گذارند تا آب عبور کند.

(9)-برنج بر وزن برزخ آمده است امروز در نقاط مختلف‏ ایران به غیر از تنبوشه،کول(نا)،ملو و گلو هم گویند (اصطلاح جنوب شرقی ایران برای کول در کرمان). سفرنامه اشمیت نبی‏زاد،نشر گستره،تهران،1369.

(10)-صنایع دستی کهن ایران.هاسن ولف،ترجمه سیروس‏ ابراهیم‏زاده،تهران 1372،انتشارات آموزش انقلاب اسلام، ص 137 تا 140.

(11)-در قنات فردوس قم«برای جلوگیری از شولاط،کول‏ آهنی به کار برده بودند و چند پشته قنات که از زیر رودخانه‏ می‏گذشت به کول‏های آهنی بسته شده بود.»حماسه‏ کویر.

(12)-گزارش کار علمی جعفربای(توابع گنبد قابوس)استاد راهنما دکتر صفی‏نژاد.

(13)-طالب آباد.جواد صفی‏نژاد،انتشارات مؤسسه مطالعات‏ و تحقیقات اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه‏ تهران،1353.

(14)-آب و فن آبیاری در ایران باستان.دکتر کوروس، انتشارات وزارت آب و برق،1353.

(15)-معماری ایران.مصالح‏شناسی،ص 39. مصالح ساختمان.احمد حامی،ناشر بی‏جا،مهرماه 759ص‏ 92 تا 105.

(16)-لغت‏نامه دهخدا ساروج.سارو،چارو،شاروق،آهک‏ خاکستر آمیخته

(17)-شاهنامه.چاپ بروخیم،ص 2147.

(18)-گزارش شفاهی دکتر یحیی ذکاء.

(19)-مجموعه آثار معماری سنتی ایران سازمان جغرافیای‏ کشور.تهران،1353،شکل 77.