مناطق مرکزی و جنوبی ریگ جن

موقعیت جغرافیایی
زیر بنای ریگ جن یک دشت فرسایش یافته است که در حال حاضر تپه های ماسه ای برخان و تپه های ماسه ای هرمی (قورد) آن را اشغال کرده است. تمام ریگ جن دارای رسوبات نمکی فراوان می باشد که عمده ی رسوبات و مواد فرسایشی آن از دامنه های فرسایش یافته البرز شکل گرفته است.
ریگ جن در محدوده جغرافیایی مرکز ایران در قسمت غربی کویر مرکزی ایران قرار گرفته است. این منطقه از شمال به جنوب سمنان و گرمسار، از غرب به محدوده پارک ملی کویر و تنگ ظلمات، از شرق به محور ارتباطی جندق-معلمان و از جنوب به شمال انارک و چوپانان محدود میگردد. گسترش ریگ جن از شمال غرب به جنوب شرق است.
ریگ جن در قسمت جنوب شرقی پوشیده از تپه های ماسه ای به هم پیوسته است که به “دم ریگ” شهرت دارند. در قسمت مرکزی و شرقی تپه ها به صورت نوارهای باریک شمالی جنوبی تغییر شکل داده که عرض آنها در محدوده ۲ کیلومتر تا ۵۰۰ متر متغیر است. وجود باد غالب از سمت غرب به شرق باعث شده است که تپه در قسمت شرقی دارای شیبی بسیار تند و در قسمتهای غربی دارای شیب ملایمتری باشند. همین عامل باعث شده است که عبور از ریگ جن با وسائط نقلیه از سمت شرق به غرب بسیار دشوار و در پاره ای از موارد غیر ممکن گردد.
در حد فاصل تپه های نواری شمالی-جنوبی کویرهای آهکی-رسی قرار گرفته اند که در قسمت شمالی ریگ جن به دلیل کاهش ارتفاع از سطح دریا به کویرهای رسی خیس و یا باصطلاح باتلاقهای نمکی تبدیل میگردند.
ارتفاع متوسط ریگ جن در قسمتهای جنوبی، شرقی و غربی از ۷۵۰ متر تا ۹۰۰ متر متغیر بوده (بغیر از ارتفاعات و کوه ها) و در بستر شمالی تا ۶۸۰ متر نیز کاهش می یابد. کاهش ارتفاع در منطقه شمالی ریگ بعث سرازیر شدن سیلاب های فصلی و همچنین لجن سیاهرنگ در زیر زمین کویر به سمت این منطقه می شود که عامل اصلی تشکیل کویرهای رسی خیس می باشد.
منابع آب در ریگ جن
به غیر از چند چشمه آب بسیار شور و تلخ در حاشیه ارتفاعات پراکنده ریگ در فواصل بسیار زیاد هیچگونه چشمه آبی در منطقه ریگ جن وجود ندارد.این عامل به همراه وجود باتلاقهای نمک و تپه های ماسه ای مرتفع عواملی هستند که این منطقه را در طول قرنها از دسترسی انسان دور نگهداشته اند. وجود افسانه ها و داستان های فرکلور و عموما پر ابهام در مورد ریگ جن عموما نشات گرفته از عجز ساکنین و یا مسافران از عبور از این منطقه بوده است.
کویرهای نمکی خیس
علت تشکیل مناطق باتلاقی در قسمت شمالی ریگ به این دلیل است که حرکت سیلابها به سمت این منطقه و عبور آنها از مناطق عمدتا شور و نمکی باعث تشکیل حوضچه وسیعی از مخلوط نمک، آب و خاک رس میشود. لایه رویی این حوضچه در اثر حرارت بالای محیط به سرعت خشک شده و لایه نازکی از مخلوط خاک رس و نمک بر روی لایه های مرطوب زیرین تشکیل میدهد. این لایه نقش عایق را ایفا کرده و از تبخیر رطوبت لایه های زیرین جلوگیری میکند. همین امر باعث میشود حتی در ماه های گرم سال نیز باتلاقها مرطوب و پر آب باقی بمانند. عبور از این نواحی بسشیار دشوار است. حتی عبور پیاده به دلیل فرورفتن پا تا ساق و چسبندگی بسیار بالای گل انرژی بسیار زیادی را از فرد میگیرد.
کویرهای آهکی – رسی
در قسمت مرکزی، شرقی و غربی ریگ جن حدفاصل تپه های نواری ماسه ای شمالی – جنوبی کویرهای مسطح آهکی – رسی قرار دارند که اصطلاحا به زمینهای پفکی معروفند. زمینها دارای خاصیت قلیایی و تشکیل شده از گچ، آهک، خاک رس و نمک می باشند.
پوشش گیاهی
ریگ جن در قسمت های شمالی، شرقی، غربی و مرکزی فاقد هرگونه پوشش گیاهی است. حتی بر روی نوار های ماسه ای شمالی جنوبی نیز هیچ گونه پوشش گیاهی قابل مشاهده نیست. پایین بودن بارش سالیانه و بالا بودن غلضت نمک باعث شده است که حتی گیاهان هالوفیت (شور پسند) مانند اشنان هم قابلیت نمو در این منطقه را نداشته باشند.در محدوده جنوبی و جنوب شرقی ریگ جن (دم ریگ) پوشش جنگلهای تاق، بوته های نسی، اسکنبیل، درمنه دشتی (ترخ)، رشمه و … قابل مشاهده است.
پوشش جانوری
بدلیل نبود پوشش گیاهی و آب در مناطق شمالی، شرقی، غربی و مرکزی ریگ جن این منطقه فاقد هرگونه پوشش جانوری است. در قسمت جنوبی پوشش جانوری ضعیفی قابل مشاهده است که به پاره ای از آنها اشاره میگردد:
خرگوش، گربه شنی، روباه شنی، جبیر، جرد، سارگپه، شاهین، مگس گیر، چک کاکلی، تیر مار، شتر مار، مار جعفری، آگامای سروزغی و دم سیاه و انواع عقرب
ارتفاعات ریگ جن
در منطقه مرکزی ریگ هیچگونه کوه یا ارتفاع قابل ملاحظه ای وجود ندارد.
در قسمت شمالی آن رودخانه ورگی از ارتفاعات کوه گوگردی سر چشمه می گیرد و در جهت شمال غربی-جنوب شرقی وارد ریگ جن می شود. کوه ملا هادی (کوه بزرگی) در حاشیه ی جنوبی این ریگ قرار گرفته است. همچنین در قسمت شرقی ریگ جن کوه زرومند قرار گرفته است.
مسیرهای دسترسی
در منطقه ریگ جن راه یا مسیر دسترسی ثابتی وجود ندارد. مسیرها بدلیل تغییر دائمی شکل و فرم تپه های ماسه ای دائم در حال تغییر هستند و هر سفر عبوری به مثابه کشف مسیری جدید تلقی میگردد. وجود همین تپه ها عبور از ریگ جن را فقط در ماه های بارش میسر میکنند و در بقیه فصول سال بدلیل خشکی ماسه ها و حرارت بالای منطقه عبور عملا غیر ممکن است.
مسیرهای عبوری ریگ جن عمدتا غربی-شرقی می باشند و تا کنون گزارش مکتوبی از سفری شمالی-جنوبی ارائه نشده است. در سالهای گذشته گروه کویرنوردی کشیت موفق به عبور پیاده از سمت شمال غربی به سمت جنوب شرقی ریگ جن شدند.
در زیر به پاره ای از مسیرهای عبوری اشاره میگردد:
مسیر اول از منطقه ملک آباد در قسمت جنوب شرقی پارک ملی کویر و شرق تنگ ظلمات آغاز و به بستر رود کال شور در شرق جندق ختم میگردد.
مسیر دوم از منطقه باباخالد در جنوب ریگ جن آغاز و پس از دور زدن کوه ملا هادی و عبور از مرکز ریگ به رود کال شور در شرق جندق و یا از شمال دم ریگ به محور چوپانان-خور ختم میگردد.
سوابق عبور از ریگ جن
سابقه عبور از ریگ جن به سال ۱۳۷۹ باز میگردد. زمانی که اسماعیل میران زاده مسوول وقت پارک ملی کویر برای یافتن اثری از گور آسیایی قدم در راه عبور از ریگ جن گذاشت. در سالهای پیش از آن مدارک مکتوبی از از موفقیت فرد یا افرادی در گذر از مرکز ریگ جن در دست نیست.
آلفونس گابریل در کتاب عبور از صحاری ایران و سون هدین در کتاب کویرهای ایران به سفرهای خود در حاشیه ریگ جن اشاره کرده اند ولی هرگز موفق به عبور از مرکز ریگ نشدند. در سالهای پس از ۱۳۸۲ حمید بریری و علی پارسا چندین بار موفق به عبور از مرکز ریگ جن شدند. همچنین گروه کویرنوردی کشیت برای اولین بار توانست پیاده از قلب ریگ جن عبور کنند.

گزارش سفر ۲۳ لغایت ۲۸ بهمن ۱۳۸۸
همسفران
خانمها مینا ابراهیمی، ساغر عزیزی، مهگل بزرگ ،پریناز خانی
آقایان حمید بریری (مدیر گروه)، محمد علی محمدی، حمید ساغری چی، فاروق ابراهیم پور، محمد باقر نصرتلو، مهدی خطیب،علی خطیب، مصطفی خانی، پوریا محمد پور، مسعود مرادی، محمد جواد دادخواه، بابک هروی، کامبیز تکاپومنش، سیامک ابراهیمی، سیاوش پارسی، داوود نجفزاده، سیف الله نجفزاده، علیرضا نجفی، مصطفی مهر آذر، محسن ادیب
جمعه ۲۳ بهمن
کویر داستانها دارد، برای شنیدن آوایش باید به زمزمه بادهایش گوش سپرد که از سخاوت زمین می گوید، و دید که چگونه داغترین و خشکترین گوشه های زمین نیز خاستگاه زندگیست. آری عظمت و آرامش کویر انسان را به اعماق سکوتی می برد، که در هیاهوی زندگی شهری هرگز قابل دستیابی نیست. در کویر زمین و آسمان بی کران است، افق تا بی نهایت گسترده است و شب انتهایی ندارد.
طبق توافق قبلی با حمید بریری نقطه آغاز حرکت گروه ساعت ۳ بعداز ظهر از پمپ بنزین شهر انارک بود. پس از پر کردن دبه های بنزین و آب و استراحتی کوتاه برای بازبینی خودروها سفر به یکی از صعب العبورترین مناطق بیابانی جهان آغاز می شود.
پس از عبور از شهر زیبای انارک که در حاشیه جنوبی ریگ جن قرار گرفته است وارد محور ارتباطی قدیم انارک-چوپانان می شویم و پس از عبور از گردنه زنجیرگاه و طی مسافتی در حدود ۳۰ کیلومتر به سمت شمال از مسیر آسفالت خارج شده وارد مسیر فرعی و خاکی می شویم. پس از طی مسافتی در حدود ۳۵ کیلومتر به مزرعه مظفرآباد میرسیم.این منطقه مملو از باغهای پسته دست کاشت است. هوا کاملا تاریک شده و آسمانی بدون ماه و پرستاره خودنمایی میکند. توقفی کوتاه برای دیدار با دکتر جعفری صاحب مزرعه و از دوستان قدیمی حمید بریری خستگی سفری طولانی را از تن بدر میکند.
پس از استراحتی کوتاه در مظفرآباد مسیر را به سمت شمال ادامه میدهیم تا پس از طی ۴۰ کیلومتر به منطقه باباخالد برسیم. اینجا آخرین مکانی است که آب قابل شرب یافت میشود. واحه ای کوچک با چند درخت بلند کوره گز (گز شاهی) و درختچه های پراکنده تاق.
بسمت غرب تغییر مسیر میدهمیم. از این نقطه دیگر جاده ای وجود ندارد و مسیر کاملا ناهموار میگردد. علت تغییر مسیر دور زدن کوه ملا هادی است که درست روبروی ما در سمت شمال خودنمایی میکند. پس از عبور از زمینهای نا هموار آب بر شده پوشیده از درختچه های تاق و بوته های درمنه دشتی (در گویش محلی به این بوته ها ترخ میگویند) ۳ خودروی انتهایی از گروه فاصله گرفته و در تاریکی شب ناپدید میشوند. پس از جستجویی کوتاه نور چراغ خودروها قابل رویت میشوند. علت تاخیر نقص فنی یکی از جیپهای میول است.
شب را در همان منطقه در فاصله ۵ کیلومتری لب ریگ سپری میکنیم. دمای هوا در سردترین زمان ۸ درجه سانتیگراد و بادی آرام از سمت جنوب شرقی به سمت شمال غربی در حال وزیدن است.
شنبه ۲۴ بهمن
پس از دمیدن خورشید و صرف صبحانه نقص فنی جیپ توسط حمید بریری که انصافا مکانیک ماهری است رفع شده و گروه آماده حرکت میگردند. مسیر حرکت به سمت شمال است. پس از عبور از بستر یک رودخانه خشک، جنس خاک بشدت نرم شده و و با عبور خودرو ردی به عمق ۲۰ سانتی متر بر روی زمین باقی می ماند. سون هدین در کتاب کویرهای ایران این زمینها را زمینها موذی می نامد. چون در پاره ای از قسمتها باتلاقی و در پاره ای از قسمتها خشک هستند و تشخیص باتلاقی بودن آنها دشوار است. در صورتیکه شتر در این باتلاقها گرفتار شود معمولا بدلیل اینکه امکان خروج ندارد در همان مکان ذبح میشود.
از فاصله ای نه چندان دور ریگ جن قابل رویت است.دشتی فراخ با دیدی بی انتها. از اینجا ریگ جن آغاز میشود. دشتی بسیار هموار پوشیده از خاکهای آهکی-رسی با غلظت نمک بسیار بالا. جنس خاک نرم تر شده و عبور را برای خودروی پیشرو بشدت دشوار کرده است. برای کاهش این فشار خودروی پیشرو بعد از هر ۳۰ دقیقه تعویض میگردد تا خودرو ها فشار کمتری را متحمل شوند. پس از طی ۳۰ کیلومتر اولین نوار ماسه ای (فاصله نوارهای ماسه ای شمالی جنوبی را کوچه میگویند) در سمت شرق خودنمایی میکند. عرض این نوار ماسه ای در حدود ۷۰۰ متر است و گروه این قسمت را بدون مشکل جدی پشت سر میگذارد.
وارد کوچه دیگری که دشت وسیعی است میشویم. پس از طی ۱۰ کیلومتر به سمت شرق به نوار ماسه ای دوم میرسیم.پس از عبور تیم از نوار دوم به مرکز ریگ جن نزدیکتر میشویم. مکانی که تا همین چند سال پیش پای هیچ انسانی به آن نرسیده بود و کماکان نیز جزو اسرارآمیزترین مناطق جهان محسوب میشود. مسیر را به سمت شرق ادامه میدهیم. پس از عبور از زمینهای پفکی به سومین نوار ماسه ای میرسیم. عبور از سومین نوار با سختی بیشتر همراه است. پس از عبور وارد مرکز ریگ جن میشویم. این منطقه دارای خاکی تیره تر نسبت به سایر مناطق است و به همین دلیل تصاویر هوایی این منطقه شبیه به چاله ای سیاه در دل کویر است.
پیشینیان معتقد بودند در مرکز ریگ جن بهشت گمشده ای وجود دارد که مملو از جنگلهای انبوه و شترهای وحشی (جنزده) است. هر کس به این منطقه برسد و بتواند پشم شترهایی که باد بر روی شاخه بوته ها و درختان قرار داده را جمع کند ثروتمند خواهد شد. (کتاب کویرهای ایران نوشته سون هدین).
شب را در مرکز ریگ سپری میکنیم. باد شدیدی در حال وزیدن است. باز کردن چشمها در این باد شدید دشوار است و گرد و غبار فراوانی منطقه را فرا گرفته و دید را بشدت کاهش داده است. شدت باد در حدی است که فنرهای ۲ چادر شکسته میشود و مشکلاتی را برای تیم ایجاد میکند. دمای هوا نسبت به زمان مشابه شب قبل کاهش محسوسی داشته و به ۲ درجه سانتیگراد میرسد به نحوی که منابع آب گروه یخ میزند. آهنگ کویر صدای روح نواز عجیبی دارد و دانه دانه های شنهای خفته آواز عمیق غربت سر می دهند و گهگاهی با موسیقی دلنشین باد رقص دسته جمعی دارند دیدنی.
یک شنبه ۲۵ بهمن
از شدت باد کمی کاسته شده ولی هنوز آزاردهنده است.پس از صرف صبحانه و جمع کردن وسایل به سمت شرق حرکت میکنیم. در نقطه مرکزی ریگ جن توقف کرده و یادگارهایی از خود در بطری پلاستیکی قرار داده و در زمین دفن میکنیم. (به این بازی جئو کچ گفته میشود برای اطلاعات بیشتر کلیک کنید) و از مرکز ریگ جن خارج می شویم. چهارمین نوار شمالی جنوبی را نیز پشت سر میگذاریم و به سمت جنوب تغییر مسیر میدهیم. پس از طی مسافتی در حدود ۴۰ کیلومتر به بلندترین و عریضترین نوار ماسه ای ریگ جن میرسیم. در قسمت انتهایی نوار شمالی جنوبی منطقه دم ریگ آغاز میشود. این منطقه دارای پوشش گیاهی از درختچه های تاق، اسکنبیل و بوته های نسی است و مناظر زیبایی را پدید آورده است. پس از برپایی کمپ در این منطقه ۳ خودرو برای عکاسی از منطقه وارد دم ریگ میشوند. پس از عکاسی از طبیعت بکر منطقه در هنگام بازگشت هر ۳ خودرو در ماسه های بادی فرو رفته و خارج کردن آنها ۲ ساعت بطول می انجامد.
برای استفاده بیشتر از طبیعت زیبای منطقه و رفع خستگی گروه ۲ شب در این منطقه اقامت میکنیم.
سه شنبه ۲۷ بهمن
برای عبور از سخترین قسمت مسیر آماده میشویم. تپه های ماسه ای که در کمترین حالت ۱۱۰ متر ارتفاع دارند. شیب این تپه ها در سمت غرب ۴۰% و در سمت شرق در حدود ۷۰% است. عبور از این تپه ها با دشواری های فراوان همراه است به نحوی که بدون استفاده از تخته های چوبی عبور از این منطقه عملا غیر ممکن مینماید. عبور تیم از عرض این تپه در حدود ۱ روز کامل زمان میبرد و تیم بشدت دچار خستگی شده است. شب را در همین مکان سپری میکنیم.
چهار شنبه ۲۸ بهمن
به سمت شرق و خروج از ریگ جن از زمینهای پفکی حاشیه شمالی دم ریگ عبور میکنیم. کوهی بلند در سمت شرق به نام زرومند پایان سفر را اعلام میکند. تیم کویرنوردی عکسی به یادگار میگیرند و پس از رد و بدل شدن اطلاعات تماس از ریگ جن خارج میشویم.

دوست دارم بر شبم مهمان شوی بر کویر تشنه چون  باران  شوی
نویسنده محسن ادیب
مدیر وب سایت کویرها و بیابان های ایران