|
نام انگلیسی : South of Central Desert نام فارسی : جنوب کویر مرکزی
|
 |
ناحیه بیابانک ناحیه ای قدیمی (تقریباً برابر با بخش خور و بیابانک امروزی ) در حاشیه جنوبی دشت کویر که در گذشته بر سر راه اصفهان (نایین ) به خراسان (نیشابور) قرار داشته است . نشانه هایی از مسکونی بودن این منطقه پیش از اسلام وجود دارد، از جمله می توان به آتشکده ای درحاشیه روستای مهرجان اشاره کرد. همچنین، شهر جندق در این منطقه به زندان و تبعیدگاه انوشیروان عادل معروف بوده است و گنبدی قدیمی به نام هشت درب متعلق به دوره ساسانیان در آن خودنمایی میکند.
پیش از قرن هشتم ، اطلاعات چندانی از این ناحیه در دست نیست ولی در دوره صفویه ، شاه عباس اول از همین راه عازم مشهد شد و در مسیر خود به شنهای روان برخورد و دستور داد تا برای راهنمایی مسافران ستونهای آجری در این ریگزار برپا کنند. ستونهایی که کماکان در قسمتهایی از کویر مرکزی قابل مشاهده هستند (مسیر روستای عروسان به طرود). به دستور او برای آسایش زوار مشهد رضوی نیز مزرعه و رباطی احداث کردند که به مزرعه عباس آباد معروف است . در 1007 نیز سپاهیان وی از همین مسیر به خراسان رفتند.
به دلیل محصور بودن این منطقه در کویر بسیاری از آداب و رسوم قدیمی ایرانیان باستان در این منطقه محفوظ مانده است ، از جمله بزرگداشت آخرین شب ماه اسفند، معروف به شب بی بی هور که اهالی معتقدند در این شب فرشته برکت به خانه آنها فرود می آید و بر برکت آنها می افزاید. همچنین تا دهه های اخیر جشن سده در این ناحیه مرسوم بود و در خور و برخی روستاها با افروختن آتش این روز را جشن می گرفتند.
کویر مرکزی
کویر مرکزی یا چاله کویر در محدوده جغرافیایی 30/54 تا 57 درجه شرقی و 30/33 تا 30/35 درجه شمالی در مرکز فلات ایران قرار گرفته است . کویر مرکزی پهناورترین کویر ایران است که عرض آن در حدود 400 کیلومتر و طول آن 800 کیلومتر است . این کویر از شمال به دامنه های البرز مرکزی و شرقی و از غرب به ساوه و قم، از شرق به کوه های پیر حاجات و ازبک کوه و از جنوب به محور ارتباطی خور-طبس محدود می شود. کویرهای معروفی همچون ریگ جن، کویر دامغان (حاج علی قلی و کویر بجستان در این منطقه واقع شده اند.
دقیقا مشخص نیست که واژه کویر از چه زمانی وارد زبان پارسی شده است . بعضی معتقدند که کویر ریشه ای از کلمه کبیر عربی به معنای بزرگ دارد و دشت کویر به معنای دشتی بزرگ و پهناور است .از دیگر کلماتی که می تواند ریشه اصلی واژه کویر باشد می توان به گور یا کور اشاره کرد . از آنجایی که این منطقه در زمانهای گذشته دارای گله های گور آسیایی بوده است (متاسفانه در سالهای اخیر هیچگونه گوری در منطقه کویر مرکزی مشاهده نشده است) و کور در زبان ساسانی به معنای ساده است می توان به این نتیجه رسید که کویر از ریشه ساسانی کلمه کور گرفته شده است . همچنین کپه یا کفه در پارسی پهلوی به معنی فنجان یا کاسه بوده است و از آنجا که کویر مانند کاسه ای محصور به کوه ها است، می تواند وجه تسمیه کویر باشد . از دیگر کلمات می توان به کفره اشاره کرد که ریشه عربی دارد و کماکان در صحاری آفریقا به کویرهای آن اتلاق می شود .
به اعتقاد زمین شناسان کویر مرکزی ایران در زمانهای گذشته دریای کم عمقی به نام تیس بوده است که در مرور زمان و به علت گرمی هوا و تغییرات اقلیمی به مرور خشک شده است. دریاچه های خزر و آرال بقایای آن دریا بزرگ بوده اند. در حاشیه شرقی این کویر در نزدیکی شهر بجستان روستایی به نام یونسی وجود دارد که ساکنین آن معتقدند یونس پیامبر(ع) در این دریا توسط نهنگ بلعیده شده است . وجود رسوبات لایه ای در کویر همچنین وجود مناطقی همچون فسیل آباد در منطقه پارک ملی کویر که پوشیده از فسیل های ریز درشت ماهی های مختلف است میتواند صحت این ادعا را اثبات کند.
قسمت عمده این کویر (بیشتر در نواحی جنوبی و مرکزی) پوشیده از باتلاق های نمکی-رسی و در حواشی شرقی پوشیده از تلماسه ها و یا تپه های شنی است . در قسمتهای غربی، پوشیده از خاکهای رسی پف کرده (زمینهای پفکی) عاری از پوشش گیاهی است . ارتفاع متوسط کویر از سطح آبهای آزاد درحدود 700 متر است که پست ترین نقطه در حدود 650 متر در نواحی مرکزی متمایل به شمال قرار گرفته و بلندترین ارتفاع در شمال دریاچه نمک خور و بیابانک در حدود 838 متر است .
در روزگاران گذشته جاده کاروان گذری از طرود به عروسان وجود داشته که به مرور زمان اهمیت خود را از دست داده است . عدم وجود پوشش گیاهی در عمده پهنه کویر درکنار وجود زمینهای پست باعث شده که کوچکترین بارش سبب ایجاد باتلاقهای عظیم رسی در این منطقه گردد . از این رو عبور از این کویر بدون مطالعات لازم و بررسی دقیق ماه های بارش به هیچ عنوان توصیه نمی شود .
دیگر محور ارتباطی که در زمان های گذشته کاروانیان از آن استفاده می کرده اند محور حلوان به عروسان بوده است که حتی در آن زمان نیز به ندرت و در مواقع ضرورت مورد استفاده قرار می گرفته است .
سون هدین کویر نورد سوئدی 2 بار عرض این کویر را طی کرد . ابتدا مسیر کاروان گذر جندق به بیدستان و در برگشت مسیر طرود به عروسان . این دو محور نسبت به زمینهای اطراف 1 تا 2 متر مرتفعتر هستند . همین ارتفاع اندک باعث می شود که در هنگام بارش این راه ها نسبت به سایر مناطق زودتر خشک شوند و حرکت بر روی آنها میسر باشد.
در این کویر خاکهای چرب زرد رنگ و همچنین نمک سیاه به وفور یافت می شود . قسمتی از زمینهای این کویر پوشیده از سوراخ هایی به شکل دهانه آتشفشان است که در اثر تبخیر سریع آب و پوکی جنس خاک ایجاد شده است . همچنین چندضلعی های نمک در قسمتهای جنوبی و مرکزی به وفور یافت می شوند .
گردشگری در جنوب کویر مرکزی
مناطق گردشگری طبیعی و فرهنگی حاشیه روستای مصر
نخستین چیزی که آدمی را در کویر همیشه زیبا مجذوب می کند شبهای کویر است. آسمانی پر از ستاره ها و کهکشانهای روشن و درخشان که چشم هربیننده ای را به خود خیره می کند خصوصا عزیزانی که اهل رصد آسمان و شناسایی ستارگان هستند از این مکان می توانند به خوبی استفاده کنند.خشکی محیط در کنار دوری از هاله نور شهر های بزرگ پتانسیل بالقوه ای برای دید بهتر آسمان فراهم کرده است. اگر کمی خوش شانس هم باشید می توانید ماه خیمه زده را در آسمان کویر ببینید در مواقعی که قرص ماه کامل باشد، دور ماه را هلال بسیار زیبای نورانی احاطه می کند که به آن ماه خیمه زده می گویند. البته ساکنین منطقه معتقدند ظرف 3 روز آینده پس از این اتفاق باران می بارد. در کنار آسما و شب های پر رمز و راز کویر، روز کویر نیز حکایت مفصلی است که بدلیل ناشناخته بودن کمتر به آن پرداخته شده است.
در زیر به پاره ای از جاذبه های گردشگری طبیعی و فرهنگی جنوب کویر مرکزی ایران در حوالی روستاهای مصر و فرحزاد اشاره میشود:
روستای مصر
این روستا در 40 کیلومتری شرق شهر جندق و 50 کیلومتری شمال شهر خور از توابع استان اصفهان، قراردارد. موقعیت جغرافیایی روستا 34/04 شمالی و 54/47 شرقی است.
روستای مصر با دو روستای بسیار کوچک دیگر به نامهای امیرآباد و فرحزاد دریک خط شمالی– جنوبی به طول حدود 6 کیلومتر واقع شده اند. روستای فرحزاد در 2 کیلومتری شمال روستای مصر قرار دارد. در این روستا خانواده طباطبایی خانه اجدادی را به 2 مهمانسرای سنتی برای کویر دوستان تبدیل کرده اند که از امکانات خوبی نیز برخوردارند. وجود محیطی آرام در کنار پذیرایی با غذاهای سنتی ایرانی سفری به یاد ماندنی را برای دوستداران طبیعت رقم می زند.
روستاییان مصر عمدتا به کشاورزی و دامپروری اشتغال دارند. در سالهای اخیر و با تبدیل منطقه به قطب گردشگری کویر بسیاری از روستاییان به پذیرایی از میهمانان پرداخته اند. از جمله خانه های محلی در روستای مصر که به این امر میپردازند میتوان به خانه علی ابراهیم و خانه سید محمود اشاره کرد.
روستای مصر بدلیل قرار گرفتن در جنوب کویر بزرگ دارای آب و هوای گرم و خشک می باشد . جمعیت این روستا بر طبق آخرین سرشماری 120 نفر می باشد. مهمترین محصولات این روستا زعفران، گندم، یونجه و مرکبات است. برق روستا از طریق شبکه سراسری تامین میشود و شبکه موبایل همراه اول نیز در روستا قابل دسترسی است. از امکانات روستا میتوان به شبکه لوله کشی آب روستایی، مخابرات، فروشگاه مواد لبنی و سوپر مارکت اشاره کرد.
وجه تسمیه روستای مصر
از عمر روستای مصر در حدود 100 سال میگذرد.بنیانگذار روستا چوپانی تهیدست به نام یوسف بوده است که در محل کنونی روستا مزرعه ای به نام مزرعه یوسف برقرار میکند که بعدها به چاه دراز تغییر نام میدهد. دلیل این نامگذاری تامین آب مزرعه از چاهعی عمیق در 25 کیلومتری غرب مصر بوده است که توسط قنات به مزارع منتقل میگشته تا آنکه یوسف با الهام از قرآن کریم و داستان حضرت یوسف نام منطقه را به مصر تغییر میدهد.
روستای گرمه
روستای گرمه در موقعیت جغرافیایی 31/33 درجه شمالی و 02/55 شرقی قرار دارد . ارتفاع این روستا از سطح آبهای آزاد 750 متر و آب و هوای آن در اثر مجاورت کویر خشک و گرم است . این روستا دارای نخلستانهای بسیار زیبا است . از نقاط دیدنی این روستا می توان به تالابی که در اثر چشمه این روستا پدید آمده و توسط نخلهای بلند محصور شده اشاره کرد . از دیگر دیدنیهای روستا قلعه ساسانی است که در مرکز روستا خودنمایی می کند . نام روستای گرمه با نام مازیار عجین شده است . مازیار فارق التحصیل رشته معماری از دانشگاه پاریس به همراه همسر فرانسویش و پدر و مادر، زندگی شهری را رها کرده و خانه اجدادی را به اقامتگاهی زیبا برای کویر دوستان تبدیل کرده است . غذاهای طبخ شده مادر مازیار بسیار لذیذ و خوشمزه است وخستگی سفر طولانی را از تن هر مسافری بدر می کند . موسیقی سنتی همراه با هم نوازی دف فضایی روحانی به محفل مسافران می بخشد.
روستای محمد آباد کوره گز
روستای محمد آباد کوره گز (06/54 و 08/34 )در میانه جنوبی کویر بزرگ , از جنوب به دامنه کوههای ریگ کله , قم کوشک و کوه جن و از شمال به شنزارهای دشت کویر محدود می شود . این روستای زیبا یک سکنه دارد . عبدالحسین 80 ساله در میان هیچستان به نتهایی زندگی می کند . در زمان جوانی عاشق دختری از اهالی روستا بوده که موفق به ازدواج با او نمی شود. پس از مدتی همه اهالی روستا به علت دورافتادگی و خشکسالی روستا را ترک می کنند . اکنون تنها ساکن این روستا عبدالحسین است . او هرگز ازدواج نکرده و به نتهایی در سن 80 سالگی به کشاورزی می پردازد تا امرار معاش کند .
روستای محمدآباد کوره گز تنها روستایی در ایران است که تا این حد به مرکز کویر نزدیک است . در نزدیکی روستا کوهی صخره ای با سنگهای سیاه قرار دارد که شنهای روان تا نزدیکی قله آن پیشروی کرده اند . این کوه به کوه جن مشهور است .
دسترسی به روستا از 2 طریق میسر است.مسیر اول مسیر خاکی مصر به روستای عروسان و روستای محمدآباد به طول تقریبی 80 کیلومتر و مسیر دوم مسیر شهرستان خور به عروسان و سپس محمد آباد به طول تقریبی 50 کیلومتر است .در زمان های گذشته این روستا در نزدیکی راه های تاریخی عروسان به حلوان و جندق به بیدستان و طرود قرار داشته که آلفونس گابریل و سون هدین به آن اشاره کرده اند .این روستا دارای خانه های خشتی زیبا و نخلهای بلند است . استقامت در برابر سختی کویر , هر بیننده ای را به تحسین وا می دارد .
سایر نقاط گردشگری
از آثار باستانی و تاریخی این منطقه قلعه روستای بیاضه (نارنج قلعه ) به سبک دوره ساسانی است . زیربنای این قلعه حدود هزار مترمربع است . داخل قلعه اتاقکها و راهروهای پیچ در پیچ در پنج طبقه دیده می شود که سابقاً انبار غله بوده است . در کنار دیوار قلعه مسجدی قرار دارد که در قرن هشتم استاد دهنوی آن را مرمت کرده است . همچنین ساختمان مخروبه ای به نام «هفت برادران » و مقبره امامزاده ابراهیم ، منسوب به یکی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) ، در این ناحیه قرار گرفته است . در گرمه محلی مشهور به قبرستان کشته ها قرار دارد که به روایتی گورستان کسانی است که در جنگ علویان و قوای سهراب گبر در این محل کشته شده اند. در مهرجان مزار عارف و صوفی بیابانکی ، شمس الدین حاجی محمدشاه ، از قرن هشتم به جای مانده است. در فرخی مسجدی قدیمی با گنبد و ایوانی بزرگ و ساختمانی به نام عمارت شیخ که بسیار قدیمی است وجود دارد. آثار چند چهارطاقی در گورستان فرخی دیده می شود که یکی از آنها به پیر معروف است و جنبه تقدس دارد. در اردیب زندانی معروف به دیوان خانه مسعود لشکر یاغی ، حاج ابراهیم بیک پسر قدرت الله نایب الحکومه جندق و بیابانک ، قرار دارد که بنای آن از ساروج است. همچنین در جندق خانه و مقبره شاعر یغمای جندقی از شعرای دوره قاجار قرار دارد.
گردشگری طبیعی
منطقه امیر آباد
منطقه امیر آباد در فاصله 2 کیلومتری جنوب روستای مصر دارای تپه های شنی و پوشش گیاهای غنی از درختچه های گز و تاق و درختهای کوره گز به همراه نخلهای زیبا می باشد که مناظر بسیار زیبایی را پدید آورده است . در این منطقه مزارع ساکنین روستا قرار دارد. از جاذبه های این منطقه میتوان به وجود بوته های فراوان و خود روی هندوانه های ابو جهل اشاره کرد که دارای مزه ای بسیار تلخ هستند. تخم این هندوانه در درمان دیابت بسیار ماثر است.
تخت عروس
تخت عروس در موقعیت 622 09/ 34 شمالی و 884 45/ 54 شرقی در جنوب کویر مرکزی ایران و شمال روستای مصر واقع شده است. در اصطلاح جغرافیایی تخت به مکانی گفته می شود که نسبت به زمینهای اطراف مرتفع تر باشد و بلندترین نقطه آن همانند یک تخت صاف و هموار باشد. وجود بادهای شدید در مناطق کویری و فرسایش بادی باعث شده که قله این تپه ها در اثر مرور زمان صاف و هموار شوند .در این مناطق باد خاک نرم را با خود برده و قلوه سنگها و سنگریزها را به جا گذاشته است.
در گذشته از تختها به عنوان عوارض طبیعی راهنما استفاده می شده است. وجود علامتهای نشاندهنده مسیر بر بالای تخت عروس بیانگر این مطلب است. تختها به علت وسعت و ارتفاع قابل توجه در مناطق کویری عوارض طبیعی مناسبی برای جهت یابی و تعیین مسیر بوده اند.
وجه تسمیه تخت عروس بدلیل وجود مناظر زیبا بر بالای این تخت است. در فرهنگ کویر نشینان، عروس نماد زیبایی و وجاهت است. مردمان حاشیه کویر به مناطق زیبا لقب عروس میداده اند. نامهایی چون روستای عروسان در شرق مصر و تخت عروس از جمله این نامگذاری ها می باشند.
در بالای تخت عروس در منظره جنوبی تپه های شن روان ، چال سلکنون و روستای مصر قابل رویت هستند. در منظره شمالی نیز تپه های وسیع شنهای روان، تخت شور آو (شور آب) در شمال غربی، ارتفاعات معلمان و زمینهای پفکی کویر مرکزی قابل رویت هستند. قسمت غربی تخت عروس توسط تپه های ماسه ای پوشیده شده که همین امر به جذابیتهای این منطقه افزوده است.
تخت عروس دارای پوشش گیاهی ضعیفی از گیاهان شور پسند همچون بوته های تاق، ترخ و اسفند است. در قسمتهای ماسه ای بوته های تق تقو و نسی در داخل شکاف تپه ها قابل مشاهده است.
برای دسترسی به تخت عروس باید از روستای مصر به سمت شمال حرکت کرد. بعد از گذر از روستای فرحزاد و نزدیک شدت به چال سلکنون از دیواره ماسه ای سمت شرق عبور کرد و در حاشیه این دیواره شمالی جنوبی پس از طی مسافتی در حدود 6 کیلومتر به تخت عروس رسید.
تل خاکستری
مرتفعترین تخت منطقه در 12 کیلومتری شمال غربی روستاهای مصر و فرحزاد قرار گرفته است. وجه تمایز تل خاکستری با سایر تخت ها در منطقه جنوب کویر مرکزی در ارتفاع بلند آن و قرار گرفتن در مرز زیست بوم کویر و بیابان است. این موقعیت باعث شده است در منظره شمالی زمینهای صاف و یکدیست کویر مرکزی قابل مشاهده باشند و در منظره شمالی تپه های ماسه ای نواری طولی (شمشیری) که در مرز کویر پایان می یابند. در هنگام شب سو سوی نور خودروها در محور دامغان-جندق در فاصله 50 تا 80 کیلومتری قابل رویت است که منظره ای شبیه به نوار مارپیچ روشنی در دل کویر ایجاد کرده است. برای دسترسی به تل خاکستری باید از غرب روستای فرحزاد 3 کیلومتر به سمت غرب بر روی یال چیل کنده حرکت کرد و سپس به سمت شمال غربی تغییر مسیر داد تا به تل خاکستری رسید. برای دسترسی به این منطقه حتما از راهنمای آشنا به منطقه استفاده نمایید.
سایر تختهای منطقه
تخت بازو از مناطق بسیار زیبای حاشیه روستای مصر و جنوب کویر مرکزی است. مناظر تخت بازو نسبت به سایر تختها جذابتر و بدیعتر است. فاصله تخت بازو تا روستای فرحزاد در حدود 20 کیلومتر (غرب) است که همین بعد مسافت دسترسی به آن را دشوار کرده است. برای بازدید از این منطقه به خودروهای کمک دار و راهنمای آشنا به منطقه نیاز است.
از دیگر تختهای منطقه میتوان به تخت عباسی و تخت محمد رضایی اشاره کرد. تخت محمد رضایی در فاصله 1 کیلومتری غرب روستای فرحزاد واقع است. در بالای تخت عباسی در منظره غربی و جنوبی تپه های شن روان ، چال سلکنون و روستای مصر و فرحزاد، در منظره شمالی تخت عروس و در منطره شرقی دریاچه نمک سلکنون قابل رویت هستند.تخت عباسی فاقد هرگونه پوشش گیاهی است و سطح آن توسط انبوهی از سنگریزه ها اشغال شده است. در حاشیه شمالی تخت عباسی گنبدی نمکی قرار دارد که در کنار آن ادامه مسیر چشمه نیزار قرار گرفته است. تفاوت آب این قسمت از چشمه با منطقه نیزار در این است که آب در اثر عبور از زمینهای شور کاملا از نمک اشباع شده و حالتی شبیه به ماست پیدا کرده است. ساکنین محلی نمک مورد نیاز خود را از این منطقه تامین میکنند.
چال سلکنون
چال سلکنون در موقعیت 156 07/ 34 شمالی و 664 46/ 54 شرقی در شمال روستای مصر واقع شده است. چال به مکانی اتلاق میگردد که نسبت به مناطق اطراف دارای ارتفاع کمتری بوده و حالت فرورفتگی در زمین دارند.
چال سلکنون فرورفتگی زیبایی است که توسط تپه های ماسه ای محصور گردیده و مناظر زیبایی را پدید آورده است. در قسمت درونی چال سلکنون باتلاق کوچکی وجود دارد. زمینهای دیواره چال پوشیده از سنگریزه و دارای شیبی مایل در حدود 30 درجه می باشد.
برای دسترسی به چال سلکنون باید از روستای مصر به سمت شمال حرکت کرد پس از عبور از روستای فرحزاد و ادامه مسیر در حدود 3 کیلومتر به سمت شمال به چال سلکنون رسید. در قسمت شرقی چال سلکنون و در فاصله 3 کیلومتری، تخت عباسی و کویر نمک سلکنون قرار گرفته اند. کویر سلکنون از چال به شکل نمکزاری سفید قابل مشاهده است.
نیزار مصر
نیزار مصر در 6 کیلومتری شمال شرقی روستای مصر و شرق روستای فرحزاد واقع شده است. موقعیت جغرافیایی نیزار 48/54 درجه شرقی و 05/34 درجه شمالی است. محصور شدن نیزار توسط تپه های ماسه ای، جلوه منحصر به فردی به آن داده است. این نیزار آبشخور اصلی حیات وحش منطقه است. ارتفاع نی ها در پاره ای از موارد به 4 متر می رسد. نیزار مصر مکان مناسبی برای عکاسی از حیات وحش کویر است. پوشش گیاهی منطقه بدلیل وجود منابع آب نسبت به سایر مناطق اطراف بسیار غنی است. از گیاهان منطقه میتوان به درختچه ها و بوته های تاق، اسکنبیل، تق تقو، قیچ و … اشاره کرد. پوشش جانوری منطقه عبارتند از شغال، گرگ، روباه شنی، گربه شنی، مگس گیر، چکاوک کاکلی، شاهین، سارگپه، جرد، تیر مار، مار شتری، مار جعفری، انواع عقرب و …
علت تشکیل این نیزار سیل ویرانگری بوده است که در سال روستای مصر را ویران کرده و در منطقه نیزار دریاچه آبی تشکیل داده است. چشمه این نیزار از پسآب های کشاورزی منطقه امیر آباد واقع در جنوب مصر تامین میگردد که پس از ورود به زمین های ماسه ای از این منطقه مجددا به سطح زمین می آیند.
برای دسترسی با خودرو باید از روستای مصر 1 کیلومتر به سمت جنوب حرکت کرد (محور مصر-خور) سپس وارد مسیر فرعی در قسمت شرقی جاده شد که به نیزار مصر ختم میشود. مسیر پیاده روی از سمت شرق روستای مصر آغاز میشود و پس از عبور از چند تپه ماسه ای به بستر رودخانه خشکی منتهی میشود که به نیزار ختم خواهد شد.
کویر طبقه (دریاچه نمک خور)
کویر طبقه واقع در موقعیت جغرافیایی 15/55 درجه تا 15/56 درجه شرقی و 30/33 تا 30/34 درجه شمالی از مرکز تا جنوب کویر مرکزی ایران گسترش دارد . ارتفاع این کویر از سطح آبهای آزاد به طور متوسط 707 متر می باشد. و جزو کم ارتفاعترین نقاط در فلات ایران محسوب می شود .عمق نمک در این دریاچه بر خلاف سایر دریاچه های نمک مشابه در فلات مرکزی ایران بسیار نازک بوده که از 5 سانتیمتر تا 10 متر متغیر است . علت این تفاوت حرکت دائمی سفره های آبهای شور زیرزمینی و لجن های سیاه لایه های زیرین می باشد که از شکل گیری و تراکم پلتفرمهای نمکی جلوگیری میکند (کتاب کویرهای ایران). زمینهای اطراف این دریاچه در مناطق غربی , شرقی و شمالی بشدت باتلاقی با درصد چسبندگی زیاد و در مناطق جنوبی به صورت زمینهای پفکی است .
آب و هوای منطقه بسیار گرم و خشک و میزان ریزش باران در دریاچه به صورت میانگین 20 میلیمتر در سال می باشد . در هنگام بارش و ورود سیلابها در فصول بارش ، سطحی از آب به ارتفاع میانگین 2 تا 5 میلیمتر سطح دریاچه را فرا می گیرد .هرز آبهای ورودی به دلیل شوری خاک سرزمینهای اطراف بسیار شور هستند. اختلاف فاحش درجه حرارت روز و شب، باعث شکسته شدن لایه نمک سطحی گشته و لایه های مرطوب پایینتر از شکستهای ایجاد شده رطوبت خود را از دست می دهند.این عامل باعث شکل گیری چندضلعیهای نمکی (پلتفورم های نمکی) می گردد . همچنین حرکت لجنهای سیاه لایه های زیرین در این شکل گیری ها موثر است.
این کویر از دو چاله شمالی و جنوبی تشکیل شده که وسعت چاله جنوبی 3 برابر بزرگتر از چاله شمالی می باشد.ارتفاع از سطح دریا در چاله شمالی 15 متر بیش از چاله جنوبی می باشد. 20% سطح چاله شمالی را نمک سیاه تشکیل میدهد (کویر طبقه) در حالی که در چاله جنوبی این سطح تنها 5% می باشد. علت ایجاد اشکال تیز و انفجاری نمک سیاه در این منطقه به شرح زیر است. نمک سفید اشعه مادون قرمز خورشید را از خود عبور میدهد. بهترین سطح برای جذب این اشعه لجنهای سیاه رنگ لایه های زیرین است. این لجنها در اثر جذب این اشعه گرم می شوند و حالت انبساطی پیدا کرده و با فشاری که بر لایه های سطحی می آورند باعث شکسته شدن لایه های سطحی و خروج آنها از زمین به سطح کویر می شوند. این لجنهای سیاه پس از خشک شدن در اثر فرسایش بادی و باران اشکال تیز و برنده ای تشکیل میدهند که عملا حرکت خودرو و چهار پایان بر روی آنها را غیر ممکن می کند.
این دریاچه در فصول بارش به صورت مخلوطی از گل رس و نمک و در فصول خشک به دریایی سفید از نمک تبدیل می شود . فشردگی نمک در لایه های زیرین رانندگی بر روی قسمتهایی از این دریاچه را بسیار سهل و آسان کرده است . در سالهای اخیر مطالعاتی جهت استخراج پتاس از این دریاچه صورت گرفته است که در صورت عملی شدن , این دریاچه را به بزرگترین معدن پتاس در جهان تبدیل خواهد کرد . در سالهای اخیر و با رونق صنعت اکوتوریسم در ایران , قسمتهای جنوبی دریاچه مورد بازدید طبیعتگردان قرار می گیرد . در زمانهای گذشته جاده عروسان به حلوان از این دریاچه می گذشته که سون هدین کویرنورد بزرگ سویدی نیز در کتاب کویرهای ایران به آن اشاره کرده است. دسترسی به منطقه از محور ارتباطی خور (کیلومتر 40 به بعد) به قسمت جنوبی دریاچه میسر است .
گله ریگ سرگردانی
این منطقه در 12 کیلومتری غرب روستای فرحزاد قرار گرقته است. این منطقه چاله عزیمی است که پوشیده از نوارهای ماسه ای شمالی جنوبی است. مناظر این منطقه از حاشیه و بالای این نوارهای ماسه ای بسیار زیبا و خیره کننده است. وسعت دید در جهت شمالی منطقه، پتانسیل مناسبی برای عکاسی از منظر زیبای کویری پدید آورده است. دلیل نامگذاری منطقه وجود نوارهای فراوان ماسه ای بوده که مسافران را گمراه می کرده و آنان را در این منطقه دچار سرگردانی میکرده است. بازدید از این منطقه بدون راهنمای آشنا به کویر توصیه نمیشود.
چیل کنده
چیل کنده به خط مرتفعی در غرب روستای فرحزاد اطلاق میگردد که به طول 10 کیلومتر ادامه دارد. این حاشیه بدلیل قرار گرفتن در ارتفاع نسبت به کف بیابان و سعت دید بسیار زیادی را در اختیار بیننده قرار میدهد. چیل کنده از 2 کیلومتری غرب فرح زاد آغاز و به منطقه گله ریگ سرگردانی ختم میشود. پوشش گیاهی عمدتا درمنه دشتی و پوشش زمین سنگریزه ای است. نامگذاری منطقه بدلیل قرار دادن کنده های نخل بر روی یکدیگر به عنوان علامت شناسایی مسیر توسط ساربانان بوده است.
ریگ کله
هنگامی که از روستای مصر به سمت جنوب در حرکت هستید در دید جنوبی مجموعه ای از تپه های ماسه ای در برابر شما قرار دارند که تا نزدیکی قله کوه پیشروی کرده اند. این منطقه ریگ کله نام دارد. مرز بین کوهستان و رملهای ماسه ای کویر مناظر زیبایی را پدید آورده اند. در این مرز چشمه آبی دایمی به نام وجود دارد که بر زیباییهای منطقه افزوده است. بر فراز ریگ کله روستای مصر و تپه های ماسه ای اطراف آن قابل رویت است. برای دسترسی به این منطقه محور مصر – خور را ادامه دهید تا تپه های ماسه ای به پایان برسند .
مناطق کویری در عین زیبایی دارای طبیعتی خشن و پر مخاطره هستند. از این رو، سفر در این مناطق باید با رعایت کامل نکات ایمنی و همراه داشتن تجهیزات مورد نیاز سفرهای اینچنینی همراه باشد. در این مناطق حتی المقدور از راهنمایان محلی آشنا به منطقه و وسایل ناوبری مانند نقشه های دقیق منطقه، قطب نما و جی پی اس استفاده کنید و قبل از عزیمت به مکان های نا شناخته دیگران را از سفر خود آگاه نمایید.
