منطقه حفاظت شده بیستون ، کرمانشاه

نام انگلیسی :  Bistoon protected area     نام فارسی :  منطقه حفاظت شده بیستون

منطقه حفاظت شده بیستون در استان کرمانشاه، بین N3429 عرض شمالی و E4715 طول شرقی، واقع شده و مساحت آن در 54 هزار و 950 هکتار است.
پوشش گیاهی: بلوط، آلبالو وحشی،‌ زالزالک، ‌گلابی وحشی، بنه
پستانداران: کل و بز، گرگ، ‌پلنگ، گورکن

این دشت دارای 1320 متر ارتفاع از سطح دریا می باشد طوریکه وضعیت استثنایی کوه موجب شده تا عده ای آن را دروازه زاگرس نامند محوطه بیستون در محدوده ای به طول 5 کیلومتر عرض 3 کیلومتر قرار دارد. ایرانیان باستان بیستون را به خاطر جایگاه خاصش بغستان ( جایگاه خدیان ) می نامیدند در متون تاریخی بیستون در دوره های مختلف به نامهای بغستان – بگستان – بهستون – بهستان – بیستون آمده است. بیستون به علت شرایط خاص جغرافیایی از آغاز زندگی بشر تا دوران معاصر مورد توجه انسانها قرار گرفته و از هر دوره آثاری در آن دیده می شود. 29 اثر آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

حیات وحش منطقه

به مناسبت موقعیت و شرایط خاص ارتفاعات منطقه به تبعیت از شرایط اقلیمی زاگرس ، دارای محیط و ویژگی های منحصر به منطقه بوده و عوامل مساعد زیستگاهی برای تنوع حیات وحش را در خود دارد .

ویژگی های عمده حیات وحش به شرح زیر می باشد :

پستانداران

گونه اصلی پستاندار بزرگ منطقه ، کل و بز و گوسفند وحشی ( قوچ و میش ) می باشد که در نواحی کوهستانی و صخره ای و تپه ماهورها پراکنده می باشند . بهترین پناهگاه برای گونه کل و بز ارتفاعات و نقاط صخره ای می باشد ، این ارتفاعات با داشتن پوشش علفی و بوته ای خوش خوراک و دره های پرآب شکاف ها و پناهگاه های متعدد استعداد پذیرش تعداد قابل توجهی کل و بز را دارد . لازم به ذکر است که در حال حاضر در این پناهگاه مقررات منع چرای دام در منطقه 5/1 امن اجرا می گردد . کلهای منطقه حفاظت شده بیستون فربه و دارای شاخ های بلند و بسیار قطور می باشند . قوچ و میش دومین پستاندار بزرگ علفخوار منطقه است و چون این جانور از نظر زیستگاه بیشتر با دام اهلی در رقابت می باشد جمعیت آن صدمه بیشتری دیده است .

از گونه های دیگر پستاندار منطقه که مشاهده می شود خرس قهوه ای است این حیوان در سراسر منطقه در ارتفاعات و دره ها پراکنده بوده مخصوصاً در نقاطی که تردد انسان کمتر است بیشتر دیده می شود . خرس قهوه ای در این نواحی از میوه بلوط و سایر گیاهان به ندرت از جوندگان ، خزندگان و حتی لاشه جانوران بزرگ وحشی و اهلی تغذیه می کند به احتمال زیاد خرس قهوه ای در این منطقه زمستان ها در خواب به سر می برد از پستانداران دیگر می توان به پلنگ و گربه جنگلی اشاره نمود زیستگاه پلنگ به خاطر نوع شکارش با کل و بز یکی می باشد . گرگ آسیایی و شغال و روباه سه گونه پستاندار از خانواده سگ سانان هستند که در منطقه دیده می شوند . گراز ( خوک وحشی ) از دیگر پستانداران بزرگ منطقه است که در تقسیم بندی پستانداران منطقه جای دارد . این جانور روزها به ارتفاعات رفته و شبها به بیشه می رود .

گونه های دیگری از حشره خواران ازجمله خارپشت ( جوجه تیغی ) و همچنین انواع جوندگان به خصوص خرگوش نیز در منطقه مشاهده می گردد .

 پرندگان منطقه

در محدوده و حوالی منطقه بیستون بسیاری از پرندگان بومی و مهاجر کشور به صورت جمعی و یا دسته های کوچک و انفرادی مشاهده می شوند . هر چند در بین این گونه ها نمونه کمیاب و مشخصی که پرنده شناسان را جلب و راهی منطقه کند به ندرت دیده می شود . یکی از با ارزشترین پرندگان منطقه که میتواند قابل بحث باشد کبک می باشد این پرنده بومی منطقه با نام علمی ( Ale Ctoris Chukar ) در اکثر کوهستان های بلند ایران که در تابستان قلل آن برف داشته باشد وجود دارد . کبک ها معمولاً آشیانه خود را زیر بوته ها ، سنگ ها و گاهاً نیز در پرتگاه ها می سازد . از سایر پرندگان قابل شکار حلال گوشت می توان کبوتر چاهی ، کبوتر کوهی و فاخته را نام برد .

کبوتر چاهی در دره هایی که دو طرف آن دارای صخره باشد – در طاقچه های سنگی و همچنین هموار حاشیه شمالی دیده می شود . فاخته ( کبوتر جنگلی ) در فصل تابستان در درختزارهای حاشیه و نیز در جنگلهای داخل منطقه زیست می کند . فاخته که با پرواز سنگین و پر صدا و خال سفید گردنش از سایر کبوتر ها مشخص می شود . به واسطه گوشت لذیذش مورد علاقه شکارچیان محلی منطقه می باشد . از پرندگان شکاری دلیجه بحری و شاهین که از پرندگان شکاری نجیب قابل تربیت و جزء سیاه چشمان می باشند در منطقه مبادرت به آشیانه سازی می کنند . عقاب طلایی و چند گونه عقاب دیگر در منطقه زاد و ولد می کنند . از لاشخورها دال و کرکس در منطقه مشاهده می شود از پرندگان گنجشک سان سهره و گنجشک و …. در منطقه دیده می شود . از کلاغها : کلاغ معمولی ، کلاغ نوک سرخ و زاغی در منطقه فراوانند .

خزندگان و دوزیستان منطقه

اقلیم ، آب و هوا ، توپوگرافی و زیستگاه از عواملی هستند که در پراکندگی جغرافیای زیستی خزندگان ایران موثرند . متأسفانه تا کنون بررسیهای زیادی در مورد خزندگان ایران بالاخص ناحیه زاگرس به عمل نیامده و معدود نمونه هایی که جمع آوری شده نتیجه مطالعات زیست شناسان خارجی بوده در صورتی که مطالعه و بررسی های همه جانبه درباره خزندگان ، هر سال در دنیا اهمیت زیادتری پیدا می کند و دانشمندان بیشتری جذب این رشته از زیست شناسی می شوند در منطقه حفاظت شده می توان از خانواده آگاماها ( آگامای صخره ای و آگامای پوست شنی ) نام برد . همچنین گونه هایی از انواع مارهای سمی ایران و مارهای آبی در منطقه وجود دارند . مار آبی غیر سمی است دندان زهری ندارد و در کلیه رودخانه ها و نهرهای بزرگ منطقه دیده می شود . شترمار استپی نیز ماری نسبتاً طویل و غیر سمی به طول حدود 50/1 متر است که در نقاط نیمه استپی دیده می شود . نقش بدن این مار شبیه افعی می باشد ولی برعکس ماری بی آزار می باشد . مار دیم از جنس تیر مار صحرایی ماری است نسبتاً نازک و بسیار سریع که از درختان نیز بالا می رود و پرندگان را شکار می کند .

ازجمله مارهای کاملاً سمی منطقه ، گونه ای افعی از خانواده افعی های حقیقی ( ویپریده ) است که در نقاط ایران به گرزه مار معروف است . همچنین می توان در منطقه لاک پشت معمولی و لاک پشت آبی(برکه ای) را مشاهده نمود .

منطقه حفاظت شده بیستون دارای حدود چهارگانه به شرح زیر می باشند :

حد شمالی : از پل میانراهان به طرف غرب در امتداد رودخانه طاهر آباد و گیلانه و ارمنی جان – چشمه قنبر – کرتویچ پائین – چم علی آبادالی – چم کرتویچ بالا و از کرتویچ بالا در امتداد جاده جیپ رو پس از گذشتن از قراء چشمه آلوچه قریه خلیل الله .

حد غربی : از قریه خلیل الله به طرف جنوب در امتداد جاده مالرو در دره شور پس از گذشتن از گردنه چپاوی و قریه کریزاغله و گردنه چالاب جانه و چاه آب سیفله و گردنه گوشلکه الی قریه کنشت و سپس حد غربی منطقه منطبق بر حدود شرقی پناهگاه حیات وحش ورمنجه در امتداد حد شرقی زمینهای ارتش و پس از عبور از دامنه ارتفاعات شهرک ظفر و شهرک دانش و سیم خاردار پادگان سپاه . تا تقاطع جاده نوکان با جاده شوسه قدیمی طاق بستان .

حد جنوبی : از تقاطع جاده نوکان با جاده شوسه به طرف شرق در امتداد جاده قدیمی تا اتصال آن به جاده آسفالته و سپس در امتداد جاده آسفالته .

گونه های جانوری و گیاهی بیستون به نقل ازکارشناسان محیط زیست :

قرارگرفتن این منطقه در بخش مهمی از زاگرس و وجود شرایط مناسب از نظر ژئومورفولوژی و توپوگرافی که با برقراری تغییرات ارتفاعی چشمگیر همراهی می شود در کنار سایر استعدادهای محیطی از جهات اقلیمی باعث استقرار پتانسیل های منابع بیوفیزیکی در محدوده شده و از این طریق موجبات غنای تنوع زیستی از دو بعد گونه ای و اکو سیستمی گردیده است . میانگین بارندگی این منطقه 400 تا 450 میلیمتر در سال و متوسط حداکثر دما 30 تا 35 درجه و متوسط حداقل دمای آن 12- تا 13- درجه سانتیگراد است . بیشترین میزان بارندگی در فصول بهار تا پائیز انجام شده و تابستان خشک در منطقه حاکم می شود . این مناطق عبارتند از آب و هوای سرد کوهستانی که در ارتفاعات از شمال و شمال شرقی با حضور مراتع استپی همراهی می شوند . اقلیم معتدل که در مناطق جنوبی و جنوب غربی با حضور غالب جوامع جنگلی بلوط متمایز می شود و شرایط آب و هوایی که در ارتفاعات و در حوزه رودخانه و با حضور غالب بادام و بنه مشخص می شود . سایر عناصر متشکله گیاهی بیستون که عمدتاً بر روی ارتفاعات صخره ای و به صورت جوامع درختچه ای و بوته ای به چشم می خورند را می توان به شرح زیر مورد اشاره قرارداد : گونه هایی از افرا، نسترن ، زالزالک ، گون ، رز ، شیرسک ، باریجه ، بداغ هفت کول و …..

علاوه بر آن گونه هایی از انواع حشرات و از جمله سنجاقک و ملخ ، لاک پشت ، مهمیز دار آگاما ، گونه های متعددی از پرندگان ، جوندگان ، پستانداران ، دوزیستان در این منطقه وجود دارد .

ساکنان بیستون عموماً روستائیانی هستند که ناچارند قسمتی از سال را پذیرای رقابت عشایر کوچ رو در محدوده تحت بهره برداری خود باشد .

شاخص گیاهی منطقه جنگل های بلوط است . گونه بلوط موجود در منطقه از نوع : Quercasbrantilvar. Prsica گونه های با اهمیت ملی جانوری در این منطقه عبارتند از کل و بز ، قوچ و میش ، کاراکال شمالی ، گونه هایی از خفاش ( مثل خفاش نعل اسبی ) ، پلنگ ، سوسمار ، گوسفند وحشی ، سیاه گوش ، سار صورتی، بحری و طرلان می باشد .

چند نمونه از گونه های مذکور یا در حال انقراض هستند یا به کلی از بین رفته اند . گونه های گیاهی با مصارف دارویی و خوراکی مثل بلوط و بند ، شیرین بیان ، جو وحشی ، یونجه وحشی ، کتیرا و … وجود دارد .

نمونه های دیگر آن زالزالک ، موسیر ، تره کوهی ، انجیر کوهی ، کنگر ، ون ، ذغال اخته و انواعی از قارچ و … می باشد .