منطقه حفاظت شده شاسکوه و اسفدن

نام انگلیسی :  Shaskouh & Esfeden protected area     نام فارسی :  منطقه حفاظت شده شاسکوه و اسفدن

تقریبا" از زمان تأسیس اداره حفاظت محیط زیست قائنات ( سال 1374 ) منطقه حفاظت شده شاسکوه مورد توجه قرار گرفت. در سال 1380 منطقه شاسکوه و دشت اسفدن با 114650 هکتار به عنوان منطقه شکارممنوع پیشنهاد گردید و در سال 1382 با تفکیک اراضی کشاورزی وگویا نمودن منطقه، مساحت آن به 111542 هکتار تقلیل یافت و در 15/2/1384 رسما" به عنوان اولین منطقه شکارممنوع انتخاب گردید. در سال 1385 با دقت نظر بیشتر، قسمت جنوبی منطقه که تعارضات بیشتری داشت حذف و قسمت دشتی – تپه ماهوری فرخی و مهدی آباد که محل گدار قوچ و میش با زیستگاههای مجاور بود به منطقه پیشنهادی حفاظت شده الحاق و سرانجام بر اساس آگهی رسمی مصوبه شماره 285  شورایعالی حفاظت محیط زیست مورخ 12/11/1386 بعنوان منطقه حفاظت شده شاسکوه  با مساحت 70300 هکتار  به تصویب رسید.

موقعیت عمومی منطقه
منطقه حفاظت شده شاسکوه با مساحت 70300 هکتار بین E5930 و E6000 طول شرقی و N3335 و  تا N3355 عرض شمالی واقع گردیده است.

حدود اربعه
شمالاً : از منبع ذخیره آب ابراهیم¬آباد به تقاطع خط انتقال برق فشار-قوی به جاده تیگاب سپس در مسیر جاده¬آسفالته تا تقاطع راه¬خاکی گرد-تیغ به راه آسفالته تیگاب و پس از گذر از محل تلاقی رودخانه گرماب و راه¬خاکی گردتیغ در مسیر تپه¬ماهورهای انتهای اراضی کشاورزی گرماب به پل سوم گرماب – تیگاب و از آنجا در مسیر جاده آسفالته به پل دوم تیگاب به گرماب و سپس به منبع ذخیره آب تیگاب و از آنجا به خانه کشاورزی علی¬کامکاری سپس در مسیر جاده¬خاکی کریزان به تقاطع راه¬خاکی کریزان – بند¬آخوند و پس از گذشتن از انتهای خانه¬های عشایری بند-آخوند و سد بند¬آخوند به انتهای اراضی کشاورزی بند¬آخوند یا ( تلاقی راه جیب¬رو و بند آخوند- کریزان) سپس در مسیر راه¬خاکی تا مظهر قنات کریزان.
شرقاً : از مظهر قنات کریزان پس از گذشتن از منبع ذخیره آب کریزان و راه خاکی سد¬نیار و خود سد در امتداد رودخانه به انتهای اراضی کشاورزی کلاته¬کافور و سپس به مادر¬چاه قنات¬پیکستان و از آنجا به مادر¬چاه قنات¬استند و در مسیر راه¬خاکی انتهای مزارع کشاورزی¬استند به جاده¬آسفالته سپس در مسیر جاده به ایستگاه هواگیری شبکه انتقال آب بهمن¬آباد سپس در مسیر راه¬خاکی به طرف روستا متروکه بهمن¬آباد پس از گذشتن مظهر قنات ¬فندخت و سد¬خاکی و منبع ذخیره¬ آب در مسیر جاده آسفالته تا آبنمای نرسیده به میر¬آباد و پس از گذشتن از باغ¬سنگی میرآباد تا مادر¬چاه قنات قدیمی میرآباد (چنار) و در مسیر راه خاکی میرآباد – مزار بی¬بی زینب و تقاطع کانال¬آب با راه و قبرستان قدیمی میرآباد به مظهر قنات ¬اسفاد سپس به قبرستان ¬اسفاد و اسطبل دامداری رستم¬ رمضانی و از آنجا در مسیر راه انتهای اراضی کشاورزی آبیز به مظهر قنات و قبرستان¬روستا در مسیر راه قدیمی آبیز – دوازده امام و مظهر قنات¬دوازده¬امام در مسیر جاده خاکی به قنات ¬وند¬پایین و در انتهای اراضی کشاورزی وند¬پایین به جاده قدیمی آبیز – دوست¬آباد و از امتداد آن به انتهای اراضی دیم حاجی¬آباد سپس به آبنمای پایین سد-حاجی¬آباد.
جنوباً : از آبنمای پایین سد¬حاجی¬آباد در مسیر جاده آسفالته حاجی¬آباد تا تقاطع راه¬خاکی قدیمی حاجی¬آباد در مسیر خط انتقال برق پس از گذشتن از منبع ذخیره¬آب سیچ و قبرستان در امتداد راه خاکی قدیمی حاجی¬آباد به تقاطع راه¬خاکی با جاده¬آسفالته سپس در مسیر جاده¬آسفالته تا تقاطع جاده ¬اختصاصی چاه¬های آب¬شرب حاجی¬آباد و در مسیر آن تا انتهای جاده و از آنجا به چاه¬ آب¬ شرب اسفدن و در مسیر راه¬خاکی به انتهای اراضی واگذاری به شن¬شوئی و استخر ذخیره¬ آب پیشکوه سپس در مسیر خط انتقال آب شیخ¬علی و پس از گذشتن تا منبع ذخیره آب روستا، غسالخانه و انتهای اراضی واگذاری به شیخ¬علی و انتهای اراضی چاه¬بلوچ تا تقاطع راه¬خاکی شیخ¬علی به جاده جدید آسفالته قاین– حاجی¬آباد سپس در مسیر جاده جدید تا تقاطع اصلی راه چاه¬های سینیدر با جاده.
غرباً : از تقاطع راه اصلی چاه¬های سینیدر با جاده پس از گذشتن از انتهای اراضی چاه¬ها سپس بر روی خط¬تراز 1275 متر با انبار مخروبه در مسیر راه¬خاکی گردتیغ تا سه¬راهی خواف – گردتیغ سپس در مسیر جاده آسفالته تا روستا تقاطع خط انتقال برق فشار قوی با جاده آسفالته در ابتدای روستا به دکل فشار قوی 523 در مسیر راه¬خاکی به جاده-آسفالته سپس در مسیر جاده¬ آسفالته به پل یک¬دهنه نرسیده به مهدی-آباد و از آنجا به منبع آب¬شرب مهدی¬آباد.

وسعت منطقه: وسعت منطقه 70300 هکتار  می¬باشد.

ویژگی و سیمای عمومی منطقه ( شامل وضعیت توپوگرافی، چشم انداز، پوشش گیاهی و گونه های شاخص گیاهی، وضعیت عمومی حیات وحش و گونه های شاخص و کریدورها):

سیمای طبیعی منطقه تشکیل شده از کوهستان به مساحت تقریبا" 26989 هکتار، تپه ماهور (19747 هکتار) ، دق ( 1171 هکتار) و بقیه را مناطق دشتی و زمینهای با شیب ملایم (23634 هکتار) فرا گرفته است.
کوهها و برآمدگیهای عمده منطقه شاسکوه مربوط به دوران دوم و سوم زمین شناسی است که جنس کانیها و سنگهای آن بیشتر از آهک، دولومیت، شیست رسوبی، فیلیت، کنگلومرا، ماسه سنگ، چرت، ژیپس، شیل، مرمریت و بعضا" کانیهای آذرین مثل گرانیت، کانیهای دگرگون شده و آزبست نیز در بین سایر رسوبات منطقه قابل رؤیت می باشد.
در بین سنگهای رسوبی منطقه فسیل های متنوعی از نرم تنان و دوکفه ایها مربوط به دورانهای قبل زمین شناسی نیز به چشم می خورد که از لحاظ زمین شناسی و مطالعات علمی بسیار با ارزش محسوب می گردند. شناسایی فسیلها و تشخیص سن دقیق آن نیازمند مطالعات دقیق دیرین شناسی در منطقه می باشد. 

بخش کوهستانی، بیشترین مساحت منطقه را به خود اختصاص داده است. رشته کوه شاسکوه بطول 33 کیلومتر در جهت شمال غربی- جنوب شرقی و در سمت شرق منطقه کشیده شده و مهمترین بخش منطقه از نظر تنوع زیستی می باشد. وجود یال های ستیغ و دره های عمیق، حفره ها و فرو رفتگی ها در محیط کوهستان، زیستگاه خوبی برای انواع گونه های جانوری فراهم کرده است. قسمت تپه ماهوری زیستگاه قوچ و میش بوده و در قسمت دشتی می توان گونه های با ارزش جانوری از قبیل هوبره و زاغ کویری را مشاهده نمود. وجود جنگلهای تنک بنه و بادام وحشی بعنوان ذخیره گاهی است که از تنوع ژنی قابل ملاحظه ای برخوردار می باشد.

تنوع در پستی و بلندی منطقه باعث نوسان حرارتی و طبعا" شرایط اقلیمی متفاوتی را بخصوص از نظر نوع بارش در منطقه ایجاد نموده است که به دنبال آن تنوع گیاهی کم نظیر از نوع خشکی زی، آبدوست ، مقاوم به شوری ، گیاهان علوفه ای، بوته ای، درختچه ای و درختی قابل مشاهده است. میشود گفت در این منطقه تضادها در کنار هم جمع شده اند! درختLonicera persica را می توان در کنار بنه و بادامشک و گیاهان بوته ای یافت. درخت پده که آبدوست هست را می توان حوالی درختچه های مقاوم به خشکی یافت! یا Vitex  negundo ( پنج انگشت ) از تیره شاه پسند که جزو فلور منطقه خلیج عمانی و مناطق گرمسیری است در حاشیه منطقه یافت می شود!.
صخره های صعب العبور زیستگاه کل و بز است. این زیستگاه قابلیت رهاسازی پلنگ را نیز دارا می باشد که در گذشته نه چندان دور در این صخره ها می زیسته است. وجود غارها و شکافهای عمیق شرایط مناسبی را برای پناه و زیست بعضی گربه سانان و دیگر پستانداران گوشتخوار مهیا نموده است. همچنین سنگاب هایی جهت تأمین آب وحوش در بعضی نقاط صخره¬ای یافت می شود که فاکتور مهمی برای حفاظت و درامان ماندن از تیررس شکارچیان محسوب می شود. وجود صخره¬های رف¬دار ( طاقچه مانند )، مکان خوبی جهت زادآوری پرندگان شکاری بزرگ از جمله عقاب کوهستان، کرکس، عقاب طلایی و دیگر پرندگان شکاری می باشد.

جاذبه های اکوتوریستی
با عنایت به اینکه در منطقه حفاظت شده شاسکوه طرح مدیریت انجام نگرفته و در حال حاضر نیز قراردادی به شماره  15534 مورخ 18/12/90 جهت اجرای طرح مطالعاتی- پزوهشی منطقه حفاظت شده شاسکوه  با دانشگاه محیط زیست کرج به امضاء رسیده است، تاکنون هیچگونه سرمایه گذاری برای امر تفریح و تفرج از سوی این اداره کل در داخل منطقه صورت نگرفته است. شایان ذکر است زیارتگاههایی در سطح منطقه پراکنده اند که دارای پتانسیل گردشگری می باشد. از جمله مزار شاسکوه، مزار میرآباد، مزار 12 امام. همچنین پوشش درختی پراکنده در سطح منطقه محیط جذابی برای گردشگران بخصوص مردم بومی منطقه فراهم کرده که بطور مرتب مورد استفاده قرار می گیرد.

وضعیت عمومی، اقتصادی- اجتماعی
از آنجایی که مردم منطقه به امر کشاورزی و دامداری اشتغال دارند متاسفانه خشکسالی های اخیر در وضعیت معیشتی مردم بسیار تاثیر گذار بوده لذا این اداره کل در راستای جبران بخشی از خسارات حاصله و نیز در راستای مشارکت جوامع بومی در مدیریت منطقه اقدام به جذب نیروی قراردادی، شرکتی و جذب سرباز از جوامع بومی مستقر در منطقه نموده است که خود سهم بسزایی در مدیریت بهتر منطقه با آشنا شدن آنها از فواید حفاظت از منطقه بوده است همچنین به صورت ناچیز در اقتصاد ساکنین تاثیر گذاشته است.

تعارضات مهم منطقه
1 – چرای بیرویه: عدم تعادل دام و مرتع باعث هجوم رقابتی دامداران به منطقه گردیده و این امر باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و افزایش روانابها در سطح منطقه گردیده است.
2- عدم اجرای ممیزی مراتع از یک طرف و صدور پروانه مرتعداری بدون تعریف مشخص حد و حدودات آن برای دامداران توسط اداره منابع طبیعی و بدون در نظر گرفتن ضوابط زیست محیطی و حتی عدم نظارت و رعایت بازه زمانی مندرج در پروانه.
3- تخریب و تصرف اراضی: بدلیل عدم تفکیک مستثنیات و اراضی کشاورزی یا تفکیک غیر صحیح و غیر کارشناسی و عدم انطباق نقشه های موجود در اداره منابع طبیعی با اراضی افراد، متأسفانه باعث سوء استفاده افراد گردیده است و هرساله مردم نسبت به تصرف اراضی ملی اقدام می کنند. وجود دو آبادی بنامهای کلاته شیخعلی و کلاته میرشاه باعث تنش-هایی برای زیستگاهها می باشد. پیشنهاد می گردد نسبت به خرید املاک با اولویت این دو قنات و بعدا" نسبت به خرید اراضی دیم کم بازده دیگر اقدام گردد. با اجرای زون بندی منطقه، می توان این دو کلاته را در زون تفرج قرار داد.
4- بهره برداری رقابتی و بیش از حد از منابع گیاهی:

الف )استفاده از گیاهان دارویی: از قبیل آویشن ، بادرنجبویه ، بابونه ، کلپوره و …
ب ) گیاهانی که جنبه اقتصادی دارند: از قبیل زیره سیاه ، انغوزه ، بنه وحشی
ج )  گیاهانی که جنبه مصارف کاربردی در صنایع دستی و زندگی عشایری دارند : از قبیل بادامشک که از سرشاخه های باریک آن در تهیه سبد و از پوست ساقه آن برای رنگ نمودن مشک یا از ساقه های تاغ ( Haloxilon ) برای درست نمودن آغل گوسفند و از چوب بسیاری از گونه ها برای سوخت استفاده می کنند .
د ) گیاهانی که جنبه خوراکی دارند : مثل کمای کوهی و دشتی که در هنگام رویش ، با برداشت بیرویه گیاه تازه آن، هم برای خوردن و هم فروش آن حتی به شهرهای دور دست از قبیل نیشابور و مشهد، به تخریب مراتع کمک می کنند. یا استفاده از ساقه آبدار و گوشتی بعضی از گیاهان یا غده زیرزمینی آن.
5- راهها: راههای موجود در منطقه تماماً خاکی می باشد. راه گردیغ، راه شیخعلی جدید از سمت جنوب و راه آبیز از سمت جنوبغرب تا پای قله شاسکوه و راه خاکی شیخعلی به گردتیغ و گرماب مهمترین راههای منطقه هستند. راههای منتهی به شاسکوه جنبه تفرج و توریسم را دارند و در صورت عدم ساماندهی تخریب و فشار بیشتری به منطقه وارد می کنند و راه گردتیغ به جهت تردد افراد سه یا 4 روستای گردتیغ، گرماب، تیگاب و کریزان به مقصد قاین و بالعکس بوده و جنبه آمد و شد عمومی دارد، این راه تهدیدی برای زیستگاه اصلی نیست اما به هر حال باعث جدایی قسمت شمالی از مرکز منطقه گردیده است. راههای مالرو زیادی نیز در سطح منطقه پراکنه اند که مهمترین آن مسیر کریزان تا چشمه عطا بوده و باعث تهدید منطقه امن می شود.
6- شکار بی¬رویه: با توجه به موقعیت منطقه از نظر نزدیکی به مرز ایران- افغانستان و به تبع آن مسلح بودن بیشتر خانوارهای عشایری بر حسب سنت قدیمی خود ، متأسفانه دست اندازی به حیات جانوری و شکار غیر مجاز وحوش بشدت ادامه دارد. شکار حیواناتی از قبیل کل و بز ، قوچ و میش ، خرگوش ، کبک ، تیهو و سیاه سینه و حتی حیوانات گوشتخوار که به نحوی باعث آسیب رساندن به دامهای اهلی می شوند: مثل شغال ، روباه ، گرگ ، کفتار و پلنگ که در چند دهه گذشته با اسلحه این حیوان را از زیستگاه حذف نموده اند .
7- عدم نیروی انسانی و پرسنل کافی برای حفاظت: متأسفانه نیروی حفاظتی این منطقه در مطابق با استاندارد تعریف شده نمیباشد. از طرفی نیروهایی که بکار گرفته شده اند بصورت طرحی بوده و هیچگونه پشتوانه تجهیزات دفاعی فردی از قبیل اسلحه با توجه به تهدیدات موجود ندارند! لازم است اولا" نسبت به ایجاد چارت و استخدام نیرو اقدام گردد و در وهله دوم نسبت به تجهیز نیروها به سلاح گرم اقدامی عاجل صورت گیرد. تأخیر در تجهیز ممکن است عواقب ناگواری برای مأمورین حاضر بوجود بیاورد. 
8-  اماکن مسکونی: در حواشی منطقه حفاظت شده بخصوص ضلع شرقی آن تعدادی روستا وجود دارد شغل اکثر مردم این منطقه دامداری می باشد. در بعضی از روستاها از طرفی انفجار جمعیتی وجود دارد مثل روستاهای فندخت بهمن آباد و آبیز و از طرفی بیکاری. طرحهای هادی روستاها تداخلی با مرز منطقه ندارند.
9- وجود دو روستای گردتیغ و دوچاهی در داخل منطقه:بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 ،جمعیت روستای گردتیغ 79 نفر و دوچاهی 56 نفر هست و شغل مردم این دو روستا دامداری می باشد. تعداد دامهای افراد نیز بیشتر از حد معمول بوده و تعدل دام و مرتع رعایت نشده که این موضوع باعث تخریب بیش از حد مراتع محدوده این دو روستا گردیده است. با توجه به تمایل مردم روستای دوچاهی به الحاق با روستای شیخعلی، پیشنهاد می گردد این روستا در شیخعلی و گردتیغ با گرماب ادغام گردد و با طرحهای هادی گردتیغ و دوچاهی بطور مجزا مخالفت گردد.
وجود سکونتگاههای زیاد در حاشیه منطقه مخصوصا" ضلع شرقی آن که زیستگاههای آن از حساسیت بالاتری نیز برخوردار می باشد باعث گردیده:

الف ) افراد سود جو با کمترین مانعی بطور سریع به تخریب یا شکار غیر مجاز خود پرداخته و در فاصله زمانی کوتاهی به خانه¬هایشان مراجعت کنند بدون اینکه مأموران محیط زیست بتوانند اقدامی انجام دهند.
ب ) محیط های صخره ای زیبا در مجاورت سکونتگاهها باعث جذب افراد برای تفریح و تفرج گردیده است که این موضوع باعث ناامنی و استرس در حیات وحش می گردد ، لذا با مدیریت صحیح و زون بندی منطقه در آینده، می توان از تبعات منفی آن جلوگیری و آن را به فرصت تبدیل کرد. زیرا با آموزش مردم و اطلاع رسانی در باره اهمیت منطقه می توان عملا"  ازافراد ، محیط¬بانان مجانی و بی هزینه ساخت.
10- معادن: خوشبختانه معادنی که قبل از ارتقای منطقه فعالیت می کرده اند بصورت غیر فعال و متروکه درآمده و هیچگونه مجوزی نسبت به واگذاری معادن جدید صادر نگردیده است.

تجهیزات و امکانات

منطقه در حال حاضر دارای دو پاسگاه محیط بانی و دو انبار علوفه با تعداد 4 نفر نیرو می¬باشد. همچنین دو طرح احیاء، تکثیر و پرورش آهو و هوبره در منطقه در حال بهره برداری هستند.

سایر ملاحظات
برخی از پیشنهادات این اداره کل در راستای بهبود وضعیت منطقه عبارتند از:
1- زون بندی منطقه و اجرای طرحهای گردشگری: وجود زیارتگاه شاسکوه باعث جلب و جذب افراد بداخل منطقه گردیده ، با توجه به اینکه این زیارتگاه در دل منطقه امن شاسکوه قرارگرفته اما با پشتکار و بررسیهای دقیق کارشناسی صورت گرفته این زیارتگاه از منطقه امن حذف گردیده . از حضور افراد در این منطقه نمی توان جلوگیری نمود لذا باید طرح گردشگری را تهیه و اجرا نمود تا مسیرهای خاصی جهت تردد مشخص و استفاده از منطقه را بصورت مدیریت شده و بهینه درآورد.
2- عدم برداشت بی رویه از منابع گیاهی: با توجه به استفاده دیرینه مردم از این منابع، نسبت به انسجام بخشی و مدیریت بهینه در بهره برداری از طریق ایجاد شرکت های تعاونی بهره بردار محلی با حد و مرز مشخص اقدام گردد.
3- استخدام نیروی محیط بان مطابق با استاندارد جهانی و ملزومات شاخصهای تنوع زیستی کشور.
4- تجهیز پرسنل گارد به اسلحه و لوازم دفاع شخصی با توجه به مخاطرات موجود.
5- خرید اراضی و مستثنیات بخصوص خرید اراضی دو کلاته میرشاه و شیخعلی قدیم.
6- الحاق دو روستای دوچاهی و گردتیغ به روستاهای شیخعلی و گرماب و عدم اجرای طرح هادی آنها در مکان فعلی.
7- اجرای طرحهای مرتعداری بصورت دقیق و کارشناسی شده و خروج دام مازاد از مراتع منطقه
8- تغییر شغل مردم محلی و حاشیه منطقه از دامداری صرف و ایجاد زیرساختهای صنعتی و صنایع تبدیلی در برنامه کلان دولت در آینده. 
9 – تامین بودجه جهت نصب دوربین های مداربسته در سطح منطقه جهت پایش لحظه ای
10- احداث سایت های تکثیر و پرورش گونه های در معرض خطر حیات وحش
11- تامین اعتبارات پژوهشی جهت امر تحقیق و پژوهش به منظور شناخت ظرفیتهای آن به منظور حفاظت و حمایت از منطقه