منطقه حفاظت شده شیدا

نام انگلیسی :  Sheida protected area     نام فارسی :  منطقه حفاظت شده شیدا

منطقه شیدا  یکی از مناطق آزاد با پتانسیل های طبیعی و وجود حیات وحش خصوصاً کل و بز و قوچ و میش بودکه به همین دلیل در تاریخهای 21/7/1375 و15/7/1380بعنوان شکار ممنوع اعلام که پس از یک دوره تقریبا ده ساله  در مورخ12 /11/86به تصویب رسید و عملا از این تاریخ به عنوان منطقه حفاظت شده در لیست مناطق چهارگانه کشور ثبت و ضبط شد.

موقعیت عمومی منطقه
منطقه شیدا در استان چهارمحال و بختیاری و قسمتی از آن در استان اصفهان قرار دارد و محدوده ی جغرافیایی آن N3241 درجه عرض شمالی و E5025 طول شرقی  می باشد  که فاصله آن تا مرکز استان 27 کیلومتر و نزدیکترین شهر ، شهر بن همجوار آن قرار دارد .
 

وسعت منطقه
منطقه شیدا در استان چهارمحال و بختیاری با مساحت 23832 هکتار در شهرستان شهرکرد و قسمتی از آن در استان اصفهان قرار دارد.
 

ویژگی و سیمای عمومی منطقه( شامل وضعیت توپوگرافی , چشم انداز, پو شش گیاهی وگونه های شاخص گیاهی , وضعیت عمومی حیات وحش و گونه های شاخص و کریدورها )
منطقه شیدا یک منطقه عمدتاً کوهستانی و بخش کمی تپه ماهوری و دشتی  می باشد که تنها قسمت دشتی در قسمت مرکزی منطقه پیرامون روستای شیخ شبان قرار دارد .
 

پوشش گیاهی منطقه
اطلاعات بدست آمده از مطالعه و بررسی های صحرایی نشان می دهدکه در منطقه تعداد 56 خانواده با  248 جنس و 401 گونه می باشد. هر چند آثار تخریبی در عرصه منطقه طرح مشاهده می گردد و به نظر می رسد ترکیب گیاهی دستخوش تغییرات زیادی گردیده است ، معهذا منطقه طرح دارای پتانسیل خوبی برای رویاندن گیاهان مختلف می باشد.
از نظر سیستماتیکی
تعداد 401 گونه گیاهی متعلق به 248جنس و 56تیره تعیین گردید. از این تعداد 63 گونه از 43 جنس آن متعلق به 5تیره تک لپه ای و بقیه گیاهان دو لپه ای بودند.
از نظر اشکال حیاتی
76 گونه گیاهی یکساله و تروفیت،11 گونه درختی( عمدتاًکاشته شده )، 14 گونه درختچه ،3 گونه آبزی و 4 گونه انگلی در منطقه پراکنش دارند.
از نظر فرم های رویشی رانکیر
حدود 9/18%  از گونه ها(76گونه) تروفیت ، 95/9% گونه ها(40) ژئوفیت، 72/6% فانروفیت(27گونه) ،24/4% گونه های کریپتوفیت(17 گونه) و 45/58% همی کریپتوفیت(235گونه) ،گونه های آبزی 75/% (سه گونه ) و گونه های انگل 1% (چهار گونه )هستند.وفور همی کریپتو فیتها دلیل بر وجود اقلیم سرد معتدل است .نکته قابل توجه دیگر در مورد محدودیت کریپتوفیت ها و فانروفیت ها باز به مسئله اقلیم منطقه بر می گردد. با توجه به محدودیت رطوبت در بسیاری از ماههای فصل رویش منابع آبی کافی با توجه به دمای بالای محیط در تابستان نیست. همچنین در زمستان نیز حفاظت از جوانه اولیه در سرما باعث می شود که وفور این فرم ها محدود به تعداد مقاوم با بافت محافظتی فراوان تر در برابر سرما و تبخیر شود.نکته جالب در مورد فراوانی حدود 19 % تروفیت، عمدتاً به ویژگی فرصت طلب بودن این نوع گونه ها بر  می گردد. آنچه در بخش های مختلف فصل رویش(عمدتاً اوایل آن ) به سرعت رویش یافته  و در یکی دو ماه چرخه رویشی خود را با تولید بذر(اکثراً کوچک و فراوان ) تکمیل و سپس خشک می شوند،

جایگاه منطقه شیدا از دیدگاه کورولوژی یا پراکنش جهانی
از میان 401 گونه ذکر شده برای منطقه شیدا، تعداد 319 گونه آن حدود33/79% از عناصر ایرانی -تورانی هستند و به دلیل تقابل و نفوذ عناصر نواحی رویشی عمده مجاور آن یعنی عناصر اروپا – سیبریایی در شمال و عناصر صحارا سندیایی در جنوب، ما شاهد حضور عناصر مشترک ایرانی تورانی، اروپا سیبریایی(18/13% یا به عبارتی 53 گونه ) و همچنین عناصر مشترک ایرانی تورانی- صحارا سندیایی با 6 گونه(5/1%) در منطقه هستیم. نکته دیگر، این که مهاجرت 6 گونه دیگر از مناطق مدیترانه ای و پراکنش در بین سایر عناصر نکته جالب دیگری است که شامل 5/1 % از گونه های دیگر است.

گونه های اندمیک (انحصاری)
با توجه به بررسی های بعمل آمده، از بین عناصر ایران – تورانی موجود در منطقه تعداد 45 گونه از آنها، اندمیک (انحصاری ) ایران بودند. که برخی مانند:
Scorzonera ispahanica Boiss……………………………………………………..
Cousinia bachtiarica Boiss………………………………………………………..
Satureja bachtiarica Bunge……………………………………………………….
آندمیک منطقه بختیاری و اصفهان هستند. هرچند توجه به این نکته مهم است که بسیاری از گونه های اندمیک از جمله گونه های بالا به نحوی در حال یا در آینده نه چندان دور، با رویه ای که بشر در پیش گرفته در حال انقراض و یا در خطر انقراض قرار گرفته یا می گیرند.
گیاهان دارویی منطقه
از بین 401 گونه ذکر شده در شیدا حدود 124 گونه آن (یعنی حدود31% گونه ها) دارویی هستند. نام این گونه ها در منابع و متون معتبرگیاهان دارویی کشور به ثبت رسیده و یا اینکه بطور بومی اهالی منطقه و یا استان آنها را جهت مصارف گوناگون دارویی و موارد مشابه به کار می برده اند.
 

حیات وحش منطقه
درمنطقه حفاظت شده  شیدا درمجموع71 گونه جانوری متعلق به 3 رده شناسایی شده است.این تعداد به تفکیک عبارتند از: 22 گونه خزنده ، 27 گونه پرنده و 22 گونه پستاندار، از جانوران شناسایی شده 3 گونه حمایت شده و 1 گونه در خطر انقراض هستند ، تعداد 5 گونه در طبقات مختلف فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت قرار می گیرند.. تنوع گونه های جانوری درمنطقه حفاظت شده شیدا می تواند به عنوان بهترین پتانسیل جهت کنترل بیولوژیک آفات گیاهی وهمچنین بهره وری اقتصادی مورد توجه قرار گیرند. منظور از بهره وری اقتصادی ، رواج اکوتوریسم ، طبیعت گردی هدفمند ومبتنی بر حفظ و رعایت اصول اکولوژیک است. بنابراین ، استفاده های پایدار توریستی نیز می تواند به عنوان یکی از آلترناتیوهای بهره برداری ازمناطق تحت مدیریت سازمان محیط زیست با تکیه بر حیات وحشی غنی ، مطرح باشد. بدیهی است برقراری شرایط پایدار درعرصه طرح سبب جلب تعداد بیشتری از گونه های جانوری خواهد شد که تنوع زیستی و به ویژه تنوع گونه ای افزایش خواهد یافت. تعدادی از گونه های حیات وحش منطقه عبارتند از :
پستانداران :       
– شغال Canis   aureus   – گرگCanis   lupus
-کل و بز Capra   aegagrus   – تشی   Hystrix   indica 
– خرگوش Lepus capensis   – قوچ و میش Ovis   orientalis
– گراز  Sus scrofa      – روباه معمولیVul pes vul pes  و انواع جوندگان و خفاشها و …
پرندگان :
-کبک Alectorischukar    – گنجشگ معمولی  Passer domesticus
– کلاغ معمولی Corvus cornone    – عقاب طلایی    Aquila  chrysaetus
– سبز قبا Coracias   garrulus     – کلاغ سیاه  Corvus    frugilegus
– دارکوب باغی Dendrocopos syriacus   -کبوتر چاهی  Columba  livia
    – باقرقرهPterocles orientalis  – کمرکلی بزرگ Sitta  tephronota – دلیجهFalco tinnucuius     – چکاوک کاکلی    Galerida  cristata
– پرستو Mirundo rustica  – چکاوک طوقی   Melanocorypha   bimaculata
– زاغ نوک سرخ Pyrrhocorax   pyrrhocorax
خزندگان :
آگاما- انواع مارها – لاک پشت و …

جاده های دسترسی 
عمده محدوده منطقه توسط جاده پوشش داده شده به نحوی که جاده آسفالته بن لارک و جاده خاکی لارک به یان چشمه ، جاده آسفالته آزادگان  به روستا کلیچه و جاده خاکی روستای کلیچه به بارده و جاده آسفالته بارده و جاده خاکی بارده به بن را می توان نام برد که در بر گیرنده محدوده و مرز منطقه محسوب می شود.

وسعت و دامنه تغییرات ارتفاع 
وسعت ابتدائی منطقه در زمان ممنوعیت شکار 108000 هکتار می باشد که پس از بررسی های اولیه در طول مدت ممنوعیت از مقدار قبلی 23883 هکتار آن با محیط 93 کیلومتر نقشه برداری ارائه و به تصویب رسید . بلندترین ارتفاع در منطقه پیشنهادی 3165 متر در ارتفاعات کوه برآفتاب و پائین ترین ارتفاع در محل روستای کلیچه با 2100 متر از سطح دریا بیانگر وضعیت توپوگرافی منطقه خواهد بود .
 

اقلیم منطقه
ترکیب کلیه عناصر آب  و هوایی تعیین کننده نوع اقلیم می باشد. جهت شناسایی انواع اقلیم روش‌های گوناگون ابداع شده است که هرکدام بر اساس عوامل مؤثر در اقلیم مانند بارش، دما، رطوبت نسبی، تبخیر و تعرق و روزهای توأم با یخبندان می‌باشند.از نقطه نظر طبقه بندی اقلیمی دومارتن نیمه مرطوب و آمبرژه با این روش اقلیم ایستگاه شهرکرد خشک سرد و اقلیم پل زمانخان نیمه خشک سرد مشخص میگردد.  رژیم بارندگی در منطقه به گونه ای است که قسمت اعظم بارندگی در نیمه دوم سال یعنی در فصل زمستان اتفاق می افتد. توزیع فصلی ماهانه و سالانه بارش بر فعالیت های بیولوژیک و حیات وحش تاثیر قابل ملاحظه ای دارد.

میانگین بارش منطقه 462 میلیمتر اندازه گیری شده است به طوریکه 3/46 % بارش در فصل زمستان بیشترین میزان بارش و 3/1 % بارش در تابستان کمترین مقدار بارش را به خود اختصاص داده اند.وقوع بارش روزانه با متوسط 3/4 میلیمتر در منطقه هرساله 1/18 روز از سال انتظار بارش برف می رود.مقادیر ضریب برفگیری بالاتر از 50% در 2 ماه از سال حاکی از ریزش برف نسبتا سنگین در منطقه می باشد.متوسط حداقل دمای ماهانه ایستگاههای مختلف 66/19 درجه سانتیگراد می باشد.متوسط دمای سالیانه 2/9 درجه سانتیگراد می باشد.وقوع یخبندان از آبان ماه تا فروردین ماه به مدت 6 ماه از سال از جمله محدودیت های قابل ذکر در منطقه است.جهت باد در منطقه جنوب غربی است بطوریکه باد غالب منطقه باد جنوب غربی است که در ماههای سال فراوانی هایی بین 2/5 در دیماه تا 20% در فروردین ماه را دارا می باشد.

اقلیم منطقه بر اساس روش آمبرژه جزء اقلیم ارتفاعات محسوب می شود. که دارای اقلیم خشک سرد تا نیمه خشک سرد می باشد.اقلیم منطقه بر اساس روش اقلیم نمای دومارتن دارای اقلیم نیمه مرطوب می باشد

منابع آبی منطقه
منابع آبی منطقه جمعاً 67 دهنه چشمه و 10 رشته قنات میباشد که اکثر آنها در محل برخورد آهک با مارن واقع شده و دبی قابل توجهی ندارند. به اینچنین چشمه هائی که معمولاً کم آب هم هستند اصطلاحا چشمه های کنتاکتی گفته میشود. پرآب ترین منبع آبی منطقه قنات کاریز1 در حوالی روستای بارده است. دوسد خاکی یکی در روستای حیدری و دیگری در روستای لارک نیز موجود است. با استفاده از یک لوله 16 اینچی نیز از رودخانه عمل پمپاژ صورت میگیرد.
ازچشمه های منطقه می توان به : چشمه مری ، چشمه گاو ، چشمه قربانقلی ، چشمه آی باغی ، چشمه نسا حیدری ، چشمه قاران قلوغ دره و قنات قلعه دره سی ، قنات حبیب آباد ، قنات غریب خان ، قنات رستمیان و قنات حاج قاسم  اشاره نمود.

جاذبه های اکوتوریستی
این منطقه به دلیل وجود مراکزگردشگری زیاد چون امامزاده بارده ، امامزاده سید بهاءالدین ،سدورودخانه ی زاینده رود، چشم اندازهای زیبا، گرداب بن ، سدهای خاکی شیخ شبان ، بارده ، تومانک ، حیدری ، پیست اسکی بارده  که در حاشیه و بعضا در داخل منطقه قرار می گیرد پتانسیل هایی هستند که منطقه را از حیث گردشگری و استفاده های تفریحی دارای اهمیت می سازد  که با برنامه ریزی ، قابل استفاده و بهره برداری خواهد بود . همچنین تفریحات فیزیکی پر تحرک مانند کوه نوردی ،صخره نوردی ،پیاده روی،قایق رانی ،ماهیگیری،لذت جویی از مناظر و…ازدیگر قابلیت های گردشگری منطقه می باشد.

وضعیت عمومی اقتصادی اجتماعی
در محدوده  قبلی شکار ممنوع شیدا تعداد 28 روستا و شهر در منطقه و حاشیه آن وجود داشت که به تبع مشکلات زیادی در زمینه های مختلف بوجود آورده بود سعی گردید در منطقه پیشنهادی جدید با لحاظ نمودن کلیه جوانب کمترین مراکز جمعیتی منطقه را تحت شعاع قرار دهد ، با این اوصاف روستای شیخ شبان در داخل منطقه ، شهر بن و روستاهای تومانک ، بارده کلیچه ، حسین آباد ، آزادگان ، لارک و حیدری در حاشیه منطقه قرار گرفته اند.

تعارضات مهم منطقه
عوامل و فرایندهای اصلی مخرب محیط زیست به طور عام شامل مجموعه عوامل انسانی و طبیعی می باشد، بطورکلی از آنجایی که انسان هر گونه اقدامی را در محیط انجام می دهد بصورت سیستماتیک دارای اثرات متقابل بر روی آن می باشد. که در برخی از موارد این مجموعه اثرات بدنبال برداشت انسان از محیط بدون در نظر گرفتن اثرات ناپایدار و پایدار بر روی محیط صورت می پذیرد، منجر به تخریب محیط زیست گردیده است. در این منطقه به جز روستای شیخ شبان و روستای کوچک حسین آباد که در داخل منطقه قرار دارند مابقی روستاها و شهر بن در حاشیه و خارج از منطقه می باشند ، ولی متأثر از منطقه بوده و می توانند روی منطقه نیز تأثیر بگذارند . درخواست زمین جهت توسعه روستاها و واحدهای تولیدی و خدماتی و صنعتی و همچنین وجود مستثنیات مردمی در منطقه از مواردی است که باعث ایجاد تعارض خواهد گردید .

از طرفی وجود معادن در منطقه که در ابتدای ممنوعیت شکار سال 1375 نیز از سوی سازمان صنایع و معادن 9 معدن در محدوده پیشنهادی اعلام گردید که در محدوده جدید نیزپنج  معدن قسمت  شیدا ، بارده ، کوه افغان ، حسین آباد و تنگ لاشیران  وجود دارد . علاوه بر آن طرحهای طوبی و مرتعداری که قبلاً از سوی اداره کل منابع طبیعی واگذار گردیده است از تعارضات موجود در منطقه می باشد.

تجهیزات و امکانات
خوشبختانه این منطقه دارای یک چارت و پست ثابت محیط بانی بارده است که در کنار پاسگاه یانچشمه مورد حفاظت قرار می گیرد . و از امکانات و تجیزات در خور بر خوردار می باشد
 

سایر ملاحظات
این منطقه به دلیل موقعیت استقرار و بر خورداری از پتانسیل های : جاده دسترسی مناسب ، نزدیکی به مرکز استان ، نزدیکی به سد زاینده رود و مناطق نمونه گردشگری شیدا ، وجود امامزاده سید بهاالدین و بارده ، چشمه و منابع آبی چون سد خاکی ،  پیست اسکی ، وجود حیات وحش می تواند از مناطق نمونه کشوری در استفاده دو منظور ه حفاظت و گردشگری با اجرای طرح های مدیریت منطقه باشد .