منطقه حفاظت شده هامون، زابل

نام انگلیسی :  Hamoon protected area     نام فارسی :  منطقه حفاظت شده هامون

منطقه حفاظت شده هامون در موقعیت جغرافیایی N3049 E6114 در استان سیستان و بلوچستان واقع است. این منطقه با ۰۶۲‚۲۰۱ هکتار وسعت شامل دشت هامون، دریاچه یا تالاب هامون و رودخانه هیرمند مى‌شود. اهمیت این منطقه بیش‌تر به دلیل زیستگاه انواع حیات وحش، امکان پرورش‌ ماهى، وجود انواع پرندگان و تأمین علوفهٔ دام‌ها از نیزارها و استفاده از نى‌ها جهت حصیربافى مى‌باشد. پرندگان و جانوران وحشى این منطقه عبارت‌اند از: پلیکان و فلامینگو، پرندگان مهاجر آبى، تیهو، زنگوله بال، کورکر (باقرقره)، خرگوش، شغال، کفتار، کاراکال، یوزپلنگ، گراز و آهو.

مراتع و نیزارهاى اطراف دریاچه اغلب اوقات سرسبز و متراکم هستند و زیبایى خیره‌کننده‌اى به این منطقه مى‌بخشند. این اکوسیستم یکى از زیباترین تالاب‌هاى ایرانى است. تالاب بین‌المللی هامون یکی از مهم‌ترین تالاب‌های دنیا به شمار می‌رود که در منطقه کویری و بیابانی شرق کشورمان واقع شده است. تالاب هامون که بیش از چهار هزار کیلومتر مربع وسعت دارد از سه بخش پوزک در شمال شرقی ، صابوری در شمال غربی و هامون هیرمند در مغرب و جنوب غربی سیستان تشکیل شده است. البته مساحت هر یک از هامون‌ها به آب ورودی رود مرزی هیرمند و رودخانه های فصلی دیگر که وارد تالاب می‌شوند بستگی داشته و افزایش هم می‌یابد.

تالاب هامون گرچه از لحاظ اقتصادی برای ساکنان سیستان دارای اهمیتی بسزا می‌باشد ، از نظر زیست محیطی نیز منبعی عظیم و مهم بشمار می‌رود. منطقه حفاظت شده هامون بدلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری ونیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان در حقیقت تنها مامن زیست پرندگان مهاجر در شرق کشورمان محسوب می‌شود. وجود دریاچه آب شیرین ، زمین‌های باتلاقی ، پخش آب حاصل از طغیان رودخانه‌ها ، نیزارها ، و درنهایت تولید بالا از جلبک‌ها گرفته تا حشرات و ماهیان در مواقع پرآبی باعث شده تا این منطقه ماوای صدها هزار پرنده مهاجر بخصوص پرندگان آبزی وکنارآبزی شود. براساس مطالعات کارشناسان تاکنون بیش از ‪ ۱۸۳‬گونه پرنده در دریاچه هامون مشاهده شده است.

تقسیم بندی این تعداد پرنده در قالب ‪ ۵۱‬خانواده نشان‌دهنده تنوع کم نظیر انواع پرندگان در این منطقه می‌باشد. البته اهمیت پرندگان منطقه حفاظت شده تالاب هامون از بعد ملی و بین المللی قابل توجه بوده و این تالاب توسط سازمان بین‌المللی حیات پرندگان به عنوان زیستگاه با اهمیت پرندگان معرفی شده است. اکو سیستم هامون در زمان پرآبی منحصر به فرد بوده و دوام آن همیشه بستگی به رودخانه هیرمند دارد. محیط تالاب هامون زمینه بسیار مناسب ومساعدی را جهت ایجاد و گسترش رویشهای گیاهی در زمان پرآبی فراهم کرده است. بر اساس مطالعات وتحقیق‌های انجام شده تاکنون ‪ ۲۱‬گونه گیاه آبزی در قالب ‪ ۱۰‬خانواده در تالاب هامون شناسایی شده که برخی از آنها را می‌توان شامل گیاهان شناور ، غوطه ور ، بن در آب ونیز گیاهان آب دوست حاشیه تالاب نام برد. گیاه نی نیز یکی از مهمترین گونه‌های اقتصادی منطقه سیستان بوده که مورد مصرف دام‌ها قرار می‌گیرد.

نی به عنوان یکی از اجزای مهم زنده و پویای اکوسیستم تالاب هامون محسوب می شود و تغییر در میزان و فراوانی آن دارای اثرات مستقیم بر اکولوژی تالاب و مجموعه حیات وابسته آن خواهد داشت. قطع جریان رود مرزی هیرمند به ایران و بروز پدیده خشکسالی باعث شد تا نقش مضاعف این تالاب بین‌المللی در چرخه اقتصاد مردم سیستان و بعد زیست محیطی کم رنگ و کم رنگ تر شود. بخشی از آب دریاچه هامون نیز از رودخانه سیستان و بخشی دیگر هم از رودخانه‌های فصلی و انشعابات فرعی هیرمند تامین می‌شود. واقع شدن بخشی از تالاب هامون در افغانستان نیاز هرچه بیشتر به حق آبه این منبع حیاتی را دو چندان کرده است. کارشناسان حفاظت محیط زیست ایران همچنین تالاب هامون را یکی از هفت تالابی می‌دانند که در فهرست تالاب‌های بحرانی کنوانسیون رامسر ثبت شده است.

تالاب انزلی ، شادگان و نیریز در کنار تالاب هامون برخی از تالاب‌های هفت گانه این فهرست را شامل می‌شوند که طی سال‌های اخیر تغییرات اکولوژیکی زیادی داشته اند. درصورتی که نسبت به احیای تالاب هامون مدیریت اعمال نشود برای این تالاب اعلام خطری خواهد بود. سالانه صدها هزار انواع پرنده شامل مرغابی سانان پلیکان ، فلامینگو ، حواصیل و اکرت از مناطق شمال سیبری ، سیستان و دریاچه هامون را باتوجه به شرایط اقلیمی مناسب برای زاد و ولد اتنخاب و به این سامان مهاجرت می کردند. بیش از ‪ ۱۰۰‬گونه جانوری از جمله گراز،گربه وحشی و روباه نیز در حواشی این دریاچه زیست می‌کردند. قطع جریان آب هیرمند به مرزایران ، کمبود نزولات آسمانی خشکیدن هامون و درنهایت یروز خشکسالی واستمرار آن باعث شد تا مهاجرت پرندگان به این دریاچه کاهش یابد. پرواز پرندگان در سطح آسمان دریاچه هامون و زیست انواع جانوران و نسیم وزش بادهای موسمی ‪ ۱۲۰‬روزه چشم انداز زیبا و بدیعی را دراین منطقه بوجود آورده بود که هیچ گاه ازیادها بیرون نمی‌رود.

در شرایط حاضر که دریاچه هامون بوسیله بیابان‌ها و کویرهای هم مرز با افغانستان احاطه شده است همکاری این کشورها برای حفاظت از این اکوسیستم اهمیتی فوق‌العاده دارد. بروز خشکسالی و فرسایش بادی شدید گرچه پدیده‌ای طبیعی می‌باشد که در گذشته در سیستان تجربه شده اما تاثیرات این پدیده تقاوت‌هایی با سایر مناطق دارد. این تقاوت‌ها از جهات وابستگی منطقه به آب رودخانه مرزی هیرمند از یک طرف و شدت باد و فرسایش بادی که بیشتر پیامد خشک شدن دریاچه هامون می باشد از طرف دیگر سیستان را از سایر مناطق متمایز کرده است. استمرار خشکسالی باعث شده تا سطح این تالاب همچنان خشک بوده و اثرات زیست محیطی منفی را برای این سامان به دنبال داشته باشد.

کارشناسان با توجه به ارزش‌های اکولوژیک اکوسیستم تالاب هامون برای ایران و افغانستان تعیین حق آبه اختصاصی برای این تالاب را ضروری می دانند. هامون پوزک به عنوان یکی از بخش‌های تالاب هامون ‪ ۱۶۰‬هزار هکتار وسعت دارد که ‪ ۸۰‬درصد آن در خاک افغانستان و تنها ‪ ۲۰‬درصد در سیستان واقع شده است. شهرستان ‪ ۴۰۰‬هزار نفری زابل(سیستان) در ‪ ۲۰۵‬کیلومتری شمال شرقی زاهدان مرکز سیستان و بلوچستان با استان "نیمروز" افغانستان ‪ ۳۱۴‬کیلومترمرز مشترک دارد.