منطقه شکار ممنوع سفید کوه آرسک، دامغان

نام انگلیسی:  Sefid Kouh Arask hunting prohibited region      نام فارسی :  منطقه شکار ممنوع سفید کوه آرسک

مساحت و موقعیت جغرافیایی:این منطقه با مساحت 66600 هکتار در شمال غربی شهر دامغان در مسیر جاده تهران – مشهد حد فاصل کیلومتر 20 تا 22 جاده دامغان به سمنان و در ضلع شمال این جاده واقع می باشد که از شمال به جاده چشمه علی – ساری و از غرب به روستاهای تویه دروار و از شرق به جاده چشمه علی – دامغان ارتباط دارد.منطقه مذکور در N3559 تا N3617 عرض جغرافیایی و E5348 تاE5414 طول جغرافیایی واقع گردیده و نزدیک ترین فاصله آن از شهر دامغان 15 کیلومتر است که ارتفاعات سفید کوه ، آرسک ، گیو تنگه ، و نه مشک تویه دروار ، شتر گردن ، لبیر کوه ، کوه میرزا ، مارکو ، شکارکوه ، انجیلو ، گردگوه ، کله کوه ، یخدان ، آهوانو و آستانه را در بر می گیرد.

حد و حدود منطقه :شمالاً: از چشمه علی در امتداد جاده آسفالته چشمه علی به فولاد محله و کیاسر پس از گذشتن از شور تنگه تا تقاطع این جاده با جاده تویه دروار – کیاسر .غرباً: از تقاطع جاده چشمه علی به جاده تویه دروار – کیاسر در امتداد جاده شنی به سمت جنوب تا روستای دشت بو و از این محل پس از گذشتن از روستاهای تویه دروار و صح در امتداد جاده آسفالته تویه درئار تا محل تقاطع این جاده با جاده تهران – مشهدجنوباً: از محل تقاطع جاده آسفالته تویه دروار با جاده تهران – مشهد به طرف شرق در امتداد جاده آسفالته مذکور به سمت دامغان تا پیچ نرسیده به پلیس راه امیر آباد.شرقاً: از پیچ نرسیده به پلیس راه امیر آباد در امتداد جاده جیپ رو به خط مستقیم به سمت شمال شرقی تا مسیل لبیر کوه ( چاهو ) و از این محل در امتداد همین مسیل تا ریشه ارتفاعات شتر گردن در محل مسیر ، سپس از این مکان در امتداد جاده جیپ رو به سمت شرق پس از گذشتن از کوه میرزا به کلاته فیروز آباد و از فیروز آباد و در امتداد ریشه جنوبی ارتفاعات کوه های گرد کوه و اسپریزان ( محل هایی که ریشه ارتفاعات مذکور به دشت متصل می شود ) تا ضلع شمالی مرکز آموزش عالی علمی کاربردی رسول اکرم(ص) و ارتباط آن تا جاده آسفالته چشمه علی و از این محل در امتداد جاده آسفالته دامغان – چشمه علی تا چشمه علی .

فعالیت های اقتصادی ، اجتماعی منطقه:اگر چه در داخل محدوده مذکور به جز چند مزرعه فعال ، روستائی وجود ندارد لکن فعالیت های مختلفی به طور سنتی اما فصلی در آن جریان دارد که در ذیل به آنها اشاره می گردد:

دامداری: سیستم دامداری در این منطقه به صورت سنتی و باز و استفاده آزاد دام از مراتع صورت می گیرد و به همین لحاظ تعدادی آغل یا خیل در منطقه وجود دارد و دامداران محلی که اغلب از روستاهای اطراف منطقه هستند فصل تابستان را در این منطقه به دامداری می پردازند. اغلب دام های منطقه از نوع گوسفند و بز بوده که تعداد بزها بر گوسفندان فزونی دارد و استثنائاً در برخی آغل ها گوسفندان در فصل پائیز و زمستان نیز در محل باقی مانده و زمستان گذرانی می کنند . آغل ها و خیل های موجود در منطقه عبارتند از : فیروز آباد ، چاهو ، دولو ، لبیر کوه ، ونه مشک ، یخدان ، سیانه ، کلاته داود ، چکل سنگ آب ، حاجی آبادو ، رامه ، گشنیز آب ، مسکان ، سیاه مرزا ، گیو تنگه ، آرسک ، سیاه کوه ، شمال سفید کوه ، امروانو ، یورتو ، سنجو ، خاکستران ، خامنو.

معدن کاوی : اغلب معادن شناخته شده و مورد بهره برداری واقع در منطقه از نوع ذغال سنگ بوده و به ندرت معادن دیگر نیز مورد بهره برداری قرار می گیرد.معادن موجود در منطقه که در حال حاضر مورد بهره برداری قرار می گیرد عبارتند از :
– معدن ذغال سنگ گانو در شمال غربی منطقه که فعال و در حال بهره برداری است.- معدن ذغال سنگ علی آبادی در شمال منطقه که فعال و در حال بهره برداری است.
– معدن خاک نسوز چمبل آب در جنوب غربی منطقه که فعال بوده و در حال بهره برداری است.
– معدن سنگ آهک فیخار در جنوب شرقی که نیمه فعال است.
– معدن سنگ تراورتن در شرق منطقه که نیمه فعال است .
معادن مذکور به جز ذغال سنگ گانو غالباً در حاشیه داخلی منطقه قرار گرفته اند و معدن گانو در داخل منطقه در نواحی شمال غربی واقع می باشد .
 

صنعت : به جز یک یا دو مورد کوره کک پزی موجود در ناحیه شمال و شمال غربی که یکی در حاشیه و دیگری همجوار معدن گانو می باشد ، فعالیت صنعتی دیگری در کل منطقه مشاهده نمی شود .
 

کشاورزی ( زراعت و باغداری ) : در حواشی منطقه سفید کوه آرسک در مرز شمالی و شرقی و غربی فعالیت های کشاورزی و باغداری به طور گسترده ای وجود دارد . در ناحیه شرقی اطراف روستاهای آهوانو ، آستانه ، بابا حافظ ، چشمه علی ؛ در نواحی شمالی حوالی شور تنگه و … ؛ در نواحی غربی اطراف روستاهای تویه دروار ، صح ، دشت بو ؛ فعالیت های باغداری ، زراعت ، زنبورداری و دامداری وجود دارد . نکته جالب توجه آن است که فعالیت های مذکور به جز منطقه رامه و گیو تنگه که در داخل منطقه واقع گردیده است بقیه در سطح حاشیه می باشد و در عمق منطقه نفوذ ندارد . علاوه بر موقعیت های مذکور اطراف کلاته های گیو تنگه زرشکو ، رامه ، سنجو ، تلو ، مندلی کشان و خامنو در فصول بهار و تابستان افراد غیر بومی در آن اقدام به کشت و زرع می نمایند که البته در سطح بسیار محدودی این کار صورت می گیرد.
 

سایر فعالیت ها : فعالیت های دیگری بر حسب مورد احتمال انجام آن در برخی فصول وجود دارد و به طور دائم صورت نمی گیرد . می توان به مواردی چون زنبورداری ، باریجه گیری ، کتیرا گیری و …. اشاره نمود.
آثار باستانی و تفرجگاه ها:در منطقه آثار باستانی قابل توجهی به چشم نمی خورد فقط می توان به آثار و قلاع باقیمانده از جمله عود محله، آرسک ، چشمه علی ، گرد کوه و گیو تنگه اشاره نمود. در مورد تفرجگاه ها می توان علاوه بر تفرجگاه بسیار جالب و مهم چشمه علی که در طول سال پذیرای هزاران نفر از شهرستان دامغان و سایر نقاط کشور می باشد ؛ به کافر قلعه یا غار کافر سر در ناحیه غربی ، اطراف چشمه سارها و زیستگاهها اشاره کرد.
 

وضعیت آب و هوائی منطقه: نظر به این که محدوده منطقه سفید کوه آرسک در جنوب سلسله جبال البرز و شمال منطقه دشتی دامغان واقع گردیده از آب و هوای سرد و خشک در زمستان و گرم و خشک در تابستان بر خوردار می باشد. منطقه غالباً تحت تأثیر بادهای شدید شمالی بوده و دارای زمستان های سرد و تابستان های معتدل است. از نظر وجود منابع آبی می توان گفت که منطقه غنی از آب های طبیعی ( چشمه ) و سطحی ( بارندگی و برف ) بوده به طوری که در بخش شرقی ( هم مرز منطقه ) رودخانه چشمه علی ( دامغان رود ) جاری است . در ارتفاعات سنگ آب های طبیعی که گاهی اوقات در تمامی ایام سال دارای آب می باشد وجود دارد . از جمله می توان به سنگ آب های قله کلبی ، تنگه نعنائی ، میان و از فیخار ، تنگه معدن آرسک ، گنجی ، بزم کوه و … اشاره کرد. علاوه بر سنگ آب های طبیعی چشمه سارها و قنواتی در منطقه وجود دارد که عبارتند از :
– چشمه ها : نعنائی ، اکسی ، کلبی ، آرسک ، یخدان ، گیو تنگه ، ولیکستان ، لعلو ، شخ آب ، شوراب ، قلقل ، بن کوه آرسک ، استاریش ، چکو ، رومه ، پلنگو ، سنجو ، یورتو ، خامنو و …
– قنوات : قنوات موجود در منطقه اغلب مناطق دشتی را شامل می شود که عبارتند از : قنات ا… آباد ، قنات صید آباد ، قنات سلیمان آباد ( دزه ) ، قنات امیر آباد ، قنات کلاته داود و …
 

راه های قابل دسترسی: منطقه از نظر راه های قابل دسترسی هیچگونه مشکل ندارد . تقریباً سه سمت منطقه محدود به جاده آسفالته می باشد و در بقیه حد و حدود به وسیله راه های شوسه و جیپ رو محدود است . در درون منطه جاده های زیر وجود دارد :
– جاده چاهو : جاده ای است جیپ رو که از پیچ صید آباد در جاده تهران – مشهد شروع و به چاهو منهی می شود.
– جاده گیو تنگه : این جاده از جاده آسفالته تهران – مشهد مقابل کارخانه ابزار مهدی شروع و پس از گذشتن از دهنه گیو تنگه به بند آرسک منصل و از آنجا به رامه ، معدن گانو و جاده تویه دروار – کیاسر ختم می شود .
– جاده لبیر کوه : جاده ای است جیپ رو که از جاده اصلی تهران – مشهد جدا شده و تا بند یخدان ادامه دارد .
– جاده معدن گانو : این جاده شوسه بوده و از مسیر جاده تویه دروار به فولاد محله جدا شده و تا معدن ادامه دارد و به وسیله یک جاده جیپ رو در جهت جنوب و شرق به جاده گیو تنگه مرتبط می شود .
– جاده خامنو : این جاده از محل بابا حافظ در جاده آسفالته دامغان به چشمه علی جدا شده و به صورت جیپ رو تا کلاته خامنو ادامه پیدا می کند .
– جاده معدن علی آبادی : جاده ای است جهت دسترسی به معدن که طول آن حدود 3 الی 4 کیلومتر است و از مرز شمال منطقه به داخل راه دارد .
 

عوارض طبیعی منطقه : منطقه مورد نظر که بخشی از حاشیه جنوبی سلسله جبال البرز در ناحیه شمال غربی دامغان را شامل می شود دارای 70 درصد ارتفاعات و 30 درصد دشت می باشد . بلند ترین نقاط ارتفاعی منطقه قله سفید کوه و پست ترین آن دشت مشرف به جاده تهران – مشهد می باشد. نوار فوقانی حاشیه منطقه که به جاده چشمه علی فولاد محله ختم می شود دارای مخروط افکنه هائی است که جهت شیب آن به شور تنگه و جاده مذکور ادامه دارد. بقیه منطقه کاملاً کوهستانی با ارتفاعات متفاوت بوده و فقط در نواحی جنوب غربی منطقه منتهی به جاده تویه دروار از یک سمت و جاده آسفالته تهران – مشهد از سوی دیگر کاملاً دشتی با شیب بسیار ملایم می باشد که در داخل این دشت تپه های کوچک و بزرگ پراکنده اند که زیستگاه های بسیار مناسبی برای انواع وحوش به حساب می آید . ضمناً در ناحیه غربی ، منطقه روستایی تویه دروار و در ناحیه شرقی ، رودخانه چشمه علی ، ارتفاعات منطقه را از ارتفاعات مجاور جدا می سازد
 

پوشش گیاهی : با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوائی پوشش گیاهی منطقه از تنوع نسبتاً خوبی برخوردار است . اگر چه عمده پوشش گیاهی از گیاهان مرتعی می باشد لکن در ارتفاعات بالاتر گونه های درختی اورس بیش از سایر انواع درختان و درختچه ها خود نمائی می کند و پوشش عمده را در آن مکان ها به وجود می آورد . گیاهان غاب در این منطقه اعم از درختی ، درختچه ، بوته ای و علفی عبارتند از :
– زرشک ، اورس ، باریجه ، کما ، جا شیر ، کلامیرزا حسن ، چوبک ، پرند ، فرفیون ، نسترن وحشی ، درمنه دشتی و کوهستانی ، افدرا ، شور ، اسپند ، خار شتر ، قیچ ، تاغ ، گز ، کاروان کش ، کندر ، گون ، شیر خشت ، انواع گرامینه ، کنگر ، کل غر ، آویشن ، دازه ، سیاه بن و نی .
 

پوشش جانوری : از آنجایی که منطقه مذکور دارای بخش های دشتی و کوهستانی ، تپه ماهوری و زیستگاه های مناسب و متنوع می باشد و از نظر پوشش گیاهی وضعیت نسبتاً خوبی دارد و نیز برخی از زیستگاه ها بدلیل صعب العبور بودن از جمله سفید کوه و صخره های آرسک از آرامش نسبتاً خوبی برخوردار است ، گونه های جانوری مختلفی در آن زیست می کنند که با توجه به عرض بسیار کم جغرافیایی آن وجود تنوع در این حد بسیار جالب و از موارد استثنایی است و می توان بر اساس آمار و مشاهدات انجام شده بی اغراق اعتراف نمود که یکی از مهمترین زیستگاه های یوزپلنگ در مناطق دشتی آن می باشد. جانورانی که در این منطقه زیست می کنند عبارتند از :
– آهو ، یوزپلنگ ، کل و بز ، پلنگ ، قوچ و میش ، گربه وحشی ، خرس ، خوک ، گرگ ، شغال ، روباه ، خرگوش ، تشی ، موش ، انواع مارها ، لاک پشت ، جوجه تیغی ، مارمولک ، سوسمار ، بزمجه ، کبک ، کبک دری ، تیهو ، کبوتر ، قمری ، باقرقره ، کرکس ، کلاغ ، کلاغ زاغی ، زاغچه ، سار ، هوبره ، انواع بازهای شکاری ، انواع گنجشک .
 

زیستگاه های مهم منطقه : در منطقه سفید کوه آرسک زیستگاه های متنوعی برای انواع وحوش اعم از دشت زی یا کوه زی وجود دارد که اهم این زیستگاهها به تفکیک حوزه عبارتند از :
– گیو تنگه ، آرسک ، سیاه میرزا ، کافر سر ، سر خ کوه ، آکسی (اَکسی) ، نعنائی ، کلوی ، فیخار ، آهوانو، یورتو ، سِنجو ، امروانو ، خامنو.
قابلیت و امکانات بالقوه و بالفعل : شرایط مطلوب اقلیمی و آب و هوائی ، وجود آب کافی ، مراتع نسبتاً خوب در ارتفاعات و وضعیت توپوگرافی مناسب موجب شده است که اکو سیستم منطقه از هر نظر در حالت تقریباً متعادلی باشد و تخریب چندانی در آن مشاهده نشود . صرفاً شکار و صید مجاز و غیر مجاز ، وجود دام و سگ های گله و تردد افرادی که به نوعی در منطقه رفت و آمد دارند از عوامل نا امنی آن به حساب می آید . چنانچه این عوامل محدود شوند شرایط امن فراهم شده و موقعیت را برای تکثیر و پرورش انواع وحوش فراهم می سازد . در فصل زمستان که اغلب نقاط خالی از انسان و دام و.. است نا امنی منطقه صرفاً مربوط به هجوم شکارچیان مجاز و غیر مجاز می باشد که این حضور موجب بهم ریختگی ساختار طبیعی و اکولوژیکی و آرامش جانوران شده که چنانچه مورد کنترل بیشتر قرار گیرد طبیعتاً منطقه به حالت پناهگاهی برای انواع وحوش خواهد شد . این امر بدین لحاظ حائز اهمیت است که غرب این منطقه ، منطقه حفاظت شده پرور می باشد و معمولاً گونه های جانوری کل و بز و قوچ و میش آن منطقه به جهت سردی هوا و ریزش برف زمستانه ، زمستان گذرانی خود را در مناطق امن اطراف می گذرانند . یعنی در واقع مهاجرت های خارج از منطقه ای صورت داده که با امن شدن این منطقه، مسلماً پایگاه و پناهگاه زمستانی بسیاری از وحوش آن منطقه خواهد بود . لذا تحت پوشش و مقررات خاص قرار گرفتن این منطقه موجبات افزایش وحوش را فراهم می آورد . قابلیت های دیگری که می توان برای منطقه به حساب آورد عبارتند از:
 

– وجود تعداد و تنوع گونه های زیاد جانوری در مساحت محدود
– وجود نواحی دشتی و کوهستانی و زیستگاهی متنوع
– وجود اب و هوای کویری در ناحیه جنوب و معتدل و سرد متأثر از آب و هوای خزری در ناحیه شمال
– امکان دستیابی سریع به منطقه از طریق جاده های قابل دسترسی
– امکان به وجود آمدن مرکز تفرجگاهی با داشتن جایگاهها و چشم انداز های طبیعی زیبا
– امکان به وجود آمدن محلی برای بیتوته مسافران تهران – مشهد و استفاده از واهب طبیعی و مشاهده وحوش در منطقه
– امکان به وجود آمدن مرکزی جهت مطالعات و تحقیقات و پر کردن فراغت اقشار مختلف مردم به ویژه دانش آموزان با توجه به نزدیکی آن به شهر های امیر آباد و دامغان
– ایجاد زمینه های مناسب برای اموزش و شناخت دادن اقشار مختلف مردم از حیات وحش و مواهب طبیعی و سیستم های اکولوژیکی
– ایجاد زمینه تکثیر و پرورش و افزایش جمعیت وحوش بویژه گونه های گوسفند و بز وحشی و بر آورده شدن نیاز جمعیتی وحوش در منطقه و نقاط همجار از حمله منطقه حفاظت شده پرور

– ایجاد زمینه تکثیر و پرورش طبیعی و نیمه طبیعی یوزپلنگ آسیایی و آهو که بهترین و پر جمعیت ترین منطقه از این نظر به حساب می آید .
اهمیت منطقه از نظر زیستگاه یوزپلنگ : آمار و اطلاعات موجود از سال 1370 نشان می دهد دامنه های جنوبی منطقه که مشرف به دشت های وسیع می باشد مأمن و جایگاه اصلی یوزپلنگ آسیایی در این منطقه است. وجود دشت های مناسب و وسیع و وجود گونه های آهو ، خرگوش ، قوچ و میش که غذای اصلی حیوان را تشکیل می دهد و همچنین وجود چشمه سار و آب جاری در اطراف این زیستگاه ها از عوامل مهم و مؤثر تجمع جمعیت یوزپلنگ به حساب می آید . چنانچه این منطقه حفاظت شده اعلام گردد امنیت منطقه افزایش یافته و موجب بالا رفتن جمعیت آن و جلوگیری از خطر انقراض می گردد. پیشنهاد می گردد این منطقه به عنوان پایگاه تکثیر نیمه طبیعی یوزپلنگ آسیایی تحت حمایت سازمان های بین المللی قرار گیرد.

تحقیق و پژوهش : گروه مطالعاتی جمعیت اتحاد سبز استان سمنان