میل ایاز، تربت جام

مناره یا میل ایاز، قسمتی از رباط ارسلان جاذب است و در محل سنگ بست در مسیر تربت جام به مشهد در استان خراسان رضوی قرار دارد. این بنا که از قدیمی ترین و مهم ترین آثار دوران غزنویان است به همت ارسلان جاذب والی و سپهسالار توس در زمان سلطان محمود غزنوی ساخته شده و پس از مرگ او -که در سال 419 یا 420 اتفاق افتاد- در این بنای ساده زیبا و باعظمت دفن شد.

ارسلان جاذب از ممدوحان فردوسی و از کسانی بوده که او را متمایل به گرایش های حماسی در ایران می دانند. جالب است بدانید که در زمان حیات او توس رو به پیشرفت و ترقی فرهنگی و سیاسی گذاشت و از مراکز چهارگانه و پر اهمیت خراسان شد.میل ایاز که ظاهرا همتایی در طرف دیگر ساختمان داشته، در گذشته جزو رباط بزرگی بوده که در سالهای 389 تا421 هجری ساخته شده است. این مناره دارای 40 متر بلندی و حدود 100 پله برای صعود و قطر آن در پایین حدود 5/5 متر و در بالا 5/2 متر است. این دو مناره علاوه بر جنبه زیبایی و راهنمایی مسافران وظیفه جایگاه دیده‌بانی را نیز انجام می‌داده‌اند.

گرداگرد فراز مناره نوشته‌ای از آجر با خط کوفی دیده می‌شود و فضای داخلی این بنا با رنگهای مختلف و نقوش هندسی، کتیبه کوفی و گچبری زینت یافته است و گوشواره ای مشبک پا کار گنبد، و آجر چینی خفته و راسته بنا، خط کوفی معقلی زیر گنبد و تکرار کلمه محمود در آن از ویژگی های این بنا است. مقبره ارسلان جاذب آجری و دارای نقش‌هایی با آجر و رنگ روشن و کتیبه‌ای بر گرداگرد سقف داخلی گنبد است. بالای دیوار آن نیز کتیبه‌ای به خط کوفی و با رنگ آبی در زمینه کدار وجود دارد. این بنا دارای گنبد کوتاه روی سافه‌ای 8 وجهی است. این ساقه بر مکعبی با ارتفاع 10 متر استوار شده و در میان رباط سنگ بست قرار دارد که اکنون ویرانه است اما در نزدیکی آن رباط دیگری توسط امیر علیشیر نوایی ساخته شده که هنوز وجود دارد.

رباط سنگ بست با نقشه مستطیل دارای برج های دیده بانی و نگهبانی است. نیم برجهایی برای تقویت دیوارهای اصلی و مرتفع آن وجود دارد. سر در ورودی این بنا شباهتی بسیار با کاروانسرای مهیار در اصفهان دارد. فضای داخلی رباط در حیاط مرکزی مشتمل بر حجره ها و اتاقهای ویژه اقامت کاروانیان و اصطبل است.