نبرد آب و کویر در تالاب بین المللی گاو خونی

« تالاب گاو خونی » یکی از 19 تالاب بین المللی ایران است که در کنوانسیون رامسر در سال 1349 به ثبت رسیده است . این تالاب یکی از اکوسیستم های طبیعی استان اصفهان است که در نقطه پایانی زاینده رود قرار گرفته است و به عنوان یک اکوسیستم طبیعی واقع در یک منطقه خشک می تواند و باید در توسعه پایدار منطقه نقش مهمی داشته باشد که تا کنون و چنانچه باید به آن پرداخته نشده است .

موقعیت جغرافیایی
تالاب ( مرداب ) گاوخونی در فاصله 140 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان و 30 کیلومتری شهر تاریخی " ورزنه " قرار دارد . این تالاب در جنوب شرقی بخش بن رود و شهر ورزنه ، شمال شرقی بخش جرقویه و در جنوب غربی شهرستان نایین و غرب منطقه ندوشن از استان یزد و شمال غربی کویر ابرقو قرار دارد .
ارتفاع آن از سطح دریا 1470 متر می باشد و به حالت مثلثی شکل دیده می شود ، حداکثر عرض آن در حدود 50 کیلومتر و حداکثر طول آن 25 کیلومتر است . عمق آب در اکثر نقاط آن اندک و در حدود یک متر می باشد که بر اساس مقدار آب ورودی به تالاب در طول سال تغییر می کند . اگر چه شهر زیبای ورزنه ( مرکز بخش بن رود ) نزدیک ترین شهر مجاور تالاب و بهترین راه دسترسی به تالاب گاوخونی محسوب می گردد که پذیرای مسافران ، دانشجویان ، محققین ، شکارچیان و دوستداران طبیعت در طی سال جهت بازدید از تالاب است لیکن دسترسی به تالاب گاوخونی از طریق منطقه جرقویه علیا و روستای خارا نیز امکان پذیر است اما با مشکلات بیشتری همراه می باشد .

وجه تسمیه گاو خونی
از تالاب گاو خونی در نوشته های مختلف گذشته و حتی حال به صورتهای گوناگونی یاد شده است : از جمله تالاب گاو خونی ، گوخونی ، گورخونی ، گاوخانه ، گاوخانی ، گاو خوانی و آخر آب . از بین این واژه ها حالت متداول امروزی آن بیشتر تالاب گاوخونی است که در زبان محلی ( ساکنین شهر ورزنه ) این واژه ها با کمی تغییر به تالاب گاوخونی معروف شده است . در فرهنگ دهخدا در توضیح واژه گاوخونی آمده است : گاوخونی یعنی خانه گاو چه در گذشته رسم بر این بوده که روستاییان گاوهای خود را جهت چرا در اطراف باتلاق رها می کردند و این رسم از دیر زمان به یادگار مانده است . در یک حکایت افسانه ای دیگر از گاوخونی با نام گودخونی یا گورخونی یاد کرده اند . برخی از شکارچیان در حین شکار در دام این تالاب گیر افتاده و جان خود را از دست داده اند . حتی در برخی از نوشته ها حکایت شده که بهرام گور در حین شکار گورخر در این باتلاق فرورفته و جان خود را بر سر بی رحمی اش از دست داده است . از این رو درباره وی سروده اند :
« بهرام که گور می گرفتی همه عمر ، دیدی که چگونه گور بهرام گرفت »

گاوخونی در گذشته
از لحاظ تنوع پوشش گیاهی و آبزیان و حیات وحش ، گاوخونی به مراتب غنی تر از حال بوده و جانورانی مانند : گورخر ، آهو ، یوزپلنگ ، خوک و پرندگانی شبیه فلامینگو ، مرغابی ، آنقوت ، تنجه ، غاز خاکستری و … در آن به وفور وجود داشته است . رنگ سرخ و زیبای تالاب به دلیل زندگی یک نوع سخت پوست به نام " ارتمیاسالیا " است . بیش از سی نوع پوشش گیاهی نیز در تالاب وجود دارد از جمله تاغ ، گز ، اشک ، گون ، شور ، پرند ،‌قیچ و … که اکنون تنها درختان گز و نیزارها به چشم می خورد .

گاوخونی در حال حاضر
به دلیل صید و شکار بی رویه از یک طرف و آلودگی و کاهش شدید آب در نتیجه ورود فاضلاب ها و احداث سد زاینده رود از طرف دیگر روز به روز از تعداد پرندگان وحوش آن کاسته شده و به مرحله نابودی کامل رسیده است . افزون بر آن افزایش بهره برداری از آب زاینده رود جهت مصارف کشاورزی ، صنعت و نوشیدن ، همانند پروژه عظیم آب رسانی به یزد باعث افت شدید آب ورودی به تالاب شده است و اکوسیستم تالاب را در معرض مرگ تدریجی قرار داده است . به دلیل خشکسالی سالهای اخیر ، استفاده بی رویه از آب زاینده رود و به دنبال آن گرمای شدید هوا ، آتش سوزیهایی رخ داده است که عمده پوشش گیاهی منطقه را نابود ساخته است .

حیات وحش
مجموعه تالاب گاوخونی شامل تنوع قابل ملاحظه ای از زیستگاهها و رویش گاه ها مرکب از آب شوره و نمک زار ، رودخانه ، مصب ، نیزار ، آبگیرهای فصلی ، تپه های ماسه ای بادی و کوهستان در شمال غربی و شرق است . این منطقه در گذشته زیستگاه مناسبی برای آهو ، میش ، قوچ ، گورخر و یوزپلنگ بوده است . در این ناحیه خزندگان از جمله بزمجه ، مارمولک ، و انواع مار و قورباغه باتلاقی فراوان بوده است . این تالاب سالیان متمادی میزبان صدها هزار پرندگان آبزی و کنار آبزی بوده است . یکی از جالب ترین و جذاب ترین ویژگی های تالاب ، زمستان گذرانی پرندگان مهاجر می باشد .در سال 1373 جمعیتی از فلامینگوها که تعداد آنها را حدود 150000 قطعه برآورد کرده اند سطح تالاب را به طور زیبایی سفید پوش کرد . مهمترین پرندگانی که فهرست آنها به عنوان پرندگان تالاب گاوخونی ثبت رسیده است عبارتند از : کشیم ، فلامینگو ، غاز خاکستری ، آنقوت ، بوتیمار کوچک ، حواصیل زرد ، اگرت ، اردک سبز ، اردک مرمری ، اردک سرحنایی ، خوتکا ، چگر ، سرسبز ، خروس کولی ، قوی گنگ ، عقاب مارخور ، منقر ،‌کبک ، تیهو ، دال ، عقاب دو برادر و تعداد دیگری از پرندگان . از این موارد فقط تعداد اندکی باقی مانده و بقیه گروه های حیات وحش آن به طور کلی از بین رفته است . در هر حال این منطقه از قابلیت احیا برخوردار است و می توان با عودت دادن جانوران یاد شده و حفظ کامل آنها منطقه ای از نظر حفاظت و تفریحگاه به وجود آورد به شرط آنکه آب مورد نیاز تامین گردد.

پوشش گیاهی تالاب ( جنگل گز ونیزارها )
ابتدا مصب رودخانه را نیزارها و گزستان وسیع و انبوه فرا گرفته و نیز مملو از جلبک های سبز می باشد . بخش کوچکی از حاشیه شمالی زاینده رود از مصب به طرف ورزنه ، دارای پوشش هالوفیت است و بوته کاری آتریپلکس صورت گرفته است و در دو بخش شمال غربی تالاب ، کوه سیاه واقع شده است که بلندترین ارتفاع منطقه محسوب می شود در قسمت شرقی پوشش گیاهی بیشتری است .
گاوخونی دارای گیاهان نمک دوستی است که از گونه های معروف آن می توان از اسپند ، شیرین بیان ، سالیکورنیا ، اشنو ، چوبک و نی به ویژه انواع و اقسام گز را نام برد که د رگذشته به صورت بیشه های پر درختی بوده است که در نتیجه قطع درختان و به کار بردن آن در سوخت و همچنین تهیه زغال از بین رفته اند . وجود چاله های بی شماری که جهت تهیه زغال ایجاد گردیده و در اغلب نقاط گاوخونی مشاهده می گردد معرف این امر است . درختان گز به واسطه از بین رفتن ، امروزه به صورت بوته های پای کوتاه درآمده است و دیگر پناهگاه مناسبی برای گورخرهایی که در این حوضه فرو رفته زندگی می کنند نیست . قسمت عمده ای از اراضی به علت شوری و قلیائیت زیاد فاقد هر گونه رستنی است .
در تاریخ اصفهان نوشته حاج شیخ حسن خان جابری آمده است : حجاج ، نایب اصفهان را گفت تو را به شهری می فرستم که سنگش سرمه و گیاهش زعفران است و اشعار عرب در وصف اصفهان محقق ، که زارعین در آنجا زعفران به عمل می آورده اند و مخصوصا در حدود ورزنه و رویدشت محلی است که آن را شهر سبا گفته و امروزه معدومه است و گل رنگ هم شبیه به زعفران به نواحی آنجا بسیار یافت می شود .

بررسی مختصر وضعیت زمین شناسی تالاب گاو خونی
از تشکیلات زمین شناسی قابل توجه در منطقه ، مجموعه آتشفشانی نئوژن ( 12 میلیون سال قبل ) شمال تالاب گاوخونی است که جزء منطقه زمین ساختی ایران مرکزی است و توسط خدامی (1377) مورد مطالعه قرار گرفته است . بر اساس بررسی مطالعه مذکور سنگهای موجود در منطقه از نوع آندزی بازالت ، داسیت ، آندزیت و ریوداسیت نئوژن هستند و ذخایر معدنی مناسبی را به وجود آورده . اندزی بازالت ها در کوه سیاه تالاب از لحاظ سختی و رنگ کاملا از سنگهای اطراف خود مشخص هستند ، بازالتهای کوه سیا برای مصارف ساختمانی و صنعتی و املاح تبخیری برای استخراج پتاس از اهمیت اقتصادی برخوردارند . مسیر شرقی – غربی بخش مرکزی حوضه زاینده رود از اصفهان تا گاوخونی خود دنباله گودال سراسری ارومیه – دختر می باشد که در واحد زمین شناسی سنندج – سیرجان ( اسفندقه – مریوان ) قرار دارد . همچنین دیوار شرقی گودال گاوخونی که تماما از مواد آتشفشانی تشکیل شده خود دنباله آتشفشان محوری ایران می باشد و حوضه آبگیر اصفهان – سیرجان حدود 98 هزار کیلومتر مربع است که بیش از 50000 کیلومتر مربع آن را دشت های کویری تشکیل می دهند . این دشت ها متشکل از دشت سیرجان و باتلاق نمک سیرجان ، دشت شهر بابک و خاتون آباد ، دشت هرات و مروست و کفه شور آن ، دشت ابرقو با باتلاق نمک نسبتا وسیع آن و بالاخره تالاب گاوخونی با کفه های شور اطراف تا دشت وسیع اصفهان می باشد .

سرانجام آبهای ورودی به تالاب گاوخونی
در این مورد برخی را عقیده بر این است که آبهای وارده به گاوخونی به منطقه ای نزدیک کرمان ظاهر می شود اما افراد دیگری مانند دکتر حسن حسینی ابری استادیار گروه جغرافیا در دانشگاه اصفهان نظر دیگری دارند . در کتاب خود تحت عنوان " مرداب گاوخونی " چنین اظهار می دارد :
« به طور کلی جلگه اصفهان و حوضه فرورفته مرداب گاوخونی در محل یک چاله معرفه الارضی طویلی که از شمال اصفهان تا سیرجان ادامه دارد ، قرار گرفته است . این چاله دارای چند حوضه پست بوده که به صورت کویرهایی دارای جهت شمال غربی – جنوب شرقی درآمده و پست ترین نقطه آن مرداب گاوخونی است که به طور متوسط از سطح عمومی دریاها در حدود 1440 متر ارتفاع دارد و در سالهای پرباران و فصول زمستان و بهار به صورت دریاچه کم عمقی در می آید .
از حوضه های دیگری که در چاله معرفه الارضی اصفهان – سیرجان قرار دارند ، می توان کویر ابرقو را با ارتفاع 1594 متر و کویر نمک سیرجان با ارتفاع 1710 متر از سطح دریاها نام برد . با توجه به اختلاف ارتفاعی که بین این مرداب به مردابهای جنوبی ترآن وجود دارد ، در صورت ظاهر امکان جریان سطحی آب این مرداب به مردابهای جنوبی وجود ندارد و در صورت نفوذ این آبها در طبقات زیرین زمین نیز با توجه به خارج بودن حوضه های پایین دست از حوضه زمین شناسی گاوخونی دلیل جغرافیایی آشکاری بر ارتباط زیرزمینی این مردابها مشاهده نمی شود . ( حسینی ابری ، حسن ، ص 14 و 12 )

اهمیت تالاب گاو خونی
تالاب گاوخونی به لحاظ شرایط جغرافیایی زیست محیطی و سه فاکتور هیدرولوژیکی ، بیولوژیکی و اکولوژیکی از نادرترین و کمیاب ترین تالابهای کره زمین است و علاوه بر آن در محدوده تالاب ( شهر ورزنه و بخش بن رود ) آثار باستانی فراوانی مانند قلعه خرگوشی ، ارگ قورتان ( دومین ارگ ایران از لحاظ وسعت پس از ارگ ویران شده بم ) ، کاروانسراهای عباسی ، آسیاب های آبی ، مسجد جامع بزرگ شهر ورزنه و مساجد تاریخی دیگر ، پلهای تاریخی و … وجود دارد که حائز اهمیت است . در 30 کیلومتری تالاب ، شهر ورزنه قرار دارد که آن را سفیدترین شهر ایران معرفی می کنند چرا که اولین چیزی که توجه هر رهگذری را جلب می کند زنان و دختران چادر سفیدی هستند که به جای پوشیدن چادر سیاه متداول ، چادری به رنگ کاملا سفید به سر میکنند . برخی معتقدند پوشیدن چادر سفید به خاطر مقابله با گرمای شدید تابستانی در این نقطه کویری است عقیده برخی نیز بر این است که چون از زمان های گذشته ورزنه محل کشاورزی و کشت محصولاتی چون پنبه بوده است امکان تهیه چادر سفید از نخ آن به راحتی میسر بوده است . تپه های شنهای روان نیز به فاصله کمی در نزدیکی ورزنه و جنوب تالاب قرار دارد که به "شهرسبا " معروف است . این شهر که در بین اهالی به ریگ سرا معروف است در واقع توده ماسه ای عظیمی به طول تقریبی 50 و عرض 20 کیلومتر می باشد که در امتداد غربی ، شرقی بین ورزنه ، حسن آباد جرقویه و تالاب گاوخونی به موازات رودخانه زاینده رود گسترده شده به طوری که در جنوب شرقی ورزنه و جنوب غربی تالاب گاوخونی واقع گردیده است .

بنابراین نتیجه می گیریم که ریگ سرا یا شهر سبا قبلا شهر مهمی بوده است که به نظر برخی از افراد شهرها و روستاهای اطراف آن در اثر ناسپاسی و کفران نعمتهای الهی دچار عذاب گشته است . اما نکته ای که دقت زیادی را می طلبد این است که هر چند ممکن است این شهر نیز دچار عذاب الهی شده باشد اما این شهر آن شهری نیست که در قرآن مجید در سوره " سبا " از آن یاد شده است چرا که شهر ذکر شده در قرآن شهری واقع در جنوب شبه جزیره عربستان یعنی سرزمین یمن بوده است .
با کمی تامل در مطالب فوق می توان اهمیت تالاب بین المللی گاوخونی را درک کرد و با اندک توجه مسئولان ذیربط ، این تالاب و مناطق اطراف آن می تواند به عنوان یکی از قطبهای اصلی گردشگری استان اصفهان و کشور عزیزمان ایران تبدیل شود .