نیریز

شهرستان نیریز یکی از قدیمیترین و کهنترین شهرستانهای استان فارس است که از شمال به شهر بابک و آباده، از جنوب به داراب، از شرق به سیرجان و از غرب به استهبان محدود می شود .

شهر نیریز به طول جغرافیایی َ20 °54، عرض جغرافیایی َ12 °29 و ارتفاع 1795 متری از سطح دریا در فاصله ای حدود 230 کیلومتری شرق شیراز واقع است. از نظر وسعت ششمین شهرستان استان فارس بشمار می آید. مساحت آن 10500 کیلومتر مربع است.

نخستین منبعی که در آن از آب و هوای نیریز سخن به میان آمده مسالک الممالک اصطخری ( متوفی 346 هـ . ق ) است. در آن منبع، نیریز از مناطق سردسیر بشمار آمده است . پس از آن ، مقدسی و احسن التقاسیم از مرفه و خوش قواره بودن شهرهای ناحیه نیریز سخن گفته است.

امین احمد رازی ( متوفی 1010 هـ . ق ) در هفت اقلیم در توصیف نیریز گفته است :

" نیریز به حسب آب و هوای روان و کثرت درختان از بسیاری از جاهای با نام و نشان رجحان دارد و بر جنوب آن مقام موضعی است موسوم به تخت چرنداب که محل صحبت احباب و جای معاشرت اهل صهبا ست . "

پیشینه تاریخی

تعیین تاریخ دقیق پیدایش این سرزمین و ارائه تصویری درست و روشن از وضعیت آن در دوره های مختلف تاریخی مشکل و در مواردی غیر ممکن است .

1- دوره پیش از اسلام :

بر اساس دانسته ها و اطلاعات موجود می توان به احتمال گفت که پیشینه تاریخی این شهر به دوره هخامنشیان بر می گردد . بدنبال کاوشهای باستان شناسی که در اوایل سده 20 در تخت جمشید انجام گرفت الواح گلی مربوط به دوره هخامنشیان بدست آمد ، این الواح به خط میخی عیلامی که مربوط به امور اداری ، جیره غذایی ، پرداخت دستمزد کارگران و زره سازان است و در فاصله سالهای 1933 تا 1934 میلادی هیئت اکتشافی مؤسسه شرق شناسی به سرپرستی هرتس فلد آنها را کشف کرد ، تعدادی از این الواح متعلق به سالهای 13 تا 28 شاهنشاهی داریوش اول بوده است .

2- دوره اسلامی تا سده چهارم هجری قمری :

دانسته های ما در مورد نیریز و توابع آن منحصر به گزارشهایی است که جغرافی نویسان مسلمان بدست داده اند . این منابع عبارتند از : مختصر البلدان ابن فقیه ، المسالک و الممالک ابن خردادبه ، الخراج و صنعه الکتابه قدامه ، مسالک الممالک اصطخری ، صوره الارض ابن حوقل ، حدود العالم من المشرق الی المغرب ، اشکال العالم جیهانی ، احسن التقاسی فی معرفه الاقالیم مقدسی و فارسنامه ابن بلخی .

ابن خردادبه ، قدامه ، اصطخری و جیهانی ، سرزمین فارس را به 5 ولایت تقسیم کرده اند : اصطخر ، شاپور ، اردشیر خره ، دارابگرد و ارجان که نیریز جزء ولایت دارابگرد است . ابن رسته ، هفت ولایت و مقدسی آن را 6 ولایت و 3 ناحیه دانسته است . او شیراز را به ولایات 5 گانه اضافه کرده و رودان ، نیریز و خسو را 3 ناحیه برشمرده است .

3-نیریز از سده پنجم تا زمان صفویه :

مهمترین منابع این دوره که در آنها از نیریز یاد شده عبارتند از : فارسنامه ابن بلخی ، الانساب سمعانی ، معجم البلدان یاقوت ، اللباب فی تهذیب الانساب ابن اثیر ، نزهه القلوب حمدالله مستوفی ، مجمع الانساب شبانکاره ای ، که از آن میان ، منبع اخیر بخش مهمی از تاریخ نیریز را در دوره شبانکاره ( سده های 5 الی 8 ه . ق ) روشن می سازد .

4-دورهء صفویه :

نخستین منبعی که در این دوره اطلاعاتی بدست داده ، خلاصه التواریخ قاضی احمد بن شرف الدین حسین حسینی قمی است . به گفته وی در آن دوره ( سال 955 ه . ق ) چرنداب سلطان شاملو ، حاکم نیریز ایج و فسا بود .

در سده یازدهم ه . ق ، در نیریز بیمارستان و مدرسه طبی و نیز مدرسه علوم دینی به نام مدرسه غیاثیه وجود داشته است . هربرت که در سال 1038 ه . ق یعنی در آخرین سال حکومت شاه عباس صفوی از نیریز می گذشت ، از وجود بیمارستان و مدرسه طبی خبر داده است . مدرسه غیاثیه نیز با توجه به وقف نامه آن که در سال 1093 ه . ق نوشته شده در همین سده بنا شده است .

5- دورهء زندیه :

در اواخر دوره کریم خان زند ، میر حسام الدین عرب از طایفه شیبانی ایل عرب فارس بر نیریز حکومت می کرد . بعد از آنکه آقا محمد خان قاجار در غیاب لطفعلی خان زند با کمک حاجی ابراهیم شیرازی کلانتر شیراز ( در سال 1206 ) شیراز را به تصرف خود درآورد ، لطفعلی خان زند به جنگ و گریز با نیروهای آقا محمد خان پرداخت . وی در همان سال بسیاری از شهرهای فارس از جمله ابرقو ، بوانات ، اصطهبانات و … را تحت تسلط خود درآورد . اما اهالی نیریز در مخالفت با او درآمدند که پس از نبردی آنجا را فتح کردند . وی تا حدود 1208 ه . ق در مناطق بین کرمان ، یزد و فارس به مبارزه با سپاهان آقا محمد خان پرداخت و سرانجام در 1209 ه . ق در بم گرفتار شد و بدستور آقا محمد خان قاجار به قتل رسید .

6- دورهء قاجاریه :

در این دوره بعد از میرحسام الدین عرب ، فرزندش محمد حسین خان نیریزی حاکم نیریز شد . وی چنانکه مؤلف فارسنامه ناصری می گوید : سالها به احترام گذرانید و به حسن سلوک معروف گردید . محمد حسین خان در طول حکومتش با بزرگان علم و هنر معاشرت داشت و خدماتی نیز انجام داد .

ملا عبدالجواد نیریزی خوشنویس توانای نیریز در سده 13 ه . ق از جمله مصاحبان محمد حسین خان بود و قرآنی نیز برای او در سال 1232 ه. ق کتابت کرد که نسخه ای از آن در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار ( مدرسه عالی مطهری ) موجود است .

7-پلیس جنوب ایران در نیریز:

بدنبال اکتشاف نفت در سال 1322 ه. ق در خوزستان ، کمپانی نفت ایران و انگلیس تشکیل و جستجو برای استخراج نفت و تأمین وسایل برای تجارت آن آغاز شد . علل و عوامل سیاسی – اجتماعی داخل و خارج ایران ، باعث بروز ناامنیهایی برای دولت انگلیس گردید . درگیریها و نارضایتی ها بین سالهای 1326 – 1328 ه . ق بطور عمده ای در فارس روبه فزونی نهاد . از این رو دولت انگلیس بطور جدی به فکر کنترل راههای مراصلاتی برای حفظ منافع خود افتاد و در سال 1334 ه . ق نیروی متشکل از شش هزار سرباز ایرانی ، توسط انگلیسیها و تحت نظارت و تعلیم و فرماندهی صاحب منصبان انگلیسی در جنوب ایران در ولایت فارس ، کرمان ، یزد و اصفهان بوجود آمد که تا سال 1340 ه . ق نیز تداوم داشت . این نیرو در نقاط مختلف جنوب ایران ، اقدام به تهیه و تدارک مراکز نظامی کرد و قلعه های نظامی را بوجود آورد که با عنوان قلعه های S . P . R شناخته شد . ( The South Persian Riples )

نیریز که در مسیر ارتباطی استان فارس با استان کرمان و برخی از شهرستانهای جنوب واقع بود از سال 1334 تا 1340 ه . ق در جریان مستقیم حوادث بود و متحمل مشکلات و خساراتی نیز شد . از آثار باقیمانده در این دوره در نیریز ، قلعه S . P . R است که قسمت اعظم آن تخریب شده است .

نیریز در میانه جنوب و مشرق شیراز هوایی معتدل دارد . درازی آن از خیرآباد تا حاجی آباد 22 فرسخ ، پهنای آن از سرگذار تا قریه بشنه 18 فرسخ ، محدود است . از جانب مشرق و شمال به بلوک سیرجان و کرمان و بلوک شهربابک کرمان و بوانات ، از طرف مغرب به بلوک استهبانات و بلوک آباده طشک ، و از سمت جنوب به بلوک داراب و نواحی سبعه . و هر گونه شکاری در فارس باشد جز مرغ دراج و مرغ کبک انجیر در این بلوک یافت می شود . بعلاوه گورخر و آهو در صحرای نیریز فراوان است .
زراعتش گندم و جو و خشخاش و پنبه و کنجد و خربزه و هندوانه است . آبش از قنات شیرین و گوارا ، بساتینش پر از فواکه سردسیری و انار و باغستان دیمی آن که همه در کوهستان افتاده است . از درخت انگور و انجیر و گل سرخ انباشته ، خروارها مویز و دوشاب و انجیر خشک و غنچه گل سرخ آن را حمل به اطراف کنند و در فصل زمستان بلوک فسا و جهرم و کربال از انار و هندوانه نیریز بهره مند شوند .
نقل از فارسنامه ناصری نوشته حاج میرزا حسن حسینی فسایی
در فاسنامه ابن بلخی آمده است : خیره و نیریز دو شهرک است و نیریز قلعه ای دارد و از آنجا انگور بسیار خیزد ، و بیشترین انگور آنجا ، کشمش باشد و هوای معتدل و آب روان و به هر دو جای ، جامع و منبر باشد و آبادان است ، نزدیک ولایت خسویه و به خیره قلعه ای است بر کوه ، سخت محکم .
فارسنامه ابن بلخی تصحیح دکتر رستگار فسایی
کتاب شمس اللغات در تاریخ نیریز چنین می نگارد : نیریز نام دهی است در فارس و نامی است از موسیقی و به شبانکاره هم خوانده می شود ، زیرا این سرزمین محل شبانان فریدون بوده است .
در کتاب سرزمین و مردم ایران زمین درباره نیریز نکاتی به این شرح نگاشته شده است :
نیریز از شهرستانهای استان فارس در جنوب غربی دریاچه بختگان و نیریز در مغرب استهبان و ارسنجان و در مشرق سیرجان و در جنوب داراب واقع است . در الواح گلین تخت جمشید کلمه نای ذی آمده است که آن را با نیریز منطبق پنداشته اند . محصولات این شهرستان غلات ، انجیر ، بادام ، انگور و صنایع دستی آن پارچه و قالی می باشد ، … منطقه ای را که در حال حاضر به نیریز معروف است در دوران داریوش کبیر از شهرهای آباد و پر جمعیت فارس بوده و استناد لوحه سنگی که بر اثر کاوشهای علمی از تخت جمشید بدست آمده ، کتیبه مزبور هم که به خط میخی نقر شده در زمان هخامنشیان (داریـوش بـزرگ) نای ذی (کارگاه اسلحه سازی) نامیده می شد ، چه در آن دوره بیش از 700 کارگاه نیزه و شمشیر و زره سازی در آن وجود داشته و در واقع اسلحه خانه داریوش کبیر بوده است ….
شهر نیریز از زمان هخامنشیان تابحال سه بار دستخوش تهاجم سیل و عوامل طبیعی قرار گرفته و برای مرتبه چهارم در محل فعلی بنا شده است .
نیریز در زمان سلطنت پیشدادیان مرکز فولاد سازی بوده است . ساختن وسایل فولاد سازی و ادوات جنگی برای سپاهیان خشایارشاه در این شهر ساخته می شد . که زره و کلاه خود و تیشه بخاری فولادی در بعضی خانه ها مشاهده شده است . اخیراً ضمن حفاریهایی که در تخت جمشید بعمل آمده مهر گلی دیده شده به نام پیروس استاد کارگاه محل ساختن این ادوات و وسایل فولادی در محلی که فعلاً به نام شادخانه موسوم است که علامت کارخانه ها در بعضی از خانه های این محله مشاهده گردیده است .
بناهای تاریخی

مسجد جامع کبیر :

این مسجد یکی از بناهای تاریخی و از قدیمیترین مساجدی است که در سده های نخستین اسلامی بنا شده است . برخی این مسجد را آتشکده دانسته و گفته اند که در دوره ساسانیان ، آتش مقدس را از آتشکده کاریان به آنجا می آوردند . در اینکه در نیریز آتشکده بوده تردیدی نیست ، اما اینکه این مسجد در مکان آتشکده بنا گردیده جای تردید است . این مسجد زیبا برای اولین بار بوسیله " آندره گدار " مدیر کل سابق باستانشناسی ایران مورد بررسی قرار گرفت و کتیبه های محراب آن خوانده شده در کتاب آثار ایران از نشریات اداره کل عتیقات ترجمه آقای سید محمد مصطفوی در صفحه 100 مطالب کوتاهی راجع به مسجد جامع نیریز درج گردیده و چنین توضیح داده شده که ایوان اصلی مسجد به شیوه بناهای ایوان دار بنا گشته و بقیه مضافات بنای فعلی مسجد جامع بتدریج در قرون متمادی احداث گردیده است و قدیمیترین قسمت مسجد ایوان است که در قسمت جنوبی به چشم می خورد . بناهای پیرامون آن الحاقی است . ایوان اصلی دارای طاقی ساده ، گاهواره ای شکل بوده و ضلع پیشین ایوان سر تا سر باز و ضلع عقب ایوان را دیوار ضخیمی مسدود نموده که محراب قدیمی در همین دیوار احداث گردیده است ، اضلاع شرقی و غربی ایوان هر یک دارای پنج طاق نمای عمیق است که فعلاً از صورت طاق نمایی خارج گردیده اند . تاریخهای تغییرات و تعمیرات مسجد بر سردر ورودی و قدیمیترین تاریخها در محراب ایوان به چشم می خورد و قدیمیترین تاریخ را که در مسجد جامع نیریزمی توان یافت سال 363 سال بنای محراب ایوان جنوبی است ولی امکان دارد تاریخ قدیمیتر از آن نیز در مسجد وجود داشته باشد که از میان رفته است . محراب دارای تاریخهای متعددی است :

تاریخ اول : چنین خوانده می شود : فی سنه ثلث و ستین و ثلث مائه 363

تاریخ دوم : فی سنه ستین و اربعماً 460

تاریخ سوم : فی سنه ستین و خمساله السقف 560

تاریخ چهارم : چنین خوانده می شود : امرالموبی عماد الملک و الدوله و عزه نصره فی جمادی الثانیه د راین تاریخ عدد خوانده نمی شود و چون نوشته آن مجاور زمین بوده هنگام تعمیر صدمه دیده و به جای آن نقوش هندی ترسیم گردیده اند . کتیبه های محراب مذکور از نمونه های جالب گچ بری و کتیبه ای به خط ثلث بر دور محراب نصب شده که اسامی دوازده امام را با زیبایی خاص بر دور آن گچ بری نموده اند . ( سنه 946 )

دور محراب دارای گچ بری های بسیار زیبا است و آیات قرآنی در بین تزیینات گچ بری با خط کوفی دیده می شود . این کتیبه مربوط به تعمیراتی است که در دوره شاه طهماسب صفوی در مسجد صورت گرفته است .

تاریخ های محراب که در بالا از آن سخن داشتیم به ادوار زیر تعلق دارند :

تاریخ 363 مربوط به تعمیراتی است که در دوره عضدالدوله دیلمی در مسجد مذکور امجام شده و تاریخ 460 مربوط می شود به تعمیرات در دوره سلجوقیان دوره سلطنت آلب ارسلان سلجوقی . سال 560 مربوط می شود به تعمیرات مسجد در دوره خوارزمشاهیان و دوره سلطنت سلطان ایل ارسلان خوارزمشاهی .

در سمت چپ دیوار محراب نیز کتیبه هایی گچ بری شده است . که متأسفانه تاریخ ندارد . به پیشانی سردر ورودی مسجد نیز سه کتیبه مربوط به تعمیرات مسجد باقی است که تاریخ یکی از آنها 1300 هجری و مربوط به تعمیرات دوره قاجاریه است .

معلم دانشمند مرحوم حاج محمد طاهری در یادداشتهای خود چنین آورده است که نیریز دارای یک مسجد جامع کبیر ( غیر از مسجد جامع کبیر فعلی ) در جنوب بقعه خواجه احمد انصاری که فعلاً بصورت تل خاکی درآمده و آثار مسجد هنوز دیده می شود . در نزدیک یکصد سال پیش مسجد نامبرده و بقعه خواجه احمد انصاری در اثر سیلاب نابود و مرحوم حاجی زین العابدین خان حاکم این شهر تصمیم گرفت که هر دو را تعمیر کند . پس از آنکه بقعه را تعمیر کرد ، او را در حمام به قتل رساندند و موفق به تعمیر مسجد نشد .

به روایت دیگر مسجد جامع کبیر کنونی در قرون گذشته بر اثر سیل آسیب فراوان دیده که بعداً از طرف شخصی به نام میرزا نظام که بزرگ عشایر بود تعمیر گردیده و سنگ تعمیر آن در بالای سر درب مسجد مزبور است که این اشعار روی آن نوشته شده است :

زبده اولاد حیدر وارث خیرالانام باعث تعمیر مسجد حضرت میرزا نظام

خواست چون تاریخ این تعمیر عقل پیر گفت مسجد الاقصی بود این باب یا بیت الحرام

مسجد جامع صغیر :که به مسجد بازار نیز شهرت دارد ( مسجد امام خمینی کنونی ) . بنای قدیمی این مسجد چند سال پیش تخریب شد . تاریخ بنای آن بطور دقیق دانسته نیست . برخی تاریخ آن را سال 68 ه . ق گفته اند که البته بعید به نظر می رسد ، زیرا مقدسی که در سده چهارم ه . ق از این شهر دیدن کرده ، فقط از یک مسجد جامع خبر داده که به احتمال زیاد می بایست منظور مسجد جامع کبیر باشد .

همچنین تاریخ بنای آن را در سال 733 ه. ق نیز گفته اند . کتیبه ای سنگی بر سردر مسجد موجود بوده که تاریخ 840 ه. ق را داشته است . در این مسجد دو کتیبه تاریخی بوده است . نخست ، کتیبه فرمان شاه طهماسب اول صفوی و کتیبه دیگر شرح وقایع سید یحیی دارابی در دوره ناصرالدین شاه است . این مسجد پس از خراب شدن از طرف شخصی به نام کلو یعقوب خان قصاب تعمیر گردیده که در کوچه گچی مربوط به این تعمیر این جمله خوانده شده :

" امر بعمارت هذا المسجد الشاب المکرم کلو یعقوب قصاب" .

مسجد جامع سید علی (مسجد الزهرای کنونی) :

این مسجد هنوز قسمتی از شکل معماری گذشته خود را دارا است تاریخ بنای آن مربوط به قبل از سال 1087ه.ق بوده است در این مسجد ، دو کتیبه موجود است ،کتیبه نخست مربط به تاریخ بنای آن است که متأسفانه قابل خواندن نیست و کتیبه دوم آن مربوط به تعمیر آن در دوره شاه سلیمان دوم صفوی در سال 1087 ه.ق است.

مسجد بازار گیوه دوزان :

این مسجد که سابقه دیرینه ایی دارد ، اکنون مخروبه شده است . در کتیبه سر در آن ، تاریخ بنایش در سال 994ه . ق یعنی دوره سلطان محمد خدابنده (حکومت 985-996 ه . ق ) آمده است.

مسجد چنار شاهی (مسجد ولی عصر کنونی) :

این مسجد در حدود سال 1254ه . ق بنا شده است . در پایان سی پاره ای که توسط عبدالحسین نیریزی کتابت شده ، نام این مسجد "فیض علامت و تاریخ بنای آن ،سال 1254 ه ق آمده است .

مسجد نظر بیگی (مسجد امام حسن (ع) کنونی) :

که تخریب و تجدید بنا شده است .

مسجد سلطانی (مسجدالنبی (ص) کنونی) :

که در محله سادات است و ساختمان قدیمی آن تخریب و تجدید بنا شده است .

مسجد حاج مهدی (مسجد جامع مهدی (ع) کنونی) :

این مسجد نیز تجدید بنا شده است.

مسجد ابوالفضل :

بهاییها آنجا را به نام خودشان ثبت کرده بودند که در آنجا قلعه ای هم به نام قلعه خواجه وجود داشته که مؤسس بابیت در نیریز(قبل از بهاییها) در آن قلعه زندگی می کرده که بعد از مدتی قوای دولتی برای مقابله با او به نیریز آمده بودند و جنگی بین قوای دولتی و بابیت واقع شده و مؤسس این فرقه کشته می شود و پس از مدتی این مذهب به بهائیت تبدیل می شود و تدریجاً با ازدواج با شیعیان دارای نفوذ شدند و تأسیساتی نزدیک آن قلعه ایجاد کردند که با راهنمایی روحانیون شهر و تلاش جوانان مذهبی تأسیسات آنها تخریب شده و1000 متر از زمین ها را از آنها گرفتند و به نام مسجد ساختند (در سال 1350)،که بعد از انقلاب این مسجد توسعه پیدا کرد. (نقل قول از حجت الاسلام سید فخرالدین فال اسیری) .

تعداد مساجد کنونی : 35 مسجد در شهر و 69 مسجد در روستا می باشد.

یکی دیگر از بناهای تاریخی نیریز منزل آقای فاتح و منزل آقای جاوید می باشد .

 پوشش گیاهی

در شهرستان نیریز 825505 هکتار اراضی مرتعی وجود دارد که از این تعداد 29% ( 240061 هکتار ) در اثر چرای بی رویه ، قطع درختان و بوته کنی و … از چرخه تولید علوفه مرتعی خارج شده است و بقیه نیز سیر نابودی دارند . در این شهرستان حدود 30000 هکتار اراضی جنگلی وجود دارد که از نوع تنگ می باشند . در مجموع مراتع این شهرستان حدود 4/11 درصد وضعیت متوسط ، 2/27 درصد وضعیت فقیر و 4/61 درصد دارای وضعیت خیلی فقیر هستند . پوشش گیاهی در این شهرستان بصورتی است که بیشترین گستردگی مربوط به گونه گیاهی آتریپلکس ، درمنه ، اسپند با 7/17 درصد و کمترین گستردگی مربوط به تیپ گیاهی شوره یکساله و گز چند ساله با 6/0 درصد از مراتع کل استان هستند . دیگر انواع پوشش گیاهی در این شهرستان درمنه ، شوره ، گز ، گون ، بادام کوهی و بنه می باشند .(بنه درختی است شبیه پسته و آن را پسته وحشی هم می گویند. بلندیش به 4 متر می رسد. از آن ترشی هم درست می کنند. از گل و برگ آن رنگ سرخی به دست می آید و در رنگرزی بکار می رود. از تنه آن سقز می گیرند و به میوه آن در فارسی بنگلک و به ترکی چاتلانقوش یا چتلاقوچ می گویند.

گیاهان دارویی :

کتیرا: فاقد هرگونه اثر درمانی است. ولی دارویی است امولسیون دهنده و در تهیه بی کربنات دو سود، برات دوسدیم و غیره بکار می رود. بعلاوه برای معلق نگاهداشتن پودرهای دارویی غیر محلول نیز از آن استفاده می شود.

گل گاوزبان: دارای طبیعت گرم است و در بسیاری از بیماری ها قابل استفاده می باشد از قبیل زکام، سرفه، سرخک، مخملک، آبله و …

پرسیاوشان: پرسیاوشان محرک، معرق و نرم کننده سینه و برای بیماری طحال، ریه و تنگی نفس مفید است.

درمنه: تخم درمنه محرک قلب است و ترشحات پوست و کلیه را زیاد می کند.

گل آویشن: جوشانده این گیاه در درمان پیچش روده مؤثر است. آویشن عامل تصفیه کننده خوبی بوده و در درمان بی خوابی مفید است.

گل بابونه: بابونه که به فرانسه کامومیل خوانده می شود، از یک لغت یونانی که معنی سیب را می دهد اقتباس گردیده. علت این نامگذاری بخاطر آن است که گلهای بابونه بوی سیب می دهد. بابونه دارویی است مقوی و تب بر و برای افرادی که مبتلا به سوءهاضمه هستند نافع است.

گل ختمی: جوشانده گل ختمی برای سرفه و دردهای گلو و زکام و بیماریهای سینه مفید است.

گل بومادران: ضد تشنج و تب بر است و در درمان اختلالات بینایی و سنگ کلیه اثر بخش است.

شاهتره: قسمت قابل استفاده برگ آن است. ملین و مقوی است. در مورد بیماریهای معده و پوست بکار می رود.