پامنارهای ایران

1-مدخل

در بعضی شهرها در گوشه و کنار کشور پهناور ایران محله‏ ها، مسجدها و آبادی‏هایی وجود دارند که چون در کنار مناره یا گلدسته قرار گرفته‏اند،به پامنار نامبردار شده‏اند.وجیزه‏ی حاضر به بررسی این چنین‏ اماکنی می‏پردازد.

عنوان پامنار،برگرفته از ویژگی‏های معماری دیوانی ایران قبل از اسلام و سپس معماری مذهبی عصر اسلامی و بویژه ساختمان مناره‏ها و مأذنه‏های مساجد است.این نامگذاری مانند اشباه آن هم‏چون مشهد، تربت،زیارت،زیارتگاه،قدمگاه،امام‏زاده،معصوم‏زاده،آستانه،شهید،پیر و شیخ که در گوشه و کنار ایران و کشورهای مجاور موجود است،در عصر اسلامی رایج شده است.وجه تسمیه‏ی این پامنارها-برخلاف بسیاری‏ از محله‏ها و آبادی‏ها که وجه تسمیه‏ی آن‏ها منشأطبیعی(مثل پستی و بلندی سطح زمین یا آب و هوا)دارد-از عامل انسانی(معماری ایرانی‏ /اسلامی)-یعنی وجود مناره یا مأذنه یا میل یا برج نشات گرفته است.

2-وجه تمسیه‏ی منار

منار،اسم مکان از ماده،نار یا نور، Olace of Fire به معنای محل‏ نور یا نار یعنی آتشگاه و جای روشنایی‏ست‏1و به جایی اطلاق می‏شود که‏ به صورت ستونی بلند و ساختمانی برج مانند ساخته شده باشد.از عصر هخامنشیان به بعد،از این منارها به منظور فرستادن پیام و نیز راهنمایی‏ پیک‏ها و چاپارها و دیگر مسافران در کنار راه‏ها در خشکی یا برای‏ کشتی‏ها در بندرها استفاده می‏شده است و آن از طریق افروختن آتش بر روی این مناره‏ها بوده است،چنان‏که از دیرباز،بر روی برج‏های دیدبانی‏ در بندرهای دریایی چراغ افروخته‏اند.2و به همین دلیل در زبان‏های‏ لاتین به این منارها تا همین امروز Light House می‏گویند.چنان‏که‏ مناره‏ی اسکندریه(یعنی فانوس دریاییی اسکندریه مصر)که به دست‏ یکی از بطالسه در 279 م ساخته شد،یکی از عجایب سبعه‏ی دنیای قدیم‏ بوده است.

پس از ظهور اسلام،در کشورهای مسلمان،از این مناره‏های قدیم‏ برای گفتن اذان استفاده شده و به علاوه منارهای جدیدی نیز نوعا برای‏ کمک به توازن ساختمان مساجد و معابد بزرگ از آجر یا سنگ ساخته‏ شده است که این دست از منارهای عصر اسلامی به عنوان مأذنه یا گلدسته معروف شده است.به همین دلیل،مناره به عنوان محل مرتفع‏ ضرب المثل شده است چنان که سعدی در دیباچه‏ی گلستان گوید که: «چراغ،پیش آفتاب پرتوی ندارد و مناره‏ی بلند در دامن کوه الوند،پست‏ نماید».3

گفتنی‏ست که هرچند واژه‏ی«منار»لفظی عربی‏ست،ولی ریشه‏ی‏ تمدنی آن ربطی به اعراب ندارد و دلیل این واقعیت آن است که در سرزمین عربستان تا قبل از فتوحات اسلامی مناره‏یی وجود نداشت. برعکس،مناره‏ها از عصر هخامنشیان که واضع پیشرفته‏ترین نظام‏ پستی و چاپار در دنیای باستان بودند،در ایران دست شد.چنان‏که بنا به‏ نوشته‏ی هرودوت یونانی،پیک‏های شاهنشاهی هخامنشی،اخبار و فرمان‏های دولتی را با سرعت بسیار از مرکز سلطنت به گوشه و کنار امپراتوری هخامنشی می‏رساندند و نه برف و نه باران،نه گرما و نه‏ تاریکی شب،چاپارهای بادپیمای ایرانی را از سفر مانع نمی‏شد.

3-علت غایی بنای منارها

در ایران از عصر هخامنشیان به بعد،میل‏ها یا مناره‏هایی ساخته شد که اسب‏های چاپار در پای آن‏ها نگاه‏داری می‏شد و چون چاپار از پای‏ یک میل به پای میل دیگر می‏رسید با افروختن آتش،خبر رسیدن او را به منازل سابق و لاحق می‏دادند.نمونه‏های بر جای مانده‏ی این میل‏ها یکی«میل اژدها»واقع در نورآباد ممسنی متعلق به عصر اشکانی و دیگری«منار فیروزآباد فارس»متعلق به عصر ساسانی‏ست.در آن عهد، مناره‏ها در حقیقت علائم راهنمایی برای چاپار دولتی بودند و از آتش‏افروزی بر بام این ستون‏های مرتفع نه تنها به منظور راهنمایی چاپار بلکه هم‏چنین به منظور دادن و فرستادن پیام‏های مهم استفاده می‏شد. چنان‏که حتی قبل از هخامنشیان بنا بر مندرجات کتاب یادگار زریران‏ در عصر ظهور زرتشت در دوره‏ی سلطنت گشتاسب،فرمان احضار نیروهای نظامی با افروختن آتش در قله‏های مرتفع به اطلاع مردم رسیده‏ بود.

میل،منار و مناره برای راهنمایی و نشانه Signpost مورد استفاده بود، و نظر به این‏که راه‏های ایران از مناطق کویری،کوهستانی و جنگلی‏ عبور می‏نمود،حرکت شن‏های روان در کویر و برف و باران و توفان در جنگل و مناطق کوهستانی جاده‏ها را از دید دور می‏داشته،به خصوص در کویر به خاطر شن‏های روان جاده‏ها محو می‏شده،لذا وجود نشانه و علامت در کنار راه‏ها و در جوانب شهرها ضرورت پیدا می‏کرد و هیچ یک‏ از نشانه‏ها بهتر از منار نبود.یکی از این مناره‏ها،منار زین‏الدین کاشان‏ است که حدودا در کنار یکی از دوره‏های کاشان به نام دروازه‏ی اصفهان‏ قرار گرفته است.منار مسجد تاری‏خانه در دامغان متعلق به عصر سلجوقی و منار خسروگرد در سبزوار(ساخته‏ی 505 ه ق.)نیز در دشت‏ و در حاشیه‏ی کویر و در مسیر شاهراه‏ها واقع شده‏اند که احداث برج‏های‏ راهنما ضرورت داشته است.

بعد از ظهور اسلام با شکل یافتن مساجد،گلدسته‏ها و مأذنه‏ها به‏ دلیل نوع بنا و هم‏چنین لزوم گفتن اذان از محلی مرتفع از ساختمان‏ برج‏ها،میل‏ها و مناره‏های راهنما نشأت گرفته و احداث شده است و گلدسته‏ها می‏توانسته به عنوان برج‏های راهنما هم مورد استفاده قرار

گیرد.نخستین مناره در تاریخ اسلام،به دستور زید بن ابیه(حاکم عراق) در مسجد بصره ساخته شد و به فاصله‏ی کوتاهی به دستور معاویه در شام‏ به تقلید از مناره‏ی صخره‏ی مقدس: Dome of the Rock در اورشلیم و مناره‏های صوامع عیسوی،برای مسلمانان نیز در کنار مساجد مناره‏ ساختند.سومین مناره مهم عصر اسلامی را ابودلف قاسم بن عیسی‏ عجلی در خلافت معتصم عباسی در سامرا ساخت و چهارمین مناره در خلافت متوکل عباسی در 240 ه.در همان شهر بنا شد که هم مأذنه و هم محل افراشتن پرچم خلافت بود.

در شامات،به صومعه،منار اطلاق می‏شده است و بنابراین این در متون‏ مربوط به شام،منار اغلب به معنای زاویه یا صومعه یعنی محل انزوا و ریاضت مرتاضان به کار برده می‏شود.چنان که غزالی در المنقذ من‏ الضلال می‏گوید که پس از فرار از مدرسه و ترک کرسی تدریس،از بغداد به دمشق رفت و در آن‏جا در«منار»مسجد جامع اموی به ریاضت‏ پرداخت.این کنکته از این رهگذر قابل تایید است که ولید خلیفه‏ی اموی‏ که مزار یحی John the Babtist را به مسجد جامع دمشق تبدیل کرد، مناره‏ها و صومعه‏های این معبد عیسوی را به حال خود باقی گذاشت.4

در قرون اولیه‏ی اسلام در هر شهر فقط یک مسجد برای اقامه‏ی‏ نماز جمعه تاسیس شد.اما بعدها،در شهرهای بزرگ در هر محله‏ مسجدی تاسیس گردید و در کنار هر یک از آن‏ها نیز مناره‏ای بنیاد نهاده شد.لذا در قرن هشتم هجری در ایران به حدّی مناره فراوان شد که عبید زاکانی طنزپرداز معروف در رساله‏ی صد پند می‏گوید:

«در کوچه‏یی که مناره باشد،وثاق مگیرید تا از درد سر مؤذنان‏ بدآواز،ایمن باشید».5

مناره‏های تاریخی در مساجد فراوان است و یکی از آن‏ها در کاشان‏ مناره‏ی مسجد جامع است که سومین منار معتبر دوره سلجوقیان است.

4-ساخت و ساز منار

مناره‏ها بیش‏تر با آجر و ملات گچ و خاک ساخته شده و از تزیینات آجری‏ برخوردار می‏باشند.در برخی از مناره‏ها با استفاده از آجر جمله‏یی تکرار شده مانند مناره‏ی مسجد جامع نوش‏آباد که با آجر«عنداله العلیم»روی بدنه‏ی مناره نقش‏ بسته است و در نوع خود بسیار ارزشمند است.

هر مناره،نوعا از سه قسمت(پایه،ساقه،رأس)تشکیل شده است: قسمت اول،پایه و یا خاک‏انداز به صورت چند ضلعی و یا استوانه‏یی، قطورتر از بدنه‏ی مناره است.

قسمت دوم،ساقه‏ی مناره،بخش اصلی مناره است که نوعا به وسیله‏ی پلکان حلزونی از درون مناره به بالا راه دارد.در بدنه‏ی پلکان‏ سوراخ‏هایی‏ست که نفوذ روشنایی به داخل راه‏پله‏ها را ممکن می‏سازد. معمولا پله‏ها با بدنه‏ی آن به صورت هشت‏گیر و با هم ساخته شده است.

قسمت سوم،رأس مناره که در حقیقت بام و سرپوش مناره یا بالاترین قسمت آن است که در عصر اسلامی از آن برای دادن بانگ نماز (اذان)استفاده می‏شده است.

نمونه‏های منارها یکی منار خسروگرد در سبزوار مربوط به قرن‏ پنجم(ارتفاع در حال حاضر بیش از 20 متر)و دیگری منار زین‏الدین‏ در کاشان حدودا مربوط به قرون هشتم و هفتم هجری(ارتفاع در حال‏ حاضر حدود 47 متر)است.

5-اماکن معروف به پامنار در ایران

معروف‏ترین محله‏هایی که در ایران به پامنار،نامبردارند،عبارتند از:

5-1-پامنار تهران

در گذشته،محله‏ی پامنار یکی از گذرهای محله‏ی«عود لاجان» بوده است که به صورت بازارچه‏یی(به طول 1400 متر)،«دروازه شمیران» را به شبکه‏ی«بازار»متصل می‏ساخته است.وجه تسمیه‏ی گذر پامنار، وجود«منار»(مأذنه‏ی)مسجد عود لاجان معروف به مسجد و مدرسه‏ی‏ میراز صالح(یا آبهرام:آغا بهرام)از آثار قرن سیزدهم هجری‏ست که به‏ شماره‏ی 410 در فهرست«بناهای تاریخی ایران»به ثبت رسیده است.6 پس از توسعه‏ی معابر،بازارچه‏ی پامنار که خود مجموعه‏یی شامل‏ کاروان‏سرا،تیم،تیمچه،تکیه،حمام،آب‏انبار،مسجد و مدرسه بود،به‏ خیابان پامنار تبدیل شد و بعضی از بناهای قدیمی در این تبدیل و توسعه‏ از میان رفت.اما«منار»مسجد و مدرسه‏ی میرزا صالح،در بر غربی‏ خیابان پامنار برجای ماند.7اکنون مسجد پامنار تهران به مساحت تقریبی‏ 430(چهارصد و سی)متر مربع،واقع در خیابان پامنار در بخش 12 تهران است.مدرسه‏ی میرزا صالح،پس از اتمام طرح توسعه،به‏ «مدرسه‏ی انصاریه»تغییر نام یافت و عاقبت پس از تغییراتی در سال‏ 1372 ش از طرف منطقه‏ی 12 آموزش و پرورش تهران به«مدرسه‏ی‏ ولایت فقیه»تبدیل شد.در گذشته،در گذر پامنار،باغ‏هایی نیز وجود داشته است که یکی از آن‏ها در عصر قاجار به توسط سفارت روسیه‏ی‏ تزاری خریداری شده است وبعدها که سفارت مذکور،به جای دیگری‏ منتقل شده،این باغ که اکنون در ضلع غربی خیابان پامنار واقع است،به‏ مرکز بازرگانی سفارت روسیه اختصاص یافته است.8

5-2-پامنار دامغان

مدرسه‏ی پامنار دامغان در محله‏ی دباغان در سمت شمال بازار دامغان،زیر گنبد بزرگ خشتی معروف به قیصریه روبه‏روی مسجد جامع‏ و نزدیک گنبد پیر علمدار واقع است.9مدرسه‏ی پامنار در 1118 ه.ق. در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی به همت حاج فتح علی بیک‏ قاجار(فرزند ولی خان بیک استرابادی)به همراه آب انبار بنا شد و به همین دلیل به«مدرسه‏ی حاج فتح علی»نیز معروف است.10در وقف‏نامه‏ی این مدرسه،موقوفاتی برای آن برقرار گردیده است.11این‏ مدرسه،در سال‏های 1314-1317 خورشیدی به همت محمد تحصیل دوست،رییس فرهنگ دامغان،با انجام مختصر اصلاحات و تغییراتی،به عنوان دبستان پهلوی و دبیرستان فردوسی مورد استفاده قرار گرفت.ولی پس از شهریور 1320 به صورت اول برگشت و در اختیار طلاب علوم دینی گذاشته شد.12

5-3-پامنار رامشه

محله‏ی پامنار رامشه واقع در دهستان رامشه در بخش رامشه در استان اصفهان،متعلق به عصر صفوی(اواخر قرن دهم)است.در محله‏ی پامنار رامشه،مسجد کوچکی وجود دارد مساحت کنونی آن‏ نزدیک یکصد متر مربع است و دارای یک مناره به ارتفاع دوازده متر و یک محراب قدیمی‏ست.

5-4-پامنار زواره

محله‏ی پامنار زواره در 15 کیلومتری شمال شرقی اردستان است که‏ اکنون بخشی از شهرستان اردستان در استان اصفهان می‏باشد.مسجد واقع در این محله،به قولی به سال 380 ه.به دست عبداللّه محمد بن‏ کمال الدین ابراهیم‏14و به قولی دیگر به سال 15461بنا شده است و به علت‏ مناره‏ی بلندی(به ارتفاع 23 متر)که این مسجد دارد به پامنار معروف‏ است.مساحت کل آن 500(پانصد)متر و مساحت شبستان آن قریب‏ 200(دویست)متر است.این مسجد گنبد ندارد،ولی دارای منبر است که‏ در 1275 ه.ساخته شده است.مسجد پامناره زواره که در حال حاضر در کوچه‏ی پامنار زواره-در محله‏ی بن کویه نرسیده به حسینیه بن کویه- واقع است،16در گذشته هفت ایوان یا هفت محراب داشته که همه دارای‏ کتیبه‏های تاریخی و قرآنی به خط ثلث و کوفی‏ست.این بنا به شماره‏ی‏ 108 در فهرست«بناهای تاریخی ایران»به ثبت رسیده است.17

5-5-پامنار سبزوار

محله‏ی پامنار در مرکز شهر سبزوار در کنار مسجدی به همین نام‏ در خیابان بیهق سبزوار،واقع است.به قول مشهور،این مسجد به سال‏ 266 ه.در زمان خلافت المعتمد باللّه عباسی و به هنگام امارت امیر احمد بن عبداللّه خجستانی در خراسان بنا شده است.18و گویا همین‏ مسجد آدینه بیهق بوده است که در 317ه.ق به وسیله‏ی امیر ابوالفضل‏ زیاری بازسازی شده‏19و بعدها پادشاه بلغار به سال 415 ه.ق برای‏ هزینه‏های آن اموالی از بلغار به بیهق فرستاده است.20

بنابراین گفته‏اند که این مسجد،تا زمان تاسیس مسجد جامع سبزوار به سال 632 ه.ق مسجد جامع شهر ماند.21اما با توجه به این‏که به قول‏ ابوالحسن بیهقی در تاریخ بیهق،مسجد آدینه بیهق را در عصر معتمد عباسی(هم زمان با تاسیس مسجد جامع قم)در قرن سوم،از چوب‏ ساخته‏اند و با عنایت به این‏که ساختمان مسجد پامنار در حال حاضر،با طاق‏های ضربی ساخته شده و چوب در آن مصرف نشده است،دلیلی بر این‏که منظور از مسجد آدینه‏ی مذکور در تاریخ بیهق همین مسجد پامنار باشد،وجود ندارد.تنها تفسیر برای حمل بر صحّت این قول دایر بر این‏که مسجد پامنار تا قبل از سربداران مسجد آدینه‏ی سبزوار بوده‏ است،این است که بگوییم مسجد قدیمی که از تیره‏ی چوب ساخته شده‏ بود،باید به کلی ویران شده باشد؛چنان‏که منار آن نیز که به سال 420 به وسیله‏ی خواجه ابونعیم احمد بن علی ساخته شده،24 سال بعد در اثر زلزله‏ی عظیمی که در بیهق و قومس آمد،ویران شد.لذا باید بعدها ساختمان فعلی را به جای آن بنا کرده باشند.

مساحت فعلی مسجد پامنار در حدود 934 متر مربع است.این‏ مسجد مناره‏یی به ارتفاع 15(پانزده)متر دارد22که هم‏چون منارجنبان‏ اصفهان،جنبان است‏23و بر فراز آن نیز کتیبه‏یی به خط کوفی وجود دارد.24در سال‏های اخیر به همت سید یحیی نظام‏زاده فرزند نظام العلمای‏ سبزوای،تعمیراتی در مسجد پامنار صورت گرفته و قرائت‏خانه و کتاب‏خانه‏یی نیز در آن احداث شده است.25

5-6-پامنار سمنان

مسجد پامنار سمنان واقع در خیابان صاحب‏الزمان در بخش‏ «مهدی شهر»سمنان،متعلق به اواخر قرن سیزدهم هجری‏ست.کل‏ مساحت مسجد 700(هفتصد)متر مربع و مساحت شبستان قریب 320 (سیصد و بیست)متر مربع است.مسجد مذکور مناره‏یی به ارتفاع 15 (پانزده)متر دارد.27

5-7-پامنار کاشان

محله‏ی پامنار کاشان از محله‏های قدیمی کاشان است که در عصر نادرشاه افشار-هم‏چون محله‏های بیدگل و هاورن-یهودی‏نشین بوده‏ است.28مسجد پامنار کاشان واقع در خیابان ملاّ حبیب‏اللّه شریف‏ کاشانی در شهر کاشان،به مساحت 430(چهارصد و سی)متر مربع، اکنون مناره‏یی ندارد.نام محلی آن«دربند پامنار»است.29

5-8-پامنار کرمان

مسجد پامنار کرمان،واقع در خیابان شریعتی در محله‏ی«شهر» کرمان،از بناهای قرن هشتم هجری است و بنا بر کتیبه‏یی که بر دیوار مسجد منقور است،به سال 793 ه.ق.به امر سلطان عمادالدین از سلاطین آل مظفّر(برادر شاه شجاع ممدوح حافظ)ساخته شده بود30و به شماره‏ی 210 در فهرست«بناهای تاریخی ایران»به ثبت رسیده‏ است.31مناره‏ی این مسجد با تزیین مختصر کاشی معرق تعمیر شده و شبستان آن بر روی پایه‏های آجری حجیمی قرار دارد.32

5-9-پامنار قم

اولین منار قم واقع در مسجد ابوالصدیم حسین اشعری‏ست که در 291 مناره‏یی به ارتفاع 25 متر و قطر 5/3 متر در حکومت یحیی بن‏ اسحق اشعری در کنار آن ساخته شده بود و به همین دلیل شهره شده‏ است.33

مسجد پامنار قم که اکنون به مسجد جواد مشهور است،در خیابان‏ آذر(محله‏ی پامنار سابق)واقع است و جمعا 250(دویست و پنجاه)متر مربع مساحت دارد.این مسجد در 1351 ش به همت حاج علی دنکو بگرکانی تجدید بنا شده است.34

پی‏نوشت‏ها

(1)-دهخدا،علی‏اکبر،لغت‏نامه.(2)-معین،محمد،فرهنگ معین،ج 4،ص 3470. (3)-سعدی،گلستان،چاپ نوراللّه ایزدپرست،تهران،دانش،1376،ص 14. (4)- EI 2.VI.363 (5)-زاکانی،عبید،رساله‏ی صد پند.(6)-ورجاوند،پرویز،«پامنار»، دایرهالمعارف تشیع،ج 3،ص 607 و مشکوتی،نصرت‏اللّه،همان جا،ص 205. (7)-ورجاوند،همان جا،ص 607.(8)-همان جا،ص 607.(9)-کشاورز،علی‏اصغر،صد دروازه،ص 115.(10)-همان جا،ص 115 و 119.(11)-همان جا،ص 121-124. (12)-همان جا،ص 120-121.(13)-دبیرخانه‏ی نظارت بر کانون‏های فرهنگی مساجد. (14)-همان جا.(15)-فیض،219 و نراقی،55.(16)-همان جا.(17)-مشکوتی،همان جا، ص 63.(18)-بیهقی،صص 49-53.(19)-محمدی،ص 123.(20)-بیهقی،صص‏ 52-53.(21)-امین،علینقی،949-950.(22)-اعتماد السلطنه،3/205.(23)-امین، حسن،ص 837-838.(24)-شریعتی مزینانی،ص 161.(25)-امین،علینقی،ص‏ 905.(26)-محمدی،ص 123.(27)-دبیرخانه‏ی نظارت بر کانون‏های فرهنگی‏ مساججد.(28)-نراقی،همان جا،ص 11.(29)-دبیرخانه‏ی نظارت بر کانون‏های‏ فرهنگی مساجد.(30)-پور احمد،ص 83.(31)-مشکوتی،ص 157.(32)-حاتمی، ص 199.(33)-فیض،ص 215-217.(34)-دبیرخانه‏ی نظارت بر کانون‏ها فرهنگی‏ مساجد.