پناهگاه حیات وحش تالاب کجی نمکزار

نام انگلیسی:  Kaji Namakzar wetland nature reserve     نام فارسی :  پناهگاه حیات وحش تالاب کجی نمکزار

پناهگاه حیات وحش تالاب کجی نمکزار در موقعیت جغرافیایی E595620 و N320612 در استان خراسان جنوبی قرار دارد. تالاب زیبای کجی نمکزار نهبندان با 22 هزار هکتار وسعت یکی از مناطق گردشگری خراسان جنوبی است که با وجود خشکسالی های پیاپی همچنان زنده است. تالاب کجی نمکزار، شوره زاری وسیع است که به دلیل پایین بودن سطح ارتفاع آن نسبت به مناطق اطراف محل تجمع زهاب منطقه است. این پدیده با توجه به شوری بیش از حد خاک آن به دریاچه نمکی تبدیل شده و مامن زندگی پرندگان و حیوانات زیادی است. هر چند در سال های اخیر به دلیل خشکسالی از میزان آب تالاب کاسته شده ولی به طور کلی در فصول پاییز و زمستان همواره آب دارد و محل امنی برای پرندگان مهاجر آبزی محسوب می شود.

این قابلیت باعث شده است هر سال تعداد زیادی از پرندگان مهاجر چون اردک سرسبز، کشیم گردن سیاه، حواصیل خاکستری، سلیم طوقی و غیره به این پناهگاه مهاجرت کنند زیرا در آن پوشش گیاهی مناسب برای تخم گذاری پرندگان وجود دارد.

گز و تاغ نیز از گیاهان این تالاب است و زاغ بور، هوبره، عقاب طلایی، پرستو، کبک و کلاغ سیاه نیز از پرندگان بومی و روباه، خرگوش، پامسواکی کوچک و موش خانگی هم از پستانداران موجود در تالاب کجی نمکزار شهرستان نهبندان محسوب می شود. این تالاب تنها آبگیری است که به روخانه و حتی آبراه ‌ها وصل نمی‌ شود و در تابستان خشک و در زمستان با جوشیدن آب آبگیری و پذیرای پرندگان و حیوانات مختلفی است.

طبق آمار بیش از پنج هزار پرنده مهاجر هر ساله به این منطقه مهاجرت میکنند. در این میان پرنده ای به نام زاغ بور که گونه‌ ای نادر در دنیا است را فقط در حاشیه کویرهای ایران در استان‌های سمنان، یزد و خراسان جنوبی می ‌توان یافت که البته بیشتر این نوع پرنده در خراسان جنوبی و آن هم در فقط در تالاب کجی نمکزار زندگی می‌ کنند و محل اصلی زندگی آنان در قیچ ‌زارها است. از آن جا که در فصول پاییز و زمستان این تالاب دارای آب است محل امنی برای پرندگان مهاجر آبزی محسوب می شود و با داشتن برآمدگی ها خشکی و پوشش گیاهی، محل مناسبی برای تخم گذاری پرندگان است.

از گیاهان غالب در این منطقه به دشتی قیچ، گز و تاغ و از گونه های حیات وحش به عقاب طلایی، زاغ بور، هوبره، کبک، تیهو، چکاوک کاکلی، دم جنبانک ابلق، گربه وحشی، جبیر(بزآهو)، کل و بز تشی و بزمچه اشاره کرد. تالاب کجی نمکزار از بهمن ماه 86 به مدت پنج سال جزء مناطق حفاظت شده محیط زیست در کشور می باشد و شکار در این منطقه ممنوع است.

تاریخ تاسیس منطقه از ابتدا تاکنون
کجی نمکزار به استناد بند "و" ماده 6 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست از تاریخ 15/11/86 به مدت 5 سال به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام گردید. منطقه مذکور بر اساس آگهی رسمی مصوبه شماره 312  شورایعالی حفاظت محیط زیست مورخ 31/1/89 و شماره روزنامه رسمی 18976 مورخ 7/2/89 به عنوان  پناهگاه حیات وحش کجی نمکزار معرفی گردید.

حدود اربعه
شمالاً: از تقاطع راه خاکی قدیمی نهبندان با جاده آسفالته فیروزآباد به انتهای روستای فیروزآباد و پس از گذشتن از منتهی¬الیه اراضی کشاورزی فیروزآباد و منتهی¬الیه اراضی چاه امینی و چاه هاشمی¬نژاد به چاه قلعه¬کهنه و سپس به چاه چشمه و در مسیر راه خاکی تا چاه پوره و سپس در مسیر جاده به تقاطع راه خاکی چاه¬دراز با راه خاکی شورک.
شرقاً: از تقاطع راه خاکی چاه¬دراز و راه خاکی شورک در امتداد راه خاکی چاه¬دراز و پس از گذشتن از منتهی الیه اراضی کشاورزی چاه دراز به روستای چاه¬دراز و سپس در مسیر راه خاکی داخل رودخانه تا تقاطع جاده قدیمی نهبندان.
جنوباً: تقاطع راه چاه¬دراز با جاده خاکی قدیمی بیرجند- نهبندان.
غرباً: از تقاطع راه چاه¬دراز با جاده خاکی قدیمی بیرجند- نهبندان در امتداد جاده خاکی قدیمی تا تقاطع راه خاکی چاه کشاورزی بهرامی و پس از گذشتن از منتهی¬الیه کوره محمد دانش و اراضی کشاورزی چاه کرمانی به راه خاکی قدیمی نهبندان_بیرجند، سپس در مسیر جاده به تقاطع جاده با راه فیروزآباد.

وسعت منطقه: وسعت منطقه 22765 هکتار می¬باشد.

ویژگی و سیمای عمومی منطقه ( شامل وضعیت توپوگرافی، چشم انداز، پوشش گیاهی و گونه های شاخص گیاهی، وضعیت عمومی حیات وحش و گونه های شاخص و کریدورها)
  از نظر توپوگرافی منطقه عمدتاً به صورت دشتی و هموار بوده و در منتهی¬الیه شمال و تا حدودی شمال¬غرب منطقه رشته کوهی با نام باران و بهاران کشیده شده است که جزء محدوده نقشه اصلی تالاب نیست ولی باعث گردیده تا منطقه دارای تنوع اکوسیستمی گردد. 
منطقه از نظر آب و هوایی در ناحیه خشک و نیمه¬خشک قرار دارد. تالاب کجی نمکزار نهبندان شوره¬زاری وسیع در 75 کیلومتری شمال شهر نهبندان است که بدلیل پایین بودن سطح ارتفاع آن نسبت به مناطق اطراف محل تجمع زه¬آب منطقه گردیده است و با توجه به این که شوری خاک آن نیز زیاد می¬باشد به دریاچه نمکی تبدیل گردیده است. از آنجایی که در تمام فصول سال دارای آب بوده، محل امنی برای پرندگان مهاجر آبزی می¬باشد و همه ساله تعداد زیادی از پرندگان مهاجر را در خود جای می¬دهد و نیز دارای برآمدگی¬های خشکی همراه با پوشش گیاهی مناسب برای تخمگذاری پرندگان می¬باشد.
منطقه تالاب کجی نمکزار نهبندان نیز همانطور که از نامش پیداست همانند سایر تالاب¬های کشور پرندگان متنوعی را در خود جای داده است و هر ساله خصوصاً در فصل مهاجرت پرندگان آبزی و کنار آبزی، گونه¬های مختلفی از قبیل آبچیلیک پاسبز، آبچیلیک پاسرخ، حواصیل خاکستری، حواصیل سفید، خوتکا و اردک سرسبز در آن به چشم می¬خورند.

دلیل نامگذاری آن وجود روستای کجی در حاشیه تالاب و همچنین خود تالاب که از دور به صورت یک نمکزار دیده می شود. معمولاً برداشت نمک توسط اهالی منطقه از حاشیه تالاب صورت می گیرد.
 

حیات وحش

منطقه کجی نمکزار نهبندان پرندگان متنوعی را در خود جای داده است و هر ساله خصوصاً در فصل مهاجرت پرندگان آبزی و کنار آبزی، گونه های مختلفی از پرندگان در آن به چشم می خورند. از حیات وحش موجود در منطقه به موارد زیر می توان اشاره کرد:
پرندگان: عقاب طلایی، دال، پیغوی کوچک، جغد کوچک، بلدرچین معمولی،کبوتر، زاغ بور، زاغ نوک قرمز، زاغی، گنجشک درختی، دم جنبانک ابلق، چکاوک کاکلی، چکاوک پنجه کوتاه، پرستو، هدهد، سبزه قبا، کفتار، هوبره، کوکر شکم سیاه، دودک، سلیم طوقی و …. . خزندگان: مار پلنگی، مار جعفری، لاک پشت مهمیزدار بالغ، بزمچه بیابانی خاکستری و…. . پستانداران: گرگ، روباه، تشی، خرگوش، خارپشت و ….
 

پوشش گیاهی

از گیاهان غالب در منطقه در حال حاضر در مناطق دشتی قیچ، گز و تاغ می باشد که از پوشش نسبتاً خوبی برخوردار می باشد و در حاشیه تالاب بوته های گز، آتریپلکس، قلیا و نی به چشم می خورد. همچنین از دیگر گیاهان منطقه می توان به موارد ذیل اشاره کرد: درمنه، خارشتر، چرخه، کما، اشنان، هندوانه ابوجهل، سئودا و اسپند. نیزارها نیز سطح قابل توجهی از سطح منطقه را به خود اختصاص داده اند. بطور کلی چون منطقه در ناحیه خشک و نیمه خشک قرار گرفته است و از طرفی خشکسالی های چند ساله اخیر بر منطقه حکمفرماست، پوشش گیاهی آن فقیر می¬باشد. همچنین چرای بی¬رویه و بهره¬برداری بدون در نظر گرفتن ظرفیت مراتع بیش از پیش باعث تخریب مراتع موجود گردیده است.

اهمیت و ارزش منطقه از نظر اکولوژیکی

وجود چنین تالابی در این منطقه خشک که در مسیر مهاجرت پرندگان آبزی و نیمه¬آبزی قرار دارد و همه ساله پذیرای تعداد کثیری از گونه¬های مختلف پرندگان است سبب شده آنرا در زمره مناطق مناسب جهت حفاظت معرفی نماید. از طرف دیگر وجود زاغ بور بعنوان تنها پرنده بومی منطقه  (پرنده زاغ بور پرنده بومی مناطق کویری ایران است که بهترین تمثیل از سازش یک موجود عالی زنده با محیط غیرسازگار یا کویر است. این پرنده درحال حاضر فقط در ایران وجود دارد. زاغ بور الفت خاصی با مناطق کویری یافته و ارتباط اکولوژیکی خاصی با گیاهان کویری مانند قیچ و بعضی دیگر از گیاهان کویری پیدا کرده است. گونه هایی از چتریان نیز به عنوان میزبان شناخته شده اند. معمولاً یک کمربند باریک از بوته های کوتاه گز در حاشیه مناطق کویری محل زیست پرنده دیده می شود. زاغ بور  ایران Podoces pleskei   و زاغ خاکستری P. panderi هر دو از لحاظ اندازه، از سایر گونه ها کوچکتر بوده و پوش پرهای بلند بالایی دم را ندارند. از لحاظ تزئینات پر با هم شبیه می باشند، اما از لحاظ رنگ زاغ بور ایران دارای رنگ حنایی، شنی و زاغ خاکستری دارای رنگ نقره-ای خاکستری می باشد. تفاوت¬های منقار آنها مبین سازش و عادت یافتن آنها به انواع گوناگون خاکها می باشد) و هوبره (هوبره از پرندگان‌ بسیار‏‎ ‎زیبا و باشکوه‌ کویرهاست‌. این پرنده ویژه مناطق بیابانی و نیمه بیابانی متعلق به خانواده میش مرغ است که در فهرست اتحادیه جهانی حفاظت بعنوان یک گونه آسیب¬پذیر معرفی شده است. هوبره پرنده¬ای با اندازه متوسط به طول 55 تا 65 سانتیمتر و گستردگی بالها 135 تا 170 سانتیمتر است. وزن پرنده نر بین 5/1 تا 5/2 کیلوگرم و ماده ها 1 تا 6/1 کیلوگرم است. پرندگان بالغ هوبره نر در اسارت 1200 تا 2400 گرم و ماده 1100 تا 1700 گرم وزن دارند. رنگ هوبره شنی مایل به نخودی، با لکه های سیاه و قهوه ای روی تنه، گردن و حاشیه های صورت و گوشپرهای به رنگ شنی نخودی و دو رشته پرهای سیاه و سفید آویزان در دو طرف گردن دارد که در هنگام نمایشات جنسی به خوبی دیده می‌شود. زیر تنه در تضاد با رو تنه و به رنگ سفید است. در پرواز بالها سیاه و سفید دیده می‌شود. هوبره‌ها، بدنی چاق و دمی کوتاه دارند و در پاهای بلندشان، سه انگشت دیده می‌شود. هوبره پرنده دشت های وسیع لم یزرع, دشتهای کویری با اندکی پستی بلندی درمناطق خشک، زیستگاههای استپی، نیمه بیابانی، تپه های شنی و اغلب دارای پوشش گیاهی اندک از بوته های کویری است می‌باشد. اغلب بوته ها متعلق به گیاهان هالوفیت (شوردوست) یا گزروفیت مثل گونه های درمنه، تاغ یا گز هستند) در مناطق دشتی مجاور تالاب اهمیت حفاظت آنرا چندین برابر می نماید.

جاذبه های اکوتوریستی
با عنایت به این که در پناهگاه حیات¬وحش رباط شور طرح مدیریت انجام نگرفته است، لذا تاکنون هیچگونه سرمایه¬گذاری برای امر تفریح و تفرج از سوی این اداره کل در داخل منطقه صورت نگرفته است. شایان ذکر است هرساله گردشگران در فصول مختلف از تالاب و پرندگان موجود در آن دیدن می کنند.

وضعیت عمومی، اقتصادی- اجتماعی
در محدوده مطالعاتی تالاب هیچ¬گونه سکونتگاه انسانی وجود ندارد. نزدیکترین شهر به منطقه، شهر نهبندان است که با جمعیت 15998 نفر در 75 کیلومتری آن واقع گردیده است. 
روستاهای حاشیه تالاب که همه آنها در خارج منطقه واقع شده عبارتند از روستای کجی با 19 خانوار، روستای فیروزآباد با 32 خانوار، روستای سهل آباد با 85 خانوار، روستای چاهدراز با 79 خانوار و روستای اسماعیل آباد با 91 خانوار ، شایان ذکر است که اراضی تالاب تماماً ملی است. از آنجایی که مردم منطقه به امر کشاورزی و دامداری اشتغال دارند متاسفانه خشکسالی¬های اخیر در وضعیت معیشتی مردم بسیار تاثیرگذار بوده است.

تعارضات مهم منطقه
از تعارضات منطقه می¬توان به جاده های دسترسی، چرای دام بیش از ظرفیت مرتع، قطع اشجار و بوته کنی و شکار غیرمجاز اشاره نمود.
1- خشکسالی های چندساله اخیر: خشکسالی¬های اخیر و نیز عدم تعادل دام و مرتع باعث هجوم رقابتی دامداران به منطقه گردیده و این امر باعث از بین رفتن پوشش منطقه گردیده است.
2- عدم اجرای ممیزی مراتع از یک طرف و صدور پروانه مرتعداری بدون تعریف مشخص حد و حدود آن برای دامداران توسط اداره کل منابع طبیعی و بدون در نظر گرفتن ضوابط زیست محیطی و حتی عدم نظارت و رعایت بازه زمانی مندرج در پروانه.
4- شکار بی¬رویه: شکار هوبره بصورت غیرمجاز انجام می شود.
5- عدم وجود نیروی انسانی و پرسنل کافی برای حفاظت.
6-  اماکن مسکونی: در حاشیه منطقه سکونتگاه دائمی وجود دارد.
7- تعلیف غیر مجاز دام روستای همجوار منطقه.
8-  قطع اشجار و بوته کنی: چرای بی¬¬رویه دام و متعاقب آن کاهش ذخایر علوفه¬ای یکی از مخرب¬ترین عوامل تخریب مراتع در مناطق می باشد. این امر سبب کوبیده شدن خاک، توقف رشد و تولید مثل، عاری شدن خاک از پوشش، گرفتن امنیت وحوش و متعاقب آن منجر به کاهش تولیدمثل گونه¬ها می¬گردد. بوته کنی و قطع اشجار نیز از جمله عوامل عمده نابودی گیاهان منطقه می باشد.
9- شکار غیرمجاز: باعث کاهش جمعیت و ایجاد استرس در گونه ها می شود.

تجهیزات و امکانات
منطقه در حال حاضر دارای یک پاسگاه محیط¬بانی با تعداد 2 نفر نیرو می باشد.

سایر ملاحظات
برخی از پیشنهادات این اداره کل در راستای بهبود وضعیت منطقه عبارتند از:
1- اجرای طرح جامع و تفصیلی منطقه و زون بندی آن.
2- خرید پروانه چرای دام.
3- استخدام نیروی محیط¬بان مطابق با استاندارد جهانی و ملزومات مورد نیاز.
4- تجهیز پرسنل گارد به اسلحه و لوازم دفاع شخصی با توجه به مخاطرات موجود.
5- اجرای طرح¬های مرتعداری بصورت دقیق و کارشناسی شده و خروج دام مازاد از مراتع اطراف منطقه.
6- جلوگیری از تعلیف دام های اهلی و بوته¬کنی دامداران و روستائیان که موجبات لطمه به زیستگاه¬ حیات وحش و کمبود منابع غذایی و زیستی وحوش در طی فصول مختلف را فراهم می کند.
7- در سال¬های اخیر خشکسالی¬های مکرر بر فقر مراتع و کاهش منابع آبی  و بالتبع بر تهدید حیات وحش افزوده است. توزیع علوفه و دان در جبران این مشکل راهگشاست.
8- تامین بودجه جهت نصب دوربین¬های مداربسته در سطح منطقه جهت پایش لحظه¬ای
9- تامین اعتبارات پژوهشی جهت امر تحقیق و پژوهش به منظور شناخت ظرفیت¬های آن به منظور حفاظت و حمایت از منطقه