چارتاقی « خانه دیو » یکی دیگر از چارتاقی های منفرد ایران است که در کوهستان های دور افتاده شمال غربی سبزوار در استا خراسان و بر قله صخره ای سخت و صعب العبور جای دارد. دستیابی به چارتاقی، پس از مساعدت ها پیاده روی و کوه پیمایی ممکن می شود و اکنون برای صعود از صخره تند حامل چارتاقی، از میله نقاله های بالا بر که برای حمل مصالح ساختمانی بر پا شده اند، کمک گرفته می شود.
نگارنده تاکنون به دیدار این چارتاقی نرفته است، اما این کوتاهی را آقای جمال الدین فرشته خصلت جبران کرده است. ایشان پس از مطالعه و آشنایی با نظریه کاربری تقویمی چارتاقی های ایران، مصمم شدند تا این ویژگی را در چارتاقی خانه دیو پیگیری کنند و مشخص نمایند که آیا این بنا نیز به مانند دیگر چارتاقی های ایران، دربردارنده ملاحظات تقویمی هست یا نه. در این سفرها و پژوهش های میدانی، آقایان سینا شریعتمدار، مصطفی اعتماد، قاسم هروی و مبین منصور نیز دست یاری و همراهی دادند. این گروه پس از هر سفر، عکس ها و اندازه گیری و مشاهدات خود را برای نظر خواهی به نزدم می آوردند. اما گزارش های نخستین برای نتیجه گیری قطعی کافی نبود. آخرین سفر این گروه خستگی ناپذیر و پی جو، در انقلاب زمستانی امسال انجام شد و آنان پس از چند ساعت پیاده روی و کوه پیمایی در شب سرد و سوزناک زمستانی، خود را برای دیدار طلوع خورشید به لبه پرتگاه های خطرناک پیرامون چارتاقی رساندند.
اکنون با آخرین گزارش های آقای فرشته خصلت و همراهان او، وجود ملاحظات تقویمی در چارتاقی خانه دیو محرز شده است.
در این گزارش کوتاه، چند عکس و نیز نقشه ای که بر اساس اطلاعات دریافتی از ایشان رسم کرده ام را می آورم و از یاد کرد دیگر جزئیات چشم پوشی می کنم تا گزارش نهایی و تفصیلی به دست خود ایشان انجام پذیرد.
چارتاقی خانه دیو یکی دیگر از نمونه های چارتاقی های منفرد در ایران با شکل متقارن چهار وجهی است. بنا از چهار پایه با چهار تاق تشکیل شده که گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی آن ها ساخته شده است. این گنبد و بخش های وسیعی از پایه ها و تاق ها به مرور زمان تخریب شدند. چهار سوی بنا به مانند دیگر چارتاقی های منفرد ایران، چشم اندازی باز و بدون هیچ گونه در یا پنجره و مانعی است.
مختصات چارتاقی عبارت است از 36 درجه و 20 دقیقه شمالی، 57 درجه و 21 دقیقه شرقی و محور بنا با چهار جهت اصلی به اندازه 22 درجه میل غربی دارد.
ویژگی های کالبدی و خصوصیات معماری و سازه بنا نشان می دهد که هم عصر با دیگر چارتاقی های منفرد ایران است و قدمتی در حدود 2000 سال دارد. بنا را می توان به اواخر دوره پراتی ( اشکانی ) و به احتمال کمتر به اوایل دوره ساسانی منسوب کرد.
اندازه گیری و مشاهدات آقای فرشته خصلت نشان می دهد که در چارتاقی خانه دیو نیز همچون دیگر ر های منفرد ایران و از جمله چارتاقی مشهور نیاسر، ملاحظات تقویمی و تناسب با نقاط طلوع خورشید به هنگام اعتدالین و نیز انقلاب تابستانی و زمستانی بکار بسته شده است. محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه ها به فاصله میان آن ها و زاویه های منتج شده از آن با توجه به ارتفاع افق محلی به گونه ای است که در هنگام هایی از سال، پرتوهای خورشید در راستاهای سنجیده شده ای از بنا می تابند و از روزنه های میان پایه ها دیده می شوند.
چنانکه در نقشه دیده می شود، در اعتدال بهاری و پاییزی یعنی در نوروز و مهرگان باستانی ( آغاز ماه مهر ) پرتوهای خورشید بامدادی در امتداد قطر بنا می تابند و از دو روزنه دیده می شوند ؛ نخست، روزنه محصور شده با گشوه eic و دوم، با روزنه محصور شده در گوشه های gkm ( خط دیدهای ES1 و ES2 ).
طلوع خورشید در انقلاب تابستانی در امتداد روزنه تشکیل شده میان گوشه های ek دیده می شود ( بنگرید به عکس )، در حالی که در انقلاب زمستانی نیز پرتوهای خورشید بامدادی در امتداد روزنه gi مشاهده می شوند. عده ای گمان برده اند که چارتاقی خانه دیو، همان آتشکده مشهور آذر برزین مهر باشد. اما موقعیت مکانی و دشوار چارتاقی، دوری آن از شهرهای امروزی یا باستانی، و نیز وسعت بسیار اندک محوطه آن، حتی امکان تصور چنین پنداری را هم نمی دهد. به ویژه که در چندین فصل از کاوش های باستان شناختی که انجام شده، هیچ گونه آثار و بقایایی از آتش و آتشکده شناسایی نشده است. از آنجا که بناهای مقدس، همواره مقدس می مانند و از بین نمی روند، مکان این آتشکده و یا هر گونه بنای مقدس دیگری را می باید در بناهای مقدس بزرگ امروزی جستجو کرد. چنان که آقای جواد منفرد کهلان – در نامه ای به نگارنده و گمانی قابل تامل – مکان آتشکده آذر برزین مهر را در جای فعلی قدمگاه نیشابور احتمال داده است.
