چارتاقی کهک

بنای فرو خفته در قلب امامزاده زینب خاتون
بخش کهک در حدود چهل کیلومتری جنوب شهر قم و در منطقه ای کوهستانی و ییلاقی واقع است. این منطقه دارای پیشینه مشهور تاریخی و فرهنگی، و نیز آثار و محوطه های باستانی فراوان است.
در حدود دو کیلومتری شمال غربی کهک ( 21/34 درجه شمالی، 51/50 درجه شرقی )، بنای امامزاده ای به نام زینب خاتون وجود دارد که یکی از مهم ترین زیارتگاه های منطقه است. در سال های اخیر بنای این امامزاده گسترش یافته و بخش های گوناگونی به آن افزوده شده و عملیات مرمت و نوسازی گسترده ای در آن انجام شده است و می شود.
کهن ترین بخش شناخته شده مربوط به امامزاده عبارت است از در چوبی منبت کاری شده و زیبایی که تاریخ سال979 هجری قمری بر آن ثبت شده و اکنون در موزه باغ فیل کاشان نگهداری می شود. صندوق منبت کاری شده پیشین آرامگاه نیز دارای تاریخ سال  999 هجری قمری است. مجموعه آثار و شواهد بر جای مانده از بنای امامزاده ( همجون در چوبی، صندوق قبر، گنبد دو پوش، ازاره ها و ایوان جانبی ) نشان می دهد که در دوره صفوی توجه خاصی به این امامزاده شده و الحاقات گوناگونی در آن جا ساخته بوده اند. افزودن به بخش های بنا و آرایه های آن ( همچون کاشی کاری، آینه کاری و کتیبه نویسی ) در دوره قاجار و نیز در سال های اخیر همچنان ادامه دارد.
در بهمن ماه سال گذشته از طریق گزارش دوست گرامی، آقای مهندس روزبه خسروی که به وجود یک چارتاقی تقویمی در دل بنا تردید پیدا کرده بود، با این بنا آشنا شدم و دو بار برای بازبینی بنا و محوطه، و نیز اندازه گیری ها و محاسبات لازم به آن جا رفتم. یک بار در بامداد بسیار سرد و توفانی و پر برف بهمن ماه 1386و بار دیگر در روزی بهاری از فروردین ماه 1387.
هر چند انجام اندازه گیری و پی بردن به لبه های اصلی پایه های چارتاقی و زاویه های میان آن ها به دلیل انبوه روکاری های افزوده بر آن و سازه های پیرامون آن دشوار می نمود، اما رسم پلان چارتاقی و زاویه خط دیدهای آن با دقت قابل قبولی انجام شد.
سازه اصلی و بنیادین بنای امامزاده که اتاق آرامگاه را تشکیل می دهد، عبارت است از یک چارتاقی که شباهت فراوانی به چارتاقی های دیگر ایران و از جمله چارتاقی نیاسر و چارتاقی کرمجگان دارد و دارای کاربری تقویمی است. این سازه در زمان های بعدی تبدیل به امامزاده می شود. کف چارتاقی در حدود یک تا دو متر بالاتر از کف فعلی اتاق آرامگاه بوده است. این به دلیل حفاری در صخره های سنگی کف چارتاقی و پایین بردن آن در سال های اخیر بوده تا بتوان بر ارتفاع اتاق افزود.
از چهار درگاه چارتاقی، دو درگاه شمال شرقی و جنوب شرقی به سوی دو تالار نوساخته امامزاده با کف هم سطح باز می شود. یک درگاه در شمال غربی به سوی اتاقی باز می شود که به دلیل کف مرتفع ناشی از دامنه کوه، نیاز به ساخت چند ردیف پلکان برای دسترسی به آن بوده است. چهارمین و آخرین درگاه که رو به جنوب غربی دارد با دیواری الحاقی به کلی بسته شده است. در عکسی که در سال 1353 از این ضلع بنا گرفته شده، شکل و سنگ های اصلی این درگاه و دیوار افزوده به آن دیده می شود اما اکنون به دلیل ساخت و سازه های تازه، امکان دیدار آن فراهم نیست.
اتاق آرامگاه، دارای گنبد دو پوش است. گنبد زیرین با سبک و خیز خراسانی و متداول عصر اشکانی، بازمانده ای از بنای اصلی چارتاقی بوده که بر بالای آن گنبد دوازده وجهی زیبایی با آجر کاشی های هندسی ساخته شده است.
چارتاقی کهک با شباهت زیادی به چارتاقی نیاسر، در دامنه کوهستانی صخره ای ساخته شده که چشمه آبی از پایین آن می گذرد. چشم انداز شرقی بنا نیز همچون چارتاقی نیاسر، افقی هموار در نقطه انقلاب تابستانی و افقی کوهستانی در نقطه انقلاب زمستانی و تا اندازه ای در افق اعتدالین دارد.
به نظر می آید که چارتاقی کهک همچون دیگر چارتاقی های ایران، منتسب به اواخر دوره اشکانی و دارای قدمتی در حدود دو هزار سال باشد. کاربری تقویمی این چارتاقی نیز با توجه به زاویه های متناسب با تغییرات میل محور خورشید که ناشی از نسبت مناسب اندازه های پایه ها به فاصله میان ان ها و طول هر ضلع بنا است، تایید می شود.
چنان که در نقشه دیده می شود، طول هر ضلع چارتاقی 7 متر، طول فاصله پایه ها 60/2 متر، طول فاصله درونی پایه ها 60/4 متر، طول خارجی پایه ها 20/2 متر و طول داخلی آن ها به ترتیب 60/1 و 00/1 متر است. این اندازه ها، زاویه و خط دیدهایی را به وجود آورده که در نتیجه آن، روزنه هایی برای دیدار خورشید در هنگام های طلوع انقلاب های تابستانی و زمستانی، و نیز اعتدال های بهاری و پاییزی فراهم شده است ( دقت اندازه گیری تقریباً 5 ± % ).
خط دیدهای چارتاقی کهک در مقایسه با دیگر چارتاقی های ایران، نمونه جالب و منحصر بفردی را عرضه می دارد و آن این که در این چارتاقی برای هر یک از نقطه های اعتدال ها و انقلاب تابستانی، دو خط دید مجزا و مستقل وجود دارد که در نقشه دیده می شود. همچنین جبهه اصلی و یکی از محورهای تقارن، رو به سوی طلوع خورشید در انقلاب زمستانی دارد. این ویژگی های خصوصیتی ممتاز و استثنایی به این چارتاقی بخشیده است.
هر چند که به دلیل ساخت و سازها در پیرامون بنا، امکان دیدار طلوع خورشید در چارتاقی در همه زمان ها فراهم نیست. اما از آن جا که در بخشی از بناهای الحاقی که رو به سوی جبهه شرقی بنا دارند، پنجره و درهایی وجود دارد، اکنون نیز می توان طلوع خورشید انقلاب زمستانی را از درون چارتاقی مشاهده کرد.
چارتاقی کهک کاملاً سالم است. این یادمان ارزنده تاریخ علم ایران، این فرصت را داشته تا بتواند در قلب یک امامزاده از هر گونه تخریبی در امان بماند. امید می رود که سازمان اوقاف به عنوان متولی این امامزاده، فرصت و امکان ایجاد روزنه هایی در دیوارهای محاطی و الحاقی بنا را برای دیدار طلوع خورشید فراهم کنند تا این بنا علاوه بر موقعیت ممتاز زیارتی و دینی خود، جایگاه ارزشمند علمی خود را نیز باز یابد.