کاروانسرا سمت راست اتوبان اصفهان-تهران حد فاصل اصفهان و مورچه خورت واقع شده است.این کاروانسرا جزء کاروانسراهای سلطنتی محسوب میشده است. جهانگردان زیادی این کاروانسرا را دیدهاند و در مورد آن شرح و توصیفهای بر جای گذاشتهاند.از آن میان میتوان به جیمز موریه،هانری رنه دالمانی،ادوارد براون و همچنین حاج عبد الغفار نجم الملک نویسندهء کتاب سفر نامهء خوزستان اشاره کرد.همگی این افراد در دورهء قاجار از این کاروانسرا دیدن کردهاند.
بنا دارای ابعاد 75*86 متر است. در چهار گوشهء آن چهار برج مدور و در وسط اضلاع شمالی و جنوبی نیز دو برج پنج ضلعی وجود دارد.دورتادور لبهء فوقانی دیوار خارجی و برجها دیوار جان پناهی با کنگرههای زیبا و تزئینات آجرکاری وجود دارد.این جان پناه علاوه بر جنبهء تزیینی عاملی بوده است جهت جلوگیری از سقوط مسافران هنگام شب بدین صورت که در شبهای گرم تابستان معمولا مسافران از پشت بام سردر ورودی به صورت پیشآمد با دو گوشه پخ است. در قسمت میانی فضای سر پوشیدهء اصلی قرار دارد که درگاه ورودی در آن واقع شده است. درگاه ورودی از طریق دالان کوتاهی به سرسرا میرسد.سرسرا مربع شکل بوده و چهار گوشهء آن پخ است و طرفین آن فضاهای مربوط به اقامت نگهبانان و انجام خدماتی همچون خواربارفروشی و نانوایی دیده میشود.حیاط مستطیل شکل کاروانسرا با چهار گوشهء پخ به سبک چهار ایوانی است. پشت ایوان بزرگ شرقی،تالار بزرگی قرار دارد.در سه طرف آن صفههای عمیق وجود دارد که کمرپوش شده و تشکیل دو طبقه داده است.دورتادور تالار سکوهایی جهت نشستن وجود دارد.
به نظر میرسد این تالار محلی برای انجام مراسم پذیرایی از شاهنشاه یا سفیران خارجی بوده است.18 اتاق گرداگرد حیاط ساخته شده و هر کدام دارای یک ایوان است.
در چهار گوشهء بنا و پشت اتاقها اصطبلها قرار گرفتهاند، این اصطبلها به دو دستهء تقسیم میشوند دستهء اول اصطبلهای ستوندار هستند که در چهار گوشهء بنا قرار دارند و ورود به آنها از طریق گوشههای پخ صورت میگیرد.این اصطبلها مربع شکل بوده و طرفین آنها صفههایی وجود دارد که داخل هر کدام یک بخاری تعبیه شده است.در فضای مرکزی این اصطبلها مابین چهار ستون مربع شکل،سکویی وجود دارد که به همراه صفه های کناری به عنوان محلی برای اقامت قافلهداران یا انبار کالاها مورد استفاده بودهاند.سیر و عقیده دارد این اصطبلهای چهارگانه برای نگهداری فیلهایی بوده که هنگام تشریفات ورود سفرای خارجی به پایتخت،مورد استفاده قرار میگرفتهاند. البته این نظریست که با احتیاط بیشتر باید به آن توجه کرد چرا که در صورت وجود چنین کارکردی به ساخت صفههای کناری و سکوی میانی به عنوان فضاهایی که عملکرد انبارداری و بارگیری داشتهاند،احتیاجی وجود نداشت.دستهء دوم دو اصطبل سراسری پشت اتاقهای شمالی و جنوبی حیاط هستند که طرفین آنها فضاهایی جهت انبار کالا و سکونت چهارپاداران وجود دارد.همانگونه که موریه اشاره میکند تأسیساتی همچون حمام و آب انبار داشته است. امروزه هیچ اثری از این دو بنا دیده نمیشود.سیرو در حدود 60 سال پیش طرحهایی از آنها ارائه داده است.
در حال حاضر تزیینات بنا شامل آجرکاری نمای دیوار جان پناه است ولی در گذشته دارای کاشیکاری نیز وجود داشته است. مصالح بنا شامل آجر و سنگ است.
هیچ کتیبهای برای تعیین قدمت در بنا وجود ندارد.سیرو بنا را به شاه عباس دوم و یا شاه سلیمان اول صفوی نسبت داده است. اکثر جهانگردان این بنا را از کاروانسراهایی میدانند که به امر مادرشاه عباس ساخته شده است ولی مشخص نیست که منظور شاه عباس اول است یا شاه عباس دوم.وجه تسمیهء بنا نیز به همین دلیل است.در این بنا خصوصیات و پیشرفتهایی دیده میشود که نشاندهندهء انتساب آن به اواخر دورهء صفویست؛به طور مثال اصطبلهای ستوندار که در کاروانسراهای قبل از دوران مغول دیده میشود بار دیگر در اواخر دورهء صفوی معمول میشود.از طرفی تزیینات آجر کاری از ویژگیهاییست که دوباره از اواخر دورهء صفوی معمول می شود.این تزیینات که در جان پناه کاروانسرا بکار رفته است قابل مقایسه با تزیینات جان پناه کاروانسرای ریاوادبستان است. احتمال دارد کاروانسرای مادرشاه در زمان شاه عباس دوم یا شاه سلیمان و یا شاه سلطان حسین بنا شده باشد.در دورهء (به تصویر صفحه مراجعه شود) قاجار تقلیدهای زیادی از بنا صورت گرفته است به عنوان نمونه اصطبلهای ستوندار گوشههای کاروانسرا در کارونسرای پرش یا مشیری در راه بوشهر بهشیراز دیده میشود. همچنین کاروانسرای راه دار در نزدیکی شیراز نیز تقلیدی از کاروانسرای مادر شاه است.در کاروانسرای ده بید نیز دو اصطبل در دو طرف کاروانسرا وجود دارد که به چهار تالار ستوندار در چهار گوشه منتهی میشود،این مسئله از کاروانسرای مادر شاه الهام گرفته شده است.
با توجه به خصوصیات ساختمانی،جلال و شکوه کاروانسرا ،وجود قسمتهایی همچون اصطبلهای ستوندار مخصوص، تالار پذیرایی،امکانات رفاهی مناسب همچون حمام و آب انبار،کاروانسرای مادرشاه از کاروانسراهای سلطنتی محسوب میشده و همانند کاروانسرای شیخ علیخان استقبالهای رسمی از پادشاه و سفرای خارجی قبل از ورود به اصفهان در آن صورت میگرفته است.همچنین موقعیت مکان نشاندهندهء جنبهء تشریفاتی و سلطنتی آن است،به طوریکه در فاصله کمتر از یک منزلی کاروانسرای گز و کاروانسرای مورچه خورت واقع شده است.
نظرات بسته شده است.