کلیاتی درباه مارهای ایران

سرزمین ما در حدود 1648000 کیلومتر مربع وسعت دارد . در این سرزمین پهناور هزاران نوع گیاه و جانور گوناگون وجود دارد که همه آنها جالب توجه و دیدنی هستند . اما این گیاهان و جانوران به طور تصادفی و اتفاقی در این سرزمین پراکنده نشده اند . مارها غالبأ به علت عوامل مختلف طبیعی مثلأ اختلاف شدید درجه حرارت در فصول مختلف یا کمیاب بودن شکار برای تأمین غذا از منطقه ای به منطقه دیگر مهاجرت می کنند . کارشناسان و محققین ، سرزمین ایران را از حیث خصوصیات آب و هوا به چند منطقه تقسیم کرده اند که هر یک از این مناطق دارا ی شرایط و خصوصیات اقلیمی خاص خود می باشد . هر منطقه دارای شرایط و خصوصیات اقلیمی خاص خود می باشد . هر منطقه از نظر درجه حرارات و میزان بارندگی با سایر مناطق تفاوت دارد . در سراسر قسمتهای هر منطقه طول فصلهای سال تقریبأ یکسان است و این می رساند که مقدار نور خورشید در روز در هر منطقه یکسان است . این عوامل مجموعأ اوضاع و احوال مناسبی را در هر منطقه برای زندگی انواع خاصی از گیاهان فراهم می کند که این خود موجب بوجود آمدن محیط زیست مطلوبی می شود برای زندگی انواع معینی از جانوران .
این منطقه ها را که از حیث آب و هوا ، درجه حرارات ، میزان بارندگی ، طول فصلها ، مقدار تابش خورشید ، نوع گیاهان و جانوران یکسان هستند ، در اکولوژی به بیوم Biome می گویند .
اما نباید بیوم را با بیوسفر اشتباه کرد. می دانیم که سراسر پوشش بیرونی کره زمین ، که در آن گیاهان می رویند و جانوران زندگی می کنند ، بیوسفر نامیده می شود . بنابراین بیوسفر مجموع بیومهای مختلفی است که در روی کره زمین یافت می شوند . در سرزمین پهناور ایران اختلاف شب و روز در مناطق شمالی ، مرکزی و جنوبی تا اندازه ای متفاوت است . در ضمن درجه حرارت و میزات بارندگی نیز در نقاط مختلف این سرزمین اختلاف زیادی دارد . البته رشته کوههای البرز در شمال ، کوههای زاگرس که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده و همچنین دریای خزر در شمال و آبهای خلیج فارس و دریای عمان در جنوب و بخصوص جریانهای هوائی که از فلات ایران می گذرد در اختلاف درجه حرارت و میزان بارندگی تأثیر بسزائی دارند .
بطورکلی از نظر اکولوژی قریب سه چهارم سطح ایران نیمه خشک تا خشک محسوب می شود که شامل کوهستانهائی با گیاهان کم و پراکنده و استپ های خشک و بیابان است این مناطق خشک وسیع بخشی از یک کمربند بیابان بزرگ را تشکیل می دهند که از صحرای آفریقا شروع می شود و به سمت مشرق تا ماوراء قفقاز ، افغانستان و آسیای مرکزی ادامه پیدا می کند . در نتیجه مارهائی که در بخش وسیعی از ایران یافت می شوند از گونه های بیابان زی می باشند . از بین این گونه ها می توان افعی یا گرزه مار ، مار جعفری ، مار شاخدار ، کبرا ، یله مار ، تیرمار ، طلحه مار ، آلوسر ، افعی پلنگی ، کورمار، مار شتری ، مار درفشی و کوتوله مار را نام برد . البته باید در نظر داشت که نواحی خشک و بیابانی مجموعأ تعداد گونه ها خیلی محدود است . در حقیقت تنها پنج گونه از مارهای سمی و 14 گونه از مارهای غیر سمی که ایران زاد و ولد می کنند مختص این گونه نواحی گرم و خشک هستند . با وجود این ، کشور ایران به نسبت مساحتش دارای زیستگاه یا فون مارهای زیاد و شایان توجهی است . نویسنده با جمع آوری بیش از یکصد و چهل هزار نمونه مار از مناطق مختلف کشور و تحقیق و مطالعه درباره آنها به این نتیجه رسیده ام که بیش از 21 گونه مار سمی و نیمه سمی و 35 گونه مار غیر سمی و بیش از پنج گونه مار دریائی در ایران زادو ولد می کنند .
این تنوع قابل ملاحظه در گونه های مار بعلت وضع جغرافیائی خاص ایران در بین چند منطقه زیست جغرافیائی مهم است که هر یک از آنها مارهای مخصوصی بخود دارند . شاید بتوان گفت که بیشتر مارهای ایران در ا صل به مناطق جغرافیائی دیگر تعلق داشته و در آن مناطق تکامل یافته اند و سپس به قسمتهائی از ایران که شرایط آن با زیستگاه اصلی آنها مطابقت بیشتری داشته است کوچ کرده و گسترش یافته اند . بنابراین شش گونه از مارهای سمی و یازده گونه از مارهای غیر سمی که در دشتها و جنگلهای نسبتأ خنک ناحیه خزر و آذربایجان یافت می شوند ، در واقع به مناطق وسیع جنگلی و استپهای مرطوب اروپای معتدله و آسیا تعلق دارند که این قسمت از شمال ایران حد جنوبی منطقه پراکندگی آنها را تشکیل می دهد . در بین اینها می توان افعی قفقازی ، افعی زنجانی ، افعی البرزی و کفچه مار ، تیر مار ، گوند مار، مار آبی ، مار پلنگی ، لوس مار ، گرگ مار ، سیاه سوجه و مار آتشی را نام برد . در حدود چهار گونه که در اصل و البته به جنگلهای نواحی البرز ، آذربایجان و زاگرس دیده می شوند . از آن جمله اند افعی البرزی ، افعی زنجانی ، افعی قفقازی و طلحه مار ، ده گونه دیگر که مربوط به فون خاص بوته زارهای گرم منطقه مدیترانه می باشند به غرب ایران به جنگلهای تنگ منطقه زاگرس و دامنه جنوبی کوههای البرز که دارای شرایط محیطی مناسب برای زندگی آنها بوده است ، روی آورده اند . این ده نوع عباتند از :
مار شاخدار ، طلحه مار ، مار جعفری ، گرزه مار ، افعی پلنگی ، کور مار ، قمچه مار ، مار قیطانی ، مار گورخری ، و کوتوله مار . نه گونه متعلق به استپهای گرم ترکستان و جنوب روسیه هستند که منحصرأ در نواحی استپی مشابه به شمال و شمال شرقی ایران یافت می شوند مانند گرزه مار ، تیر مار ، کفچه مار ، افعی قفقازی ، افعی پلنگی ، طلحه مار ، کور مار و گوند مار . کوهیتانهای مرتفع رشته البرز و تا اندازه ای رشته زاگرس ، منطقه زیست تعدادی از گونه های کوهستانی است مانند افعی دماوندی ، افعی قفقازی ، افعی البرزی ، طلحه مار ، تیر مار ، افعی پلنگی و گرزه مار . در حدود پنج گونه که شامل گرزه مار ، مار جعفری ، طلحه مار ، تیر مار و آلوسر می باشند به فون وسیعی تعلق دارند که از جنوب اروپا تا سلسله جبال هیمالیا گسترش دارد . در حالی که گونه مار جعفری صرفأ مربوط به فون هیمالیا می باشد که حد غربی آن تا ایران و آفریقای شرقی می رسد . در جنوب ایران گونه هائی یافت می شوند که اصل آفریقائی یا آسیائی دارند و حد شمالی پراکندگی آنها به سواحل دریا و همچنین دامنه های جنوبی زاگرس کشیده می شود . از این گونه اند مار کبرا ، کور مار ، مار خالدار ، شتر مار ، گرگ مار، مار جعفری ، تیر مار ، طلحه مار ، گرزه مار و کک مار . سواحل جنوبی ایران که از نظر جغرافیائی حد شمالی اقیانوس هند را تشکیل می دهند ، زیستگاه مناسبی برای مارهائی از نوع دریائی ، جعفری ، شاخدار ، و تیر مار می باشد . انواعی از مارهای کبرا ، جعفری ، شاخدار ، گرزه مار ، طلحه مار ، تیرمار در منطقه خاور میانه بیشتر دیده می شوند بعضی از انواع مارهای سمی معمولأ در محیطهای خشک زندگی می کنند ولی قادرند که خود را با شرایط زیستی دیگر محیطها نیز تطبیق دهند . بنا به گزارش بعضی از محققان خارجی دو نوع مار سمی دیگر بنام های کک مار (Eristicophis macmahoni) کرگدن مارVipera ammodytes در ایران وجود دارد . نویسنده کک مار را از منطقه زابل در موزه های خارج دیده ام و چند نمونه ای از مرز ایران و پاکستان مطالعه کرده ام ولی تاکنون نتوانسته ام در ایران به آنها دسترسی پیدا کنم . چه بسا مارهای سمی و غیرسمی دیگر نیز در ایران وجود داشته باشد که هنوز ناشناخته مانده اند زیرا تا به امروز تمام مناطق ایران از نظر جمع آوری مارها مورد بازرسی و مطالعه قرار نگرفته است . مارهائی که منحصرأ به ایران مربوط می باشند عبارتند از : افعی دماوندی (Vipera latifii) افعی تکابی (Vipera r.kordistanica) افعی آذربایجانی (Vipera wagneri) افعی زنجانی (Vipera albicornuta) مار گورخری (Spalerosophis microlepis) مار کوتوله (Eirenis rechingeri) مار خاکی (Leptotyphlops hamulirostris) و مار شاخدار ایرانی (Pseudocerastes p.persicus) .
شناخت مارهای ایران :
تعدادی از مارها از روی رنگ و علامت مشخصی که دارند به آسانی شناخته می شوند ، مانند مار شاخدار Pseudocerastes با زائده شاخی که در ناحیه فوقانی چشم دارد ، افعی قفقازی Agkistrodon intermedius که حفره ای یا پیت Pit بین چشم و بینی دارد ، مار جعفری Hydrophidae با رنگ قرمز آجری و خطوط و نقوش سفید رنگ و علامت صلیبی شکل که در ناحیه سر دارد ، کفچه مار خراسانی Naja naja که در صورت زنده بودن گردنش را به شکل کفچه در می آورد و هنگام خشم چنبره زده هان، به طور ناگ ی به طرف دشمن حمله می کند و مار دریائی Hydrophidae با داشتن سری کوچک و دمی پهن (همانند پاروی قایق رانی ) مشخص می شوند . و برای تشخیص بیشتر انواع مارها باید به نشانیهای ویژه آنها در طبیعت توجه کرد .
الف – مارهای غیر سمی یا اگلیفا(Aglypha):
توجه به شکل ، وضع قرار گرفتن و تعداد پولکهای بدن مار ، تشخیص را تا حدی آسان می کند . مارهای غیر سمی دارای دندانهائی ساده هستند که راهی به غده سمی ندارند  . شکل پولکهای ناحیه سر با شکل پولکهای ناحیه بدن کاملأ متفاوت است . به عبارت دیگر پولکهای ناحیه سر و تنه مشخص و قرینه و غالبأ مانند  هستند . در بعضی از مارها پولکهای ناحیه ظهری یا پشتی بدن صاف است  بر عکس در بعضی دیگر پولکهای ناحیه ظهری تیغه دار است یعنی در وسط این پولکها خطی برجسته یا تیغه مانند مشاهده می شود  پولکهای سطح شکمی صاف و بزرگتر از پولکهای ناحیه ظهری است .
مردمک چشم اغلب گرد و دم مار معمولاً گرد و دراز است . پولک‌های زیر ناحیه دم در یک یا دو ردیف قرار دارند  و پولک آنان یا مخرج ممکن است یک عدد یا دو عدد یا به عبارت دیگر منفرد یا منقسم باشد .  بطور کلی قرار گرفتن این پولکها و شمارش آنها  در تشخیص مارها حائز اهمیت است . مارهای غیر سمی اصولاً در حرکت خیلی سریع و چابک هستند .
ب – مارهای نیمه سمی یا اوپیستوگلیف (Opisthoglypha):
این مارها کم و بیش شبیه مارهای غیر سمی هستند و یکی از وجوه تمایز آنها داشتن فنگ Fang یا نیش دندان خلفی شیار دار است . فنگ که از سیار دندان‌ها بزرگتر و دارای کانال باز یا شیار است در قسمت عقب دهان ، در فک بالایی قرار دارد و به غده سمی متصل است  . از نظر ظاهری مردمک چشم این مارها عمودی یا گرد است . تیر مار که یکی از انواع این مارها محسوب می شود با داشتن چهار خط سفید رنگ که در سر تا سر بدنش امتداد دارد مشخص می شود . آلوسر (سگ مار) هم کم و بیش حرکات مار جعفری را تقلید می کند و از نظر شکل ظاهری خیلی شبیه به آن است . آلوسر فاقد علامت صلیبی شکل در ناحیه سر می باشد . ناحیه سر این مار کلاً سیاه رنگ است . برای شناسایی این مارها می توان از کلید شناسایی مارهای ایران و شرحی که بعداً برای هر یک از مارها داده می شود استفاده کرد .
ج – مارهای سمی (Venomous snakes):
تمام انواع این مارها دارای فنگ یا نیش دندان لوله ای شکل یا مجوف هستند که در قسمت قدامی دهان و در فک بالایی قرار دارد و به غده سمی متصل است  . سر این مارها غالباً مثلثی شکل و ناحیه گردن کاملاً مشخص است . اکثراً دمشان کوتاه و در حرکت کمی تنبل هستند . در بعضی از انواع این مارها ،‌حفره ای بین چشم و بینی وجود دارد که به سادگی قابل تشخیص است  . اکثراً پولکهای ناحیه سرشان ریز و قرینه نمی باشند  . در برخی دیگر پولکهای ناحیه سر قرینه هستند مانند کفچه مار که هنگام خشم چنبره زده و یک مرتبه به طرف دشمن حمله می کند . در این حال ناحیه گردن متسع می شود و به این ترتیب سطح بزرگی ایجاد می کند . این سطح به نام کفچه نامیده می شود . در مواردی که شناختن مار از نظر شکل ظاهری برای مبتدیان دشوار نباشد ، باید غالباً به زیستگاه خاص هر مار توجه شود که کار را آسان تر می کند . منطقه پراکندگی مارها از نظر جغرافیایی ، زیستگاه ،‌رویش‌های گیاهی و دیگر شرایط محیطی فرق می کند و در هر زیستگاهی جز به هنگام مهاجرت مارهای غیر بومی کمتر دیده می شوند . در صورت تردید در تشخیص یک مار همواره به عکس یا تصویر و نقشه پراکندگی و مطالبی که برای هر مار در متن کتاب آورده شده مراجعه شود . در ایران چهار گروه مار سمی به شرح زیر وجود دارد که ممکن است گزش آنها عوارض نامطلوبی به بار آورد :
• گروه افعیها : ویپریده (Viperidae) با 12 گونه خطرناک و کروتالیده (Crotalidae) با بیش از یک گونه خطرناک .
• گروه مارهای کبرا یا الاپیده (Elapidae) با دو گونه خطرناک .
• گروه مارهای دریایی یا هیدروفیده (Hydrophidae) با 8 گونه سمی (احتمالاً تعداد گونه‌ها بیشتر است). گروه مارهای نیمه سمی یا اوپیستوگلیف (Opisthoglypha) با 8 گونه نیمه سمی .
وضع ظاهری مارهای سمی چنین خلاصه می شود : وجود حفره ای بین چشم و بینی ،‌ عمودی یا بیضی بودن مردمک چشم ( مانند گربه‌هایی که در آفتاب نگاه می کند ) ، سر غالباً مثلثی شکل است و از پولکهای کوچک و نا‌قرینه پوشیده شده ، دم کوتاه و گردن کاملاً مشخص است . کبراها دارای بدنی کشیده ، قهوه ای رنگ و تیره و متمایل به سیاه هستند و مردمک چشمشان بیضی شکل است و دم نسبتاً بلندی دارند . کبرای خراسانی دارای کفچه و کبرای جنوب و غرب کشور فاقد کفچه با بدنی تقریباً سیاه و براق است و جهششان تند و کوتاه است . مارهای دریایی سرشان کوچک و دمشان پهن همانند پاروی قایق رانی است و در خلیج فارس و دریاهای آزاد زندگی می کنند . طول مارهایی سمی تا اندازه ای کوتاه و بدنی ضخیم دارند و در حرکت قدری تنبل هستند . افعی‌ها معمولاً زنده زا هستند . در اغلب گونه‌های این خانواده نیش دندان یا فنگ‌ها تیز و بلند و به سمت عقب متمایل است . موقع گزش احتیاجی به گاز گرفتن ندارند و با فرو بردن نیشها می توانند سم خود را به شکار تزریق کنند. تمام گونه‌های این خانواده سمی و خطرناک هستند . گزش این مارها باعث تحریک نسوج زیر جلدی و خونریزی می شود که در بعضی از موارد نتیجه آن از کار افتادن قلب و مرگ است . خانواده الاپیده مانند کبرا و کفچه مار تخم گذار است ، سر در امتداد بدن قرار دارد و گاهی گردن مشخص نیست ، مردمک چشم گرد یا بیضی است ، نیش دندانها یا فنگ منحنی است و برای انتقال سم به شکار باید دو فک پائینی و بالایی بهم متصل شود . سم این مارها خطرناک است و عوارض عصبی از قبیل فلج تکلم ، سرگیجه و فلج قسمت محرکه ماهیچه‌ها را همراه دارد و سر انجام مصدوم را در اثر خفگی یا فلج دستگاه تنفسی تلف می کند .
مارهای نیمه سمی شبیه مارهای غیر سمی بوده بدنشان استوانه ای شکل و کشیده است ، دمی نسبتاً بلند دارند ، پولک‌های ناحیه سرشان قرینه و مردمک چشمشان غالباً مدور است و در حرکت خیلی سریع هستند . از نظر ظاهری گاهی شبیه خانواده الاپیده اند ولی دندانهای سمی آنها در قسمت خلفی دهانشان قرار دارد و به ندرت گزش آنها باعث مرگ می شود . علائم بالینی گزش آن مارها به درستی روشن نیست و کم و بیش شبیه گزش خانواده الاپیده می باشد و گاهی ممکن است گزش این نوع مارها باعث عوارض نامطلوبی شود . گزش مارهای دریایی باعث اختلال در ماهیچه‌ها می شود که بیشتر شبیه عوارض ناشی از گزش مارهای الاپیده است ولی به علت کوچک بودن غده سمی و کوتاه بودن فنگ‌ها یا دندان‌های سمی اغلب مقدار سمی که تزریق می کنند کافی و کشنده نیست . در حالی که قدرت کشندگی سم مارهای دریایی به مراتب بیش از مارهای سمی دیگر است .
تشخیص و طبقه بندی مارها :
اصولاً شناسای مارها و تفکیک آنها از نظر سمی و غیر سمی گاهی مشکل است . ساده‌ترین راه برای شناسایی مارها همان بررسی وضع دندان‌ها است و از این نظر مارها به سه گروه تقسیم می شوند :
1- مارهای غیر سمی دارای دندانهای ساده ای هستند که راهی به غده سمی ندارند و به نام اگلیفا Aglypha  موسومند ،‌مانند مار آبی.
2- مارهای نیمه سمی دارای فنگ Fang یا نیش خلفی شیار دار هستند این فنگ که از سایر دندانها بزرگتر و دارای کانال باز یا شیار است در قسمت عقب دهان ، در فک بالایی قرار دارد و به غده سمی متصل است  مانند یله مار
3- مارهای سمی خطرناک که دارای فنگ یا نیش دندان قدامی لوله ای شکل و مجوف هستند و به دو دسته تقسیم می شوند :
• مارهایی که استخوان فک بالایی در آنها ثابت است و به نام پروتروگلیفا (Protheroglypha) نامیده می شوند . این مارها چنانچه دارای دمی گرد یا مدور باشند از خانواده الاپیده (Elapidae) خواهند بود  ؛ مانند کفچه مار یا کبرا و اگر دم پهن یا مسطح باشد از خانواده هیدروفیده (Hydrophidae) می باشند ؛ مانند مار دریایی.
• مارهایی که استخوان فک فوقانی آنها متحرک است و به نام سولینوگلیفا Solenoglypha موسومند و خانواده ویپریده (Viperidae , Crotalidae) را تشکیل می دهد . این مارها چنانچه دارای حفره ای بین چشم و بینی باشند از خانواده کرئتالیده (Crotalidae) خواهند بود  مانند افعی قفقازی . اگر فاقد این حفره باشند از خانواده ویپریده (Viperidae) می باشند  مانند گرزه مار یا افعی .